Invernía

Había algúns anos que non nos tocaba pasar un inverno tan cru. Non tanto polas temperaturas, que tódolos anos hai rexistros moi baixos –alomenos aquí no Carballiño-, coma pola continuidade deste tempo frío e húmido que nos ten a todos tremendo coma varas verdes.

Aínda así, nada teñen que ver estes invernos cos de antano. Hai que saber que entre os males que asolaron Galicia a través da historia, que non foron poucos, o máis importante, desde logo, foi a fame, pero tal vez o segundo fose o frío. A algúns sorprenderalle isto, pero somos un país máis frío do que se acostuma pensar. Un día destes, nunha mañá que tremían os paxariños, atopeime no quiosco cun veciño que pasou máis anos da súa vida nos Alpes de Suíza ca en Galicia. Díxenlle que para el este frío non sería nada. Sorprendentemente, aseguroume que aquí facía o dobre de frío ca en Suíza; que alí, ademais de que as casas están mellor illadas, o frío é seco, e que indo ben abrigados os pés sempre están quentes, mentres aquí sempre están fríos. Certamente, esta mestura de humidade e frío que se dá no interior da nosa terra, acompañada en moitas ocasións de densos neboeiros, é unha combinación letal da que non dan conta xusta os rexistros termométricos. Como lles explico moitas veces ós meus alumnos: algo ten que ver a temperatura coa sensación térmica, pero non son a mesma cousa. A sensación de frío ten relación directa coa rapidez coa que perde enerxía o corpo, e iso está relacionado coa temperatura ambiente, pero tamén, e moito, coa humidade do aire, especialmente alta en Galicia. Por iso hai poucos que saiban tanto de pasar frío coma nós, os galegos do interior. Na costa, ben se sabe, aínda sen ser Benidorm, xa é outra cousa, por cuestión das temperaturas: como me confesou hai anos un señor de Foz, alí os que teñen abrigo é para presumir, e Foz non é das vilas costeiras máis cálidas de Galicia.

Pero, dicía que nada tiñan que ver estes invernos de agora cos de antano. É certo, pero menos polo cambio climático ca por outros factores. Nada teñen que ver as casas de agora coas de antes: sen calefacción, con buratos nas ventás, mal faiadas, con portas que non axustaban...; tampouco hai comparación entre o vestido e o calzado que se leva hoxe co que se levaba antano, e moita menos comparanza admite a alimentación, aínda que algúns defendan que xa non hai comidas coma as de antes, confundindo a alimentación co apetito, variables que adoitan ser inversamente proporcionais. No único que non melloramos foi na práctica do exercicio físico, excelente remedio contra o frío, como se deduce tanto da experiencia coma do segundo principio da termodinámica.

É así que, estes días, fuxindo do frío, ollando tranquilamente como se fan e se desfán as lapas no fogar da lareira, lémbrome daqueles duros invernos, daquelas xentes que compartiron comigo a calor do lume e daquel léxico do frío que, pouco a pouco, tamén vai quedando esquecido.

Lémbrome, por exemplo, do tío Serafín que, unha vez recoñecido coma frioleiro oficial da familia, sempre tiña dereito ó mellor sitio na beira do lume. Era un sitio que ata lle respectaban nos cafés de Leiro, ó pé das, daquela omnipresentes, estufas de butano: «deixade sentar aí ó Serafín; o pobre sempre está morto de frío!». Sostiña meu tío: «o número de sectores acendidos na estufa (1, 2 ou 3) eche a mellor maneira de valorar a xenerosidade do dono do café.».

Do tío Gildo, un verdadeiro estoico, sentado sempre no lugar da cociña máis apartado do fogo. Un día, alguén estrañado desta circunstancia preguntoulle se era que non tiña frío. «Estou aterecido!, pero, hai que saber resistir!», contestou cheo de razón. O moito que padeceu da reuma de vello, creo que foi do pouco que sacou en limpo daquela tenaz resistencia.

Do meu avó Emiliano, que sempre combinaba unha boa exposición relativa á radiación infravermella coa protección das súas costas contra o banco da cociña. Diante do lume prefería o silencio, e se algunha vez o rompía era para reprenderme por arrimarme moito ás lapas: «neno, seica queres comer o lume! ».

Do fume traidor, que, ás veces, por cousas da presión ou da simple mala sorte, en vez de saír pola cheminea, como Deus lle tiña encomendado, empeñábase en saír xusto por onde te atopabas. Soamente che quedaba apartarte e, se acaso, repetir esta especie de esconxuro: «fume pralá, carneiro pracá; fume pralá, carneiro pracá!».

Das murrias, que xa poucos lembran, pero que para vergoña nosa pintaban as pernas de vermello naquel tempo perenne de pantalóns curtos.

Dos sabañóns, nas orellas, nas mans, nos pés....

Das nenas, asistindo á escola cun braseiro portátil feito dunha lata de sardiñas das grandes, das de tambor (os nenos xa tiñamos na escola unha estufa de serrín, igual cás que había no cine de Leiro).

Das velas de mocos, que, por pares, colgaban do nariz daqueles nenos acatarrados e cheos de frío, que eramos nós!

Das botellas de cerámica, precedente dese gran invento que son as bolsas de auga, que nun instante facían que un tivese “os pés quentes coma roxós”.

Do caramelo frío, que se formaba nos muros da Fonte Dabaixo de San Clodio. Dese caramelo frío foron os primeiros xeados que probamos moitos.

Dos chourizos frescos, pingando no canizo. Unha circunstancia desagradable que obrigaba a atrasar a liña de vangarda diante do lume. Era unha retirada a desgana, imposta pola necesidade, para quedar a salvo daquelas graxentas e imprevisibles pingueiras que soltaban pericón e compañía.

...

Soan, de fondo, os versos de Celso Emilio na incomparable voz de Batallán.

Chove, chove na casa do pobre

…

Dor da mau encallecida,

Dor da xente aterecida

de frío polos camiños.

…

E así, quentiños, á beira de boas lareiras, escoitando poemas sobre o frío que pasaron os devanceiros (nisto consiste, na práctica, unha boa parte do que chamamos cultura), imos quedando adormiñados....anestesiados... e aparvados!

Ignorantes de que, fóra, segue a mesma invernía.

Eloxio do silencio

Vila-Matas, quen podería ser erudito maior en silencios literarios, fai un eloxio do silencio que cadra moi ben coa última entrega deste blog. Convida á súa silenciosa mesa a Walter Benjamin e a súa “tertulia dos parcos”:

« …Lo que daría por unos minutos de silencio. Añoro escenas antiguas y me gustaría tropezarme con esa "tertulia de los Parcos" que se reunía en Zúrich y de la que nos habló Walter Benjamin. Les llamaban parcos porque adoraban literalmente el silencio. Eran Arnold Böcklin, su hijo Carlo, y Gottfried Keller. Un día estaban sentados en la terraza de su café preferido, en silencio, como de costumbre. Transcurrido un largo tiempo sin que se oyera palabra alguna, dijo el joven Carlo: "¡Vaya calor!". Siguieron 15 minutos de silencio, hasta que intervino Böcklin padre: "No circula nada de aire". Keller esperó que pasaran unos minutos para ponerse en pie, indignado: "Me voy, no me siento bien entre charlatanes".».

 

O mesmo digo. Abur.

Nulla dies sine linea - wohl aber wochen... oder monate!

O xenio é laboriosidade
W.Benjamin

“Nulla dies sine linea” (ningún día sen unha liña), di un famoso proverbio atribuído a Plinio o Vello. Na realidade, Plinio nunca escribiu tal cousa; o lema, tal como o coñecemos, naceu na Idade Media, recollendo, iso si, unha historia que conta Plinio na súa Naturalis Historia (35.84). A historia refírese á laboriosidade do pintor Apeles, que tódolos días pintaba algo, aínda que soamente fose unha liña. O caso é que agora o proverbio utilízase, xeralmente, como recomendación para todos aqueles que pretenden ser escritores, cambiando o significado orixinal da liña do pintor polo da liña de texto do escritor.

Walter Benjamin

Foi o filósofo xudeu-alemán Walter Benjamin (1892-1940) quen no seu Einbahnstraße (Dirección Única) escribiu: “Nulla dies sine linea –wohl aber wochen.” (ningún día sen unha liña, pero si semanas), pensando que a inspiración non flúe de maneira continua, que precisa descansar de cando en vez para realimentarse. Doulle eu unha volta máis ó lema con ese “... oder monate!” (... ou meses). Fago con respecto, pensando non tanto na inspiración –na maioría dos casos resulta inútil esperala: simplemente non existe-, coma no beneficio que ás veces, se non case sempre, se lle fai á cultura universal gardando silencio. Conviría advertir que o proverbio, na súa formulación inicial, e no senso que agora se toma, invita a escribir tódolos días, pero non a publicar todo o que se escribe.

Preséntome así, de novo, máis convencido da necesidade de contar algo ca da atención que poida merecer o que conte. Seguro, en todo caso, do beneficio que supuxo o meu silencio de meses, e de que sempre hai cousas moito mellores que facer ca ler este blog. Por exemplo, ler a “Dirección Única” de Benjamin.

Aínda que os seus textos sempre semellen experimentais e fragmentarios, vale a pena un pequeno esforzo. Poderemos así descubrir, nunha paisaxe aparentemente caótica, esas reflexións súas que mesturan sabedoría e intensidade poética en proporcións dificilmente superables: “De haberme rozado ella con la mecha de su mirada, yo habría volado por los aires como un depósito de municiones…”; “En un amor, la mayoría busca una patria eterna. Otros, aunque muy pocos, un eterno viajar.”... Esas mesmas paisaxes urbanas e caóticas de “Dirección Única”, desde onde observaba Benjamin a decadencia da burguesía alemá (“aleación de estupidez y cobardía”), son as que o levan ó enunciado de reflexións case proféticas, e, en todo caso, terribles: “quienes aún esperan que las cosas no sigan así, acabarán por descubrir algún día que para el sufrimiento, tanto del individuo como de las comunidades, sólo hay un límite más allá del cual ya no pueden seguir: la aniquilación.” (escribía isto en 1928), “Ninguno ve más allá de la espalda del que le precede, y cada cual se enorgullece de ser, de ese modo, un ejemplo para el que le sigue...”. Aínda que tal vez a máis terrible das súas sentencias sexa aquela que nega valor algún a calquera tipo de dialéctica, e nos condena, en última instancia e como seres pensantes, a conformarnos con pírricas vitorias parciais, na senda unidireccional da gran derrota final: “convencer es inútil.”.

Desfrutemos entón desas efímeras e pírricas vitorias. E, se pode ser sen facer mal a ninguén, mellor!

Soirexe

No meu libro Nomes do Ribeiro facía alusión ó lugar de Soirexe, na freguesía de Serantes (Leiro). Apuntaba que ese era o nome correcto e non o Suigrexa que aparece no Nomenclator de Galicia. Teño falado con algún membro da Comisión de Toponimia do importante que sería rexistrar a súa verdadeira e singular forma, pero, coma no caso de Longoseiro, non teño constancia de que nada se leve feito nesa dirección. E a verdade é que nin confío nin me preocupa moito o que se faga, tal é o meu grao de escepticismo con respecto á maioría das institucións deste País.

Victor Campio Pereira

Moito máis importante foi para min descubrir o poema Casal de Soirexe, de Victor Campio. E gran fortuna, ademais, poder falar persoalmente co poeta deste e doutros poemas seus.

Casal de Soirexe
Décimas do neno e do río

I
Luz facareña. Pendello
irto do tempo. Tecida
parede de noite. Espida
carne de sombra no espello.
Casal de Soirexe! Ai, vello
casal! Ai, neno estantío!
Ai, sangue de calofrío,
luz do solpor, bico, mel,
amor! (Ai, dor!). Caramel
soando aínda no río!

II
Caramel: merlo. No río
nace a canción e vén maina
-morna, esvaída- á solaina
onde está o neno estantío.
Chega a voz. Chega o cantío
de lonxe. Ai, neno a luz cega!
De lonxe este río chega
polo areal: tempo, vida.
Ai, neno: carne ferida,
talo de espiga, na sega!

III
Escoita! Escoita a agonía
do solpor! O vento traina
do salgueiral á solaina
no canto da cotovía.
Escoita! Quen asubía
tan lonxe? Quen verque pranto
no areal? Neno, meu santo,
sombra de min, neno antigo!
Ti no meu soño! Eu contigo!
erguendo este chorocanto!

IV
Eu contigo! A noite espalla
sombras en nós: carne núa.
Olla esta flor miña e túa
que a man do tempo traballa.
O tempo! A noite anavalla
en nós a rosa! Segado
estou de ti, seiturado
pola man que sega o trigo!
Eu aquí sen ti, contigo,
e ti no tempo, afogado!

Ningunha autoridade teño eu para valorar poetas, pero estou seguro que Victor Campio será recoñecido, en breve, coma un dos grandes das nosas letras, e que como tal será estudado cando se separe a palla do grao. Falamos do soneto Se chego no solpor que abre a súa Poesía reunida, desas noventa e dúas palabras de ouro da nosa lírica que di Alonso Montero, e tamén doutro poema que a min me estremece, Viñemos ver a terra. Pregunteille entón polo casal de Soirexe, de seguido me confesou que se trataba da casa onde vivira de neno no lugar homónimo da freguesía de Garabás (Maside), freguesía na que a súa nai exercía de mestra. Trátase da aldeíña que aparece co nome de Sueirexa no Nomenclator, pero tampouco: o correcto, igual ca no caso de Serantes, é Soirexe, o nome que lembra o neno estantío, o neno antigo afogado no tempo: a testemuña que nunca minte.

O que queda da solaina do Casal de Soirexe

Levoume a señora Manuela de Soirexe, antiga alumna de doña Amparo, a nai de Victor Campio, ó Casal de Soirexe, a casa onde vivira o neno Victor cos seus pais e irmás, a mesma onde estaba a escola. Faloume Manuela da gran solaina que tiña, toda orientada ó sur, o lugar no que, de nenos, nos recreos, tomaban o sol ou regardábanse da choiva. Hoxe, na casa, dividida entre dous propietarios e moi modificada, soamente os piares e vigas de pedra que sostiñan a gran balconada permiten sospeitar a vella solaina. Daba xenio ver á señora Manuela, cos seus oitenta e dous anos, saltando os valados para buscar unha vista imposible do conxunto da casa.

Estivera unha soia vez no meu Soirexe, no de Serantes. Eu era un cativo. Fora co meu pai, en paz descanse, na vella camioneta Land Rover, buscar unha becerra para o Maxino, o carniceiro de Leiro. Pasaron case cincuenta anos desde aquela viaxe e foi o poema de Victor Campio quen me levou de novo a Soirexe. Recoñecín de seguido a imaxe nítida que permanecía imborrable na miña memoria cando, desde un claro do monte, no camiño que baixa da igrexa de Serantes, tiven a renovada visión do lugar. Un fermoso casar, illado, entre os piñeirais, no medio dun chao de viñas ben traballadas; un ribeiro alto que se abre ó horizonte do nacente, para divisar, ao lonxe, as ladeiras de Cabanelas e de Anllo. Andivo perdido o nome do lugar na miña desordenada memoria durante anos, pero non a imaxe daquela paisaxe idílica que, de novo, tiña diante dos meus ollos.

Soirexe (Serantes, Leiro)

Desde o claro do monte, pareceume que o tempo non pasara. Pero pasara! Cando entrei no pobo comprobei que xa non vivía ninguén en Soirexe. Catro ou cinco casas moi humildes a medio esborrallar, algunhas coas portas abertas e os enseres no seu sitio, coma se os que se marcharan non tivesen conciencia de que xa nunca retornarían, e unha central de moi boa fábrica na que aínda se sospeitaba o coidado dos donos ausentes, tal vez os mesmos que manteñen ben traballadas as viñas que rodean o casarío. Baixei do coche e estiven alí, non sei canto tempo... Cantaban os merlos e, ao lonxe, escoitábase o cuco. Diante de min, meu santo, xogaba o neno estantío: o neno antigo afogado no tempo!

Moxigangas

¡A vida é moi dura!: un escribe sobre o concepto de nación, pensa que aporta algo importante, e descubre que nin sequera os maxistrados do Tribunal Constitucional lle prestan a menor atención. De que xeito se podería explicar senón que sigan insistindo en non considerar a Cataluña nación? E, se fago caso dos tres solitarios votos que tivo a miña segunda entrega sobre Nación e nacionalismo, tería que concluír que tampouco debeu ter moito éxito o asunto entre os habituais do meu blog –un considerable grupo o que poderíamos denominar a banda dos cinco-. Claro que, neste caso, podería consolarme co único voto que teñen, na web correspondente do diario El País, os dous artigos de Javier Cercas que me levaron a escribir sobre este tema. Ademais, confésovos un segredo: ¡o único voto que teñen dínlle-lo eu!.... Así que, en vista do éxito, deixaremos que pase algo de tempo antes da terceira entrega de Nación e nacionalismo, non sexa que esa suposta banda dos cinco de incondicionais de Jeanfrujo se converta en pouco tempo no Llanero solitario.

Ignacio de Español

Hoxe quero escribirvos sobre varios feitos gozosos, que tamén ocorren de cando en vez. Non tódolos días se descubre un pobo, unha palabra ou un amigo. E iso foi o que me aconteceu onte a min, todo xunto nun só día. O pobo foi Español, a palabra moxiganga e o amigo Ignacio. Caio agora na conta de que onte era 25 de abril, e semella que ese día acostuman suceder cousas importantes, ademais de improbables; pensade senón na revolución dos caraveis do ano 1974. Centrándome no día de onte, para comezar, presentouse o día máis fermoso de todo o que levamos de ano. Iso era previsible, pero nono era tanto que me interesase pola homilía do cura na misa ou que, despois de xantar, ó meu fillo pequeno se lle dese por devorar dunha atacada un dos meus clásicos favoritos, o Robinsón Crusoe de Daniel Defoe. Hoxe comprobo que o libro publicárase o 25 de abril do ano 1719.....

Pois ben, do pobo de Español, que foi o motivo da miña visita ós antigos Chaos de Castela, e máis concretamente do orixinal topónimo, escribirei noutro post. De momento ocupareime de Ignacio e as súas moxigangas.

Moxiganga

Ignacio é a súa muller son os dous únicos habitantes de Español desde hai moitos anos. Traballaron a reo nestas terras do antigo casal de Español, pero hai tempo que xa están xubilados. Ensinoume Ignacio as vellas casas do lugar, moi cerca da vivenda moderna que eles construíron. Tratábase de pequenas vivendas, onde sospeito vivían os caseiros que traballaban o extenso foro de Español, e demais dependencias do casal , tales coma cortes, palleiros, forno, etc. Pero o que máis chamou a miña atención non foron as casas de Español senón unhas singulares construcións cónicas de pedra que hai no entorno das casas. Pregunteille a Ignacio por elas. Para a miña sorpresa, díxome que as fixera el, que unha vez xubilado se lle dera por isto. Encantoume. Intereseime pola técnica, pola orixe da pedra, polo tempo que lle levara facer cada unha.... e había tempo que ninguén conseguía que me interesase tanto por algo. Por último, quixen saber como se chamaban tales esculturas. Ignacio respondeu: «nono sei, eu chámolle moxigangas». «Ah!, e que significa moxigangas?», insistín eu. «Pois tampouco o sei: eu chámolle así», concluíu. Logo, a súa muller, coma sempre máis memoriosa có home, aclarou que non fora Ignacio quen bautizara as esculturas, que fora un home que viñera traer uns mobles á casa, que lles preguntara: «quen fixo esas moxigangas?». E foi que a Ignacio lle gustara iso das moxigangas. «E ud. non saberá que son as moxigangas?», preguntoume a min. « Pois non Ignacio, pero o caso é que a min tamén me gusta esa palabra».

Cando nos despedimos, prometinlle ó xa amigo Ignacio que o primeiro que faría ó chegar á casa sería investigar o significado de moxiganga, no caso de que existise tal palabra.

Non atopei rastro nos dicionarios de galego actuais. Pero nos históricos aparece rexistrada, tanto no Acevedo (1932) coma no Carré (1972), como equivalente ó castelán mojiganga. No DRAE leo: «mojiganga.(Cf. bojiganga).1. f. Obrilla dramática muy breve, para hacer reír, en que se introducen figuras ridículas y extravagantes.2. f. Cosa ridícula con que parece que alguien se burla de otra persona.3. f. Fiesta pública que se hacía con varios disfraces ridículos, especialmente en figuras de animales.». No mesmo DRAE: «bojiganga.(De voxiga, var. de vejiga).1. f. Compañía pequeña de farsantes, que antiguamente representaba algunas comedias y autos en los pueblos pequeños.». En portugués aparece baixo a forma de bugiganga, «1. Objeto de pouco ou nenhum valor ou utilidade; quinquilharia. 2. Ninharia, insignificância. 3. Rede para pescar, de envolver, que se arrastra para terra. 4. Na Espanha, pequena companhia de farsantes que representava algumas comédias e autos pelos vilarejos do interior. ».

Segundo Corominas a forma máis antiga é boxiganga, que designaba primitivamente a un persoeiro de farándula caracterizado por unhas vexigas suxeitas á punta dun pau. Tamén apunta que a palabra probablemente derive de voxiga, variante fonética de vexiga. E, en efecto, na primeira documentación figura boxiganga (Agustín de Rojas, 1603). Pero, comprobo que esa variante voxiga, de vexiga, soamente se documenta, que eu saiba, en Galego. García de Diego pona como exemplo da atracción cara a –o- doutras vogais pretónicas por efecto das consoantes labiais xunto a outros casos coma remendar>romendar, filgueira>folgueira, semana>somana, etc. Resulta así bastante probable que a palabra fose do galego ó castelán e non ó contrario, como parece que se supón. Tampouco queda moi claro como de boxiganga se pasou a moxiganga, dada a estabilidade que recoñecen tódolos autores para a –B- inicial. É así que non descartaría, salvo proba autorizada, algún tipo de confusión con algunha palabra semellante.

Curiosamente, atopamos no dicionario de Franco Grande as palabras: muxaranga «Mueca, garambaina. Mojiganga. ». e muxarangas «Aplícase a la persona que da muchas vueltas para hacer un trato, diciendo ora una cosa, ora otra: é un muxarangas. ». E, sabedes cal é o verdadeiro nome das moxigangas en valenciano? Muixiranga, pero cun contido semántico máis restrinxido a unha serie de danzas populares que rematan coa formación de torres humanas. Tanto as muixirangas valencianas coma os castellers cataláns terían coma orixe única danzas semellantes chamadas moixigangas. E non falta quen opina que o nome nada ten que ver con vexiga>voxiga senón que remite a un árabe moachain ‘enmascarado ou encapirotado’. Eu non son quen de saber onde está a razón neste asunto, pero o primeiro dicionario que rexistra mogiganga é o de Sobrino (1705): «Mogiganga ô moxiganga, f. Mascarade.».

Nunha primeira aproximación ás moxigangas de Ignacio, un pode verse tentado a pensar que se trata de objetos de pouco ou nenhum valor ou utilidade, quinquilharias, insignificâncias..., pero as cousas, do mesmo xeito cás palabras, acostuman ser máis complexas do que parecen a primeira vista. As moxigangas de Ignacio lévanme a cavilar en formas arquitectónicas tan antigas coma os clochans da illa de Skellig Michael, en Irlanda, ós Nuraghi de Cerdeña ou ós Talayots das illas Baleares. E, en todo caso, ó arte polo arte, á harmonía coa paisaxe e á necesidade de expresión dun pobo coma o noso onde case todo o que ten verdadeiro valor artístico ten orixe popular.

Por se vos lembra algo, e para rematar, adxunto a fotografía dunha moixiganga que aparece na rede.

O Carballiño, 26 de abril do 2010

Amicísimo

Los poetas, amigos míos, no son siempre los que hacen versos. Hay muchos versos –es sabido-, y a veces versos magníficos, que no son de poetas. Y acaso los poetas más profundos han hecho su poesía con la materia estremecida de su propia existencia y de sus sueños sin escribir un solo renglón.

....Después vinieron los capitanes enérgicos y ambiciosos, los de la fuerza y no la persuasión. Y se perdió el Paraíso; acaso porque todos los paraísos de la tierra están hechos para perderse.
Gregorio Marañón

O primeiro texto que escribín neste blog, hai un ano aproximadamente, levaba por título “Os libros que nos fan mellores”. Estaba dedicado a don Albino Núñez e facía referencia a un artigo seu: “O mellor amigo do P. Feixóo”, publicado na revista Lar de Buenos Aires con motivo do pasamento do doutor Gregorio Marañón, no ano 1960. Hoxe, 27 de marzo do ano 2010, cúmprense 50 anos do mentado pasamento.

O diario El País publica un par de interesantes artigos sobre a vida e obra do gran médico e humanista: "Marañón, clave española”, do historiador Juan Pablo Fusi, e “La sabiduría portatil del desterrado”, de Javier Rodríguez Marcos. Convídovos a que leades os dous. Eu, quédome cun apunte da súa libreta de notas: "Ser historiador no es saber la Historia pasada sino comprender la Historia presente", reflexión moi semellante a outras que fixeron Marc Bloch ou Walter Benjamin -santos da miña devoción- e que calquera historiador debería ter moi presentes.

Encabezaba don Albino o seu texto sobre Gregorio Marañón cunha cita do libro "Las ideas biológicas del P. Feijoo": «Si quisiera designarle con algún adjetivo especial entre mis autores predilectos, le llamaría, como él llamaba a Tozzi, "mi amicísimo"». E remataba: «Xa quixeramos a môr parte dos galegos ter feito pol-o prestixio d´iste país unha pequena parte do que fixo o grande home que coa súa morte sinala a data do 27 de marzo de 1960 coma unha das máis tristeiras nos anaes contemporáneos.». E como tal seguímola lembrando.

Un hombre de pueblo

...Y empecé a darme cuenta, entonces, de que ser de pueblo era un don de Dios y que ser de ciudad era un poco como ser inclusero y que los tesos y el nido de la cigüeña y los chopos y el riachuelo y el soto eran siempre los mismos, mientras las pilas de ladrillo y los bloques de cemento y las montañas de piedra de la ciudad cambiaban cada día y con los años no restaba allí un solo testigo del nacimiento de uno, porque mientras el pueblo permanecía, la ciudad se desintegraba por aquello del progreso y las perspectivas de futuro....

... Y después de toparme con el Aniano, bajo el chopo del Elicio, tomé el camino de Pozal de la Culebra, con el hato al hombro y charlando con el Cosario de cosas insustanciales, porque en mi pueblo no se da demasiada importancia a las cosas y si uno se va, ya volverá; y si uno enferma, ya sanará; y si no sana, que se muera y que le entierren. Después de todo, el pueblo permanece y algo queda de uno agarrado a los cuetos, los chopos y los rastrojos. En las ciudades se muere uno del todo; en los pueblos, no; y la carne y los huesos de uno se hacen tierra, y si los trigos y las cebadas, los cuervos y las urracas medran y se reproducen es porque uno les dio su sangre y su calor y nada más.

Descanse en paz Miguel Delibes,
un hombre de pueblo.

Días de gurriana

Algúns andaban á poda...

Acabo de dar o meu paseo diario de despois de xantar. Está un día precioso, soleado e luminoso. A luz destes días que veñen despois do San Bras, cando están despexados, é para min unha das máis fermosas do ano. Tal vez por ser a máis desexada despois do longo inverno, e supoño que tamén pola alegría que sentimos os humanos cando sabemos que algo vai ir a mellor. E estes días son anuncio doutros mellores que han de vir. O malo é que case sempre corre unha gurriana do demo.

E, precisamente, de gurriana –que se pronuncia sempre con gheada- quero falar. Para sorpresa miña, teño atopado pouca xente, fóra do Ribeiro, que coñeza ou utilice esta palabra, moi habitual na miña terra. Non debeu ser casualidade que fose o ribeirao don Eladio quen primeiro a definise nun diccionario galego: «GURRIANA: s. f. Viento norte o nordeste, seco, cortante y tan frío, que a veces agrieta los labios, y por eso en algunas comarcas le llaman también REGAÑÓN y GURRIA.». Os diccionarios posteriores simplemente copian a definición de don Eladio, excepto Constatino García, quen explica:« GURRIANA: f. (Ram.) frío de los meses de febrero o marzo.», aínda que non fai referencia ó vento. O caso é que a gurriana, no Ribeiro, é o vento frío do norte ou nordeste, característico dos meses de febreiro e marzo. A Nosa Señora, o San Bras e o entroido fan que non me esqueza nunca deste tempo. Tempo de podas e rodrigas no Ribeiro. Tempo no que os ribeiraos adoitaban andar coas mans cheas de esparadrapos, polos cortes que lle facían os bimbios e a gurriana. Tiña razón don Eladio cando dicía que “agrieta los labios”, pero moito peor era como axudaba a cortar as mans, do que as resecaba, cando os labregos apertaban os bimbios, na rodriga. E había que seguir traballando e atando as cepas coas mans cortadas, facendo forza sobre os cortes en carne viva –ás veces, desde as vilas e as cidades, fálase do marabillosa que era a vida do campo, a vida en contacto coa natureza; pero esquecémonos a miúdo do duros que eran os traballos, e do pouco pago que tiñan: por algo fuxiu a maioría-. Así que, aínda que no Ribeiro non somos expertos en ventos, por ser país agarimoso, non nos podemos esquecer deste, que era o máis danado do ano. Por esta razón adoitaban buscarse para estes días de gurriana viñas agarimadas, deixando as máis despexadas para os días calmos.

Outros xa fixeran a rodriga...

Non coñezo con seguridade a etimoloxía de gurriana. En Asturias existe burriana e gurriana, parece que co significado de ‘néboa fría e húmida’ á que chaman borrina, burriana e gurriana. Non sei, a min paréceme confusión de dúas palabras distintas. No Mansolea, unha xerga gremial de Asturias, aparece gurriana co mesmo significado de vento moi frío que ten en Galicia. E García Arias, na súa Contribución a la Gramática Histórica de la Lengua Asturiana..., estima que a voz podería remontarse a un étimo latino do tipo boreas ‘vento frío e seco do norte’, hipótese que parece moi razoable. Eu, de tódolos xeitos, vexo nesa gheada unha posible influencia do verbo gurrar ‘disputar, pelexar, tirar cara a un, ...’, pero tamén 'terquear', que tamén se pronuncia sempre con gheada. E, se por algo se caracteriza a gurriana é pola súa terquedade, porque non para en todo o día. Enténdaseme ben: non digo que o étimo sexa o mesmo –descoñezo o étimo do verbo gurrar-, simplemente que puido haber influencia.

uns poucos aínda con bimbios...

En fin, que gozedes do entroido e destes fermosos días. Pero tede coidado coa gurriana.

12 de Febreiro de 2010; por Gomariz e Pazos Hermos

Desván de los Monjes

Chégame a noticia de que o conselleiro de cultura, promocionando o Camiño de Santiago, en Madrid, falou dos fermosos pobos polos que pasaba a xacobea vía. Entre eles: Toro e Desván de los Monjes. Logo duns segundos de incredulidade, parece ser que os centos de asistentes ó acto decatáronse que se refería a Touro e a Sobrado dos Monxes. Un pouco máis tardaron en convencerse de que quen lles falaba non era a Doña Hermitas do programa Luar, senón don Roberto Varela, O desensimesmador.

Nun principio pensei que a noticia era unha simple broma que me quería gastar o amigo comunicante. Non obstante, o artigo de Iván Fuentes, alcalde de Fene, no xornal A Nosa Terra do 29 de xaneiro (http://www.anosaterra.org/nova/40818/desvan-de-los-monjes-.html), parece eliminar calquera dúbida ao respecto da veracidade do relato.

Vexo, pola maioría dos comentarios que suscitou o artigo, que hai acordo xeral en canto a que se trata dunha pifia do señor conselleiro. Algún incluso deixa caer que don Roberto Varela quería sacarlle o número 1 no Hit Parade das maiores chorradas escoitadas de boca dun conselleiro a outro Varela: a don Jesús Pérez Varela, aquel conselleiro de cultura que nunca esqueceremos por comprometerse a traer á mesmísima Carmina Burana para que cantase noutro xacobeo. Non obstante, nunca hai que subestimar a un home, e moito menos cando se trata dun home que pretende desensimesmar a cultura galega. A cousa pode ser máis profunda do que parece. Tal vez se trate do lanzamento dun globo sonda, ese exercicio co que tanto desfrutan os políticos de tódolos signos, no que o alporizamento dos enxebres resultaría totalmente previsible. Logo viría o diálogo e as explicacións: na realidade non se trataría de eliminar os nomes de Touro ou Sobrado dos Monxes, e outros semellantes, do nomenclator, senón de colocar indicadores bilingües, primeiro nos pobos do Camiño e logo en todo o País. Incluso estarían dispostos a aceptar, nunha segunda fase da negociación, que a versión castelán aparecese debaixo da vernácula. Que mellor maneira de comezar a desensimesmar a nosa cultura ca desensimesmar os topónimos? E, desde logo, nada de quedarse naqueles moxetes de monxa do pasado coma Carballino ou La Estrada. Agora, xa que o queira vai poder seguir dicindo O Carballiño e A Estrada, por que os castelán falantes que o desexen non van facer uso dunha verdadeira liberdade de expresión toponímica dicindo os nomes como lles peta? Pois si, El Roblecito e La Carretera, que son as formas correctas en castelán deses dous topónimos. Máis tarde, poderíase estudar unha consulta, totalmente democrática desde logo -a través de cartas que levarían os nenos ás casas desde os colexios, votando ó facela compra no hiper ou mesmo cando se vai a cubrir a bonoloto-, para ver que topónimo prefería a maioría. Entón podería plantexarse a eliminación definitiva das formas minoritarias, que para o único que valen é para estorbar. En iso consiste a democracia, ou non?

Eu non sei que pensaredes vós, pero voume preparando para remar no encoro de Castrillo del Miño (Castrelo de Miño), tomar as augas en Las Calientes de Partovia (As Caldas de Partovia), beber tinto do Ribero de Cabañillas (Ribeiro de Cabanelas) e falar dos conflictos que houbo nos lindes da xurisdicción de San Claudio del Ribero (San Clodio do Ribeiro) coa de Roncos (Roucos). E dádevos por satisfeitos se as cousas quedan aí. Non sexa que chegue quen todos sabemos co modelo trilingüe: Touro/ Toro/ The Bull. Sobrado dos Monxes/ Desván de los Monjes/ Loft of the Monks.

¡God take us confessed friends!

P.D. Cando estaba rematando de redactar este post, onte pola tarde, chegoume a horrible noticia do pasamento dun amigo da infancia. Cambiaría todo esto que escribo por retomar aquel palco de táboas que montábamos no curral da miña casa, e no que, armados cunhas latas de sardiñas baleiras que facían de bombos e dunhas piñas a modo de micrófonos, o Meluco da Elvira e máis eu, botábamos tardes enteiras cantando o “cocinero, cocinero” de Machín. ¡Ata sempre, querido amigo!

Allegro ma non troppo

Haberá un par de meses veume a cabeza algo que lle lera hai anos a J. K. Galbraith (1908-2006), o gran economista norteamericano, autor de libros tan imprescindibles coma La sociedad opulenta, Un viaje por la economía de nuestro tiempo ou La economía del fraude inocente: La verdad de nuestro tiempo. Tratábase de que Galbraith consideraba carente de todo fundamento a teoría das expectativas racionais dos axentes económicos, unha teoría que, simplificando, considera que tanto os directivos das empresas coma os consumidores tratan de maximizar os beneficios. Galbraith opinaba que, na realidade, os managers, tecnócratas e dirixentes das empresas nas que vai quedando o poder das grandes sociedades anónimas, máis que maximizar as ganancias, o que tratan é de manterse no poder de tales corporacións; mentres, unha boa parte dos consumidores, en vez de comportarse racionalmente, compórtanse coma verdadeiros estúpidos. Ou sexa, Galbraith propoñía algo así coma unha teoría económica baseada na estupidez dos consumidores.

Esa lembranza, algo borrosa, levoume a intentar refrescar aquelas ideas botando man do padre Google. E velaí que nunha das primeiras referencias me atopei con algo que dicía: “Las leyes fundamentales de la estupidez humana”. Asegúrovos que pouco me faltou para berrar: ¡Bingo!

Tales leis aparecían enunciadas nun libro que levaba o suxerinte título de Allegro ma non troppo. O autor era Carlo M. Cipolla (1922-2000), que fora catedrático de Historia Económica nas universidades de Pavía e Berkeley. Seguramente tódolos economistas coñecen o libro e o autor, pero eu, que de economista soamente teño o título, confeso que tanto ó autor coma ó libro coñecinos no mesmo momento que os vin en Google. Lin algo nas referencias que me daba o buscador, enunciados das leis incluídos, e pareceume interesantísimo. Foi así que de seguido me puxen a buscar o libro. Non o atopei en Ourense, pero o amigo Carlos Fernández de seguido mo trouxo de Santiago. Despois de lelo, teño que dicir que foi para min un dos descubrimentos intelectuais máis intelixentes e gozosos dos últimos anos. Ademais, o libro, ten unha inmensa vantaxe sobre moitos outros, a penas pasa de 80 páxinas (outra é que o prezo non chega ós dez euros), o que facilita unha práctica recomendada para tódalas grandes obras: lelas varias veces. Podo asegurar que en poucas ocasións o aforismo máis coñecido de Gracián estivo tan magnificamente exemplificado coma neste xenial Allegro ma non troppo de Cipolla.

En suma, o libro non ten perda. E, desde logo, estou seguro que na realidade que vos rodea atoparedes múltiples exemplos onde comprobar a validez dos principios enunciados por Cipolla. Tal como aseguraba Vicent nun dos seus artigos, no creo que haya existido una época en que los cretinos hayan sido tan apabullantes, ni los tontos hayan mandado más; polo tanto, ningunha época mellor ca esta para poñer a proba os enunciados cipollanos e observar o seu estrito cumplimento.

O prólogo, que tampouco ten desperdicio, remata con estas palabras do autor, espero que al leer estas páginas no acaben convenciéndose de que el estúpido soy yo. Eu, na realidade, cando lía o prólogo, conformábame con rematar o libro sen descubrir que o verdadeiro estúpido era eu. E é que, de non ser así, fallaría o que considero un principio máis universal, o que se podería chamar Principio Cero da Estupidez Humana: ¡os estúpidos sempre son os outros!

ANEXO I

As leis fundamentais da estupidez humana de Cipolla:

1ª Lei: Sempre e inevitablemente cada un de nós subestima o número de individuos estúpidos que circulan polo mundo.
2ª Lei: A probabilidade de que unha persoa determinada sexa estúpida é independente de calquera outra característica da mesma persoa.
3ª Lei: A persoa estúpida é unha persoa que causa dano a outra persoa ou grupo de persoas sen obter, ó mesmo tempo, proveito para si, ás veces incluso obtendo prexuízo.
4ª Lei: As persoas que non son estúpidas subestiman sempre o potencial nocivo das persoas estúpidas. Os que non son estúpidos esquecen case sempre que tratar ou asociarse con individuos estúpidos é un erro que invariablemente se remata pagando.
5ª Lei. A persoa estúpida é o tipo de persoa máis perigoso que existe. O estúpido é máis perigoso que o malvado (o que fai dano ós outros para procurarse un beneficio).

ANEXO II (máis apropiado para os que xa leran o libro)

As leis fundamentais da estupidez humana e o II principio da termodinámica

Sen ánimo de crítica, tal vez sería máis lóxica unha ordenación diferente das leis. Baixo o meu punto de vista, a primeira debería sela que Cipolla considera terceira (definición do que se entende por estúpido, que máis que lei é unha simple definición previa, e necesaria, do que debemos entender por estúpido nos restantes enunciados); deste xeito a primeira pasaría a esa posición terceira. Deixaría na posición principal que lle corresponde á segunda lei, para min a máis interesante: a condición de estúpido e independente de calquera outra característica da mesma persoa. Nada ten que ver cos estudos, coa profesión, coa condición social, co grupo étnico, etc, ó que pertenza o individuo. O autor considera que os estúpidos son unha proporción fixa da sociedade, proporción que segundo a primeira lei sempre se subestima. A combinación das dúas leis (primeira e segunda de Cipolla) levaríanos a un resultado curioso: A proporción de individuos estúpidos pode manterse constante ou aumentar, pero nunca disminúe. Enunciado onde calquera pode ver a similude cun principio fundamental da física, o segundo principio da termondinámica: A entropía do Universo permanece constante nos procesos reversibles (procesos ideais) e aumenta nos irrevesibles (procesos reais). A entropía do universo non disminúe nunca. Parece coma se houbera unha relación directa entre a estupidez e a entropía. Na verdade, non pode sorprender o resultado, a entropía, tal como demostrou Boltzman, está relacionada coa desorde dos sistemas, e a estupidez, sobre todo cando alcanza o poder, é unha forma máis de desorde. Das máis perigosas, por certo.