sábado, 2 de junio de 2018

O Chalé



Comezarei esta semana outra vez pola etimoloxía. “Chalé” é unha palabra orixinaria da Romandía Suíza, dun prerromano *cala ‘lugar de abrigo’, o mesmo que está detrás do galego “cala” ‘pequena enseada’, con igual forma no portugués, no castelán, no catalán e no italiano, e coa de “cale” en francés. Na Romandía, un chalé era antigamente a cabana de pedra ou de madeira, situada na montaña, a onde se mudaban os vaqueiros no verán, para ocuparse do gando e facer queixos. Desde aí foi evolucionando o seu significado ata o principal actual: ‘casa unifamiliar de unha ou varias plantas cun terreo circundante dedicado a xardín’. En castelán a palabra rexístrase desde mediados do XIX, e desde aí pasou ó galego.
A finais do XIX ter un chalé na montaña, na praia ou na mesma cidade, era unha sinal de poderío económico, dado que as clases populares rurais non podían aspirar a soster dúas vivendas, e as urbanas bo era se atopaban un teito baixo o que acubillarse. Castelao queixábase deste xeito en 1919: «A min faime choutar de carraxe ese andazo do chamado “chalet”, onde viven os nosos homes de diñeiro ... ¡A tales casas tales homes!»; pero o obxectivo principal do escrito era a denuncia dun estilo arquitectónico totalmente alleo ó tradicional de Galicia. Porque Castelao tiña moi claro que dispor dunha casa cun terreíño, lonxe de ser un luxo era unha aspiración lexítima da xente: «Todo galego quer unha casa de seu, independente, con catro fachadas e asentada nun outeiro». 
Aínda así, a denominación de “chalé” non se fixo habitual ata os anos 60, en paralelo co incipiente desenvolvemento económico. Basta ver como nas construcións anteriores dese tipo o normal é atopar na porta o nome de “vila” e non o de “chalé”. Foi a partir desa época cando Galicia se comezou a encher de chalés, especialmente nas franxa costeira, pero tamén en lugares do interior especialmente favorecidos polos cartos da emigración, con casos paradigmáticos coma os do Carballiño, Beariz ou Avión. Pero agora hai magníficos chalés por todo o país. Poderá discutirse o gusto dalgúns deles ou a organización do territorio onde se asentan, pero se algo non falta en Galicia son chalés. E, evidentemente, os donos non son sempre millonarios: ó contrario, hai familias galegas moi humildes que teñen casas excelentes: porque souberon medirse e aforrar para elas.
Pero do chalé que agora falan todos –especialmente  os que deberían estar calados- é do de Pablo Iglesias e Irene Montero na Serra de Madrid. E a min lémbrame un caso que se contaba por Bergantiños nos primeiros oitenta. Sucedera que nas municipais do 79 presentárase á alcaldía de Malpica polo PCE un médico que exercía na vila. Un día que estaba o médico cun grupo de amigos beneficiándose dunha gran mariscada no restaurante “O Burato”, o mellor de Malpica daquela, entraron uns paisanos a tomar un vaso e pronto comezaron a murmurar: «Moito comunismo e moito falar dos pobres e mira como se poñen!». O médico, que os coñecía, levantouse e faloulles deste xeito: «Coidadiño, non vos equivoquedes: eu preséntome polos comunistas para que todos poidades comer marisco coma min, pero non para deixar de comelo eu!». E aí acababa o conto. Pero claro, Iglesias e Montero xa fixeran a promesa firme de repudiar o marisco antes de probado...  Típico dos rapaces!

Artigo publicado no diario La Región o domingo 27 de maio do 2018.

Tempo agónico



O adxectivo «agónico» procede do substantivo «agonía»: ‘angustia do moribundo, estado que precede á morte’, pero tamén, e antes, ‘loita, combate’. Coma todas as palabras da súa familia léxica, vén en última instancia do termo grego «Agón», que era entre os antigos helenos o lugar do Olimpo onde se reunían os deuses, pero pronto significou tamén ‘loita, combate’, dado o carácter pouco amigable que tiñan as relacións entre as divindades. De aí que no teatro clásico o «agón» fose o conflito dialéctico sobre o que se estruturaba a obra, o mesmo que «protagonista» era o que comezaba a discusión e «antagonista» o que se opoñía. Así, a relación entre os dous significados principais de «agonía» enténdese agora facilmente, pensando que quen «agoniza» mantén unha tráxica contenda coa morte.
Vén ó caso todo isto porque dous importantes intelectuais españois do século XX, Sánchez Ferlosio e Lain Entralgo, prestáronlle gran atención a este adxectivo que, na situación actual, talvez resulte obrigado recordar.
Sánchez Ferlosio diferenza entre un tempo consuntivo e un tempo agónico. O primeiro é o tempo da felicidade -o do xogo dos nenos, o do traballo creativo, o do amor...- no que cada instante se vive plenamente no seu presente, liberado do peso do pasado e da incerteza angustiosa do futuro. O segundo, que denomina agónico ou adquisitivo, é un tempo tenso, sen presente, no que cada instante só existe en función do pasado e do futuro: é o tempo das metas marcadas, o dos deportes de competición, e tamén o característico da historia; un tempo que pode traer satisfaccións, pero nunca a felicidade.  Dicía Hegel que a historia non era terra propicia para a felicidade; e remacha Ferlosio que tampouco o é a vida entendida coma unha competición. A ideoloxía competitiva en calquera ámbito, o culto da excelencia, a preparación intensiva para ser os mellores, a cobiza por ser os máis ricos,... Trátase de “valores” que, entendidos como absolutos, converten o tempo en fundamentalmente agónico, conflitivo e infeliz. 
Laín Entralgo, que formou con Unamuno, Ortega, Américo Castro e Sánchez Albornoz o grupo de autores que máis indagaron no problema do ser e da natureza de España e dos españois, escribía en 1997, con case noventa anos, un magnífico ensaio que levaba por título de “El sentimiento agónico de España”. Comezaba lembrando un soneto de Quevedo: «Miré los muros de la patria mía,/ si un tiempo fuertes, hoy desmoronados,/ de la carrera de la edad cansados,/ por quien caduca ya su valentía/...», que fora escrito en 1643, cando o poeta, vello, desenganado e perseguido, asistía o declinar de España: o Corpus de Sangue e a guerra de Cataluña, a rebelión e separación de Portugal, a paz de Westfalia... Despois repasa Entralgo o sentimento agónico na España de finais do XIX e principios do XX, en Menéndez Pelayo, en Unamuno, en Ortega, en Machado... Pero en ningún dos dou casos, advertía, España acabou fenecendo. Agora ben, na conclusión escribía: «En el siglo XXI, ¿qué va a ser de España? ¿Se producirá en ella una paulatina desintegración? ¿Se alcanzará la realidad de una nueva y más satisfactoria convivencia? España vive y, en determinados aspectos de su existencia, vigorosamente. Pero ¿hacia dónde va? Yo no lo sé.».

Artigo publicado no diario La Región o domingo 20 de maio do 2018.

A propósito dos Nobel



A Alfred Nobel (1833-1896), fundador dos premios homónimos, coñéceselle sobre todo por selo inventor da dinamita. E hai moita xente que pensa que o seu legado foi un xeito de compensar o mal que lle fixo á humanidade co seu invento. Pero permítanme que lles diga que é unha forma de pensar cativa e malvada, coma se culpamos das mortes por arma branca a quen inventou os coitelos. Porque a bondade ou a maldade non están na natureza dos inventos, senón no seu uso; así, o da dinamita resulta utilísimo nas obras de enxeñaría, pero asasino cando mata á xente.
Conviría saber que Nobel, ademais de químico e inventor excepcional, foi un home tremendamente culto e sensible, de educación exquisita: dominaba cinco idiomas, tiña paixón pola literatura e preocupábase polo benestar humano e a paz mundial. Pero tamén foi un home solitario e melancólico, inmensamente rico e bastante infeliz. Nunha ocasión, escribiu este lacónico autoretrato: «Pobre criatura medio viva. Maiores méritos: ter as uñas limpas e non ser unha carga para ninguén. Maiores defectos: non ter unha familia, nin bo humor nin bo estómago. Maior preocupación: non ser enterrado vivo. Feitos importantes da súa vida: ningún».
Cando morreu, Nobel deixou unha inmensa fortuna, duns 33 millóns de coroas. De acordo co seu testamento, para a familia foron apenas cen mil, e o resto foi investido  co fin de distribuír os intereses entre cinco premios anuais -de física, de química, de medicina, de literatura e da paz-  que debían ser concedidos a aqueles que no ano anterior «houberan outorgado maior beneficio á humanidade». Os premiados de física e de química serían designados pola Academia Sueca de Ciencias, os de medicina polo Instituto Karolinska, os de literatura pola Academia Sueca da Lingua e os da paz por un comité de cinco persoas do Parlamento de Noruega.
 Falouse moito estes días dos Nobel. En concreto do escándalo por denuncias de abusos sexuais contra o home dunha académica sueca, o que levou a pospoñer a concesión do premio de literatura deste ano ata o que vén, cando se entregarán os galardóns de 2018 e de 2019. A raíz de todo isto tense estendido unha sombra de sospeita sobre os Nobel, aproveitada por algúns para lembrar que en tódolos sitios cocen fabas, pero tamén para xustificar, tacitamente, as corruptelas e amaños que a miúdo se coñecen sobre premios, maiormente literarios, que se conceden en España. E a comparación resúltame odiosa.
O primeiro que cumpre dicir é que os premios Nobel non lle custan un céntimo ós contribuíntes suecos, a diferenza do que sucede aquí con algúns dos premios máis xenerosos, que pagamos todos: Cervantes, Príncipe de Asturias, etc. O segundo, que na concesión dos Nobel non existen intereses comerciais, os que priman cando os premios son unha estratexia publicitaria máis: Planeta, Nadal, etc.  Ademais, no caso dos Nobel, quen pon os cartos (a Fundación Nobel) nada ten que ver na selección dos premiados. O problema, hai que subliñalo, afecta exclusivamente á Academia Sueca, e nin sequera a un dos seus membros, senón á súa parella. Aínda así, as simples sospeitas de filtracións, que non de amaño dos premios, así coma a falta de atención a denuncias previas sobre o acosador, foron suficientes para que dimitisen seis dos dezaoito académicos. En fin: comparen co que adoita suceder en España en casos semellantes  e verán que calquera parecido é pura coincidencia.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 13 de maio do 2018.

Maio do 68


En maio do 68 eu era un adolescente que cursaba o bacharelato no instituto de Ribadavia. E non lembro ter noticia do que estaba sucedendo cos estudantes nas rúas de París. Nin sequera dos disturbios do mesmo tipo que acontecían aquí, na Universidade de Santiago. O único conflito do que sabía era o do embalse de Castrelo de Miño, e iso porque algunha vez, ó pasar por San Paio, no autobús do Cabanelas, viramos á Garda Civil montada en cabalos dirixirse a Castrelo. Daquela España era un país  domesticado no que tanto a xente coma os medios sabían ben do que conviña falar e do que non. Aquel ano informárase abundantemente do asasinato de Martin Luther King e do de Robert Kennedy, o mesmo ca da ocupación de Checoslovaquia polos tanques rusos ou da matanza de estudantes en México, pero pouco dos sucesos de París e nada dos disturbios nas universidades españolas.
Na primavera do 68 as noticias que máis atención mereceran foran: o trunfo de Massiel en Eurovisión cantando o La, La, La, a canción que Serrat se negara a cantar en castelán, e a eliminación do Real Madrid -de Amancio, Velázquez, Gento...- polo Manchester United –de Stiles, Best, Bobby Charlton...- nas semifinais da Copa de Europa. Porque no fondo, tampouco cambiamos tanto...
Pero a pesar de toda esa ignorancia respecto do que pasaba, boa parte dos da miña xeración, e incluso dos da posterior, somos fillos políticos do Maio Francés, tanto ou máis cós que xa eran mozos daquela: porque a chegada e asimilación das ideas, modas e costumes do  movemento tardaron un tempo en producirse en España.
Aínda así, convén sinalar que o Maio Francés é un concepto enganoso, coma gran parte dos conceptos históricos. Na realidade, o movemento sitúa as súas raíces lonxe de Francia, concretamente nos EE UU. Hai que ir á xeración beat, á guerra de Vietnam, ó hippismo e ós disturbios na Universidade de Berkeley (California) do ano 1964, para entender a orixe da protesta estudantil que  acabou estendéndose por Europa no 68, non só por Francia, aínda que a crise política que desatou nese país fose a máis importante de todas.
De que se trataba? Non é fácil dar unha resposta concisa, porque a revolución poderiamos dicir que tivo un gran pluralismo semántico. Pero hai algo fundamental: a sociedade, logo das guerras da primeira metade do século e do paso de millóns de persoas pola disciplina militar, estaba moi xerarquizada e moi centrada no progreso material, pero esquecida do home e da súa  natural aspiración á liberdade e á felicidade. O progreso, como ensinara Freud, viña en gran medida de reprimir os instintos da xente, especialmente os apetitos sexuais. E a mocidade xa non estaba disposta a aturar os sacrificios e represións que pasaran os seus pais. Quería vivir a vida e ser feliz. Para que tanto progreso e tanto consumo se os homes continuaban sendo infelices e os mozos seguían sendo enviados a morrer ós campos de batalla? De aí vén a contracultura do hippismo. Se a cultura traía opresión, a liberdade debería vir da contracultura: levar o pelo largo, consumir drogas, ir mal vestidos, practicar o sexo libremente, non mover unha palla, meditar, pintar, cantar, admirar a natureza... Tratábase de ser libres para facer o contrario cás persoas “normais”... Claro que era unha utopía! Pero conviría saber que bastante do mellor da nosa sociedade, sinaladamente no ámbito das liberdades persoais, vén daquela utopía do Maio do 68.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 6 de maio do 2018.

Libros



Este pasado luns, 23 de abril, foi o día internacional do libro, celebración instituída pola UNESCO co fin de fomentar a lectura e a industria editorial. Conmemora o pasamento de Cervantes e o de Shakespeare, que faleceron o mesmo día do calendario do ano 1616, pero en días distintos. Esta aparente adiviña explícase considerando que nesa época España e Inglaterra tiñan calendarios diferentes. España usaba o gregoriano desde 1582, mentres  Inglaterra mantivo o antigo xuliano ata 1752. En España, ó xoves 4 de outubro de 1582 seguiulle o venres 15 de outubro, de xeito que aquel ano só tivo 355 días. En Inglaterra, en 1752, despois do mércores 2 de setembro veu o xoves 14, e os ingleses, con gran enfado, perderon 11 días dese ano. En consecuencia, o 23 de abril de 1616, cando en  Madrid falecía Cervantes, en Inglaterra aínda era día 12, e Shakespeare estaba vivo. Morreu once días despois, o 23 de abril, cando aquí xa era o 3 de maio, o día da Santa Cruz.
Pero do que quería escribir era dos libros e da lectura, e da súa importancia. Nesta cuestión, coma en case todas, aparecen dúas posicións extremas: a dos que pensan que os libros son a fonte máis importante de sabedoría e que todo aquel que non os le é un ignorante, e a dos que consideran que apenas se precisan libros para aprender o fundamental da vida... Que penso eu? Pois que cos libros pasa coma cos alimentos: que a algúns conviríalle comer máis e a outros menos; que o que  a un lle senta ben a outro pode sentarlle mal; que os padais son distintos e cambian co tempo e coas circunstancias, e que  non só de pan vive o home.
O padre Sarmiento, como é sabido, pasou a vida entre libros. Nunha carta que escribía en 1745 declaraba que todo o que sabía era grazas ós libros. Non obstante, anos despois, en 1760, logo dalgunhas saídas do convento e de certas viaxes, coma as que fixo por Galicia en 1745 e 1754, escribía: «O pouco que sei de substancia, non o sei polos seis mil libros que teño, senón polo pouco que andei fora da miña cela». Referíase Sarmiento ó que aprendera no gran libro da vida e da natureza. O mesmo libro do que nos fala Diderot en Jacques o Fatalista, cando o amo, asombrado pola precisión dos razoamentos do seu criado Jacques, exclama: «Pero, onde diaños aprendiches ti todo iso?», e o servente  responde: «No gran libro. Ah, meu amo! Xa pode un reflexionar, meditar e estudar todos os libros deste mundo, que non pasará de modesto escolante se non é capaz de ler no gran libro».
Xusto nese gran libro sen follas era onde máis lía o meu admirado Josep Pla, que non por iso deixaba de ser un magnífico lector de libros con follas, pero que advertía contra o exceso de afección libresca sentenciando algo que resulta obvio: «O home non veu ó mundo para ler libros». E que, convencido da superioridade do mundo real fronte ó imaxinario, chegara a lanzar contra  os adultos que len novelas este sonoro exabrupto: «O  que a partir dos trinta e cinco anos le novelas é un cretino». Desmitificador dos libros onde os houbera, Pla deixou escrito no Caderno Gris: «Os libros dinnos que existe o amor, a gloria, a grandeza [...] A vida dinos que no hai nada diso [...] Non hai nada do que poñen os libros.». Esaxeraba, claro está, pero non perciben un gran fondo de razón  en todo iso que escribía?
Por certo, Pla tamén finou un 23 de abril. De 1981. En Llofriu.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 29 de abril do 2018.


Desmemoria histórica


Permítanme que comece este artigo lembrando un libro fundamental para a cultura galega: “Galicia hoy y el resto del mundo” (1987), que Isaac Díaz Pardo escribiu en castelán, para que ninguén puidese alegar que non entendía o que dicía. A Díaz Pardo, como é sabido, fusiláranlle ó pai na Guerra Civil, e o libro é unha homenaxe a todos os que por aquela tráxica circunstancia sufriron a historia, ben fose en forma de persecución, de exilio ou mesmo perdendo a vida; pero tamén é un manifesto contra a desmemoria: «el arma más poderosa que manejan los enemigos de Galicia». «Lo peor no es que a uno le maten a sus progenitores sino que le dejen con la boca abierta y desmemoriado para toda la vida»... Pensarán algúns no moito que leva chovido desde 1987 e no que se ten avanzado nisto da memoria histórica... Pero eu non vexo tantos avances.
Moveume a  escribir sobre este tema unha noticia que lía neste xornal hai uns días. Falaba dunhas obras no Carballiño, concretamente nun xardín que «se dedicó en su día a Aquilino Sánchez, perito agrícola y político gallego nacido en este municipio». Imaxinen vostedes que se escribise algo semellante de Alexandre Bóveda, cambiando O Carballiño por Ourense e o de perito agrícola por perito mercantil, o título académico de Bóveda... Pois resulta que Aquilino Sánchez, aparte de perito agrícola e político natural do Carballiño, era o alcalde lexítimo da vila en 1936, cando o golpe militar de Franco. De resultas, foi inxustamente preso e logo vilmente asasinado. Máis alá de calquera consideración, o perfil que aparecía no xornal pareceume o síntoma dun  mal profundo: o da desmemoria que denunciaba Díaz Pardo. Porque, en efecto, a maioría dos carballiñeses ignora quen foi Aquilino Sánchez; pero non se trata dun caso único: algo semellante pasa en Ribadavia con Benito Gallego, no Barco con Abdón Blanco, en Verín con Carlos Reino, en Amoeiro con Castor Sánchez ou mesmo en Ourense con Manuel Suárez, todos eles alcaldes asasinados ó estalar a Guerra Civil. Incluso debo apuntar que o do Carballiño, que eu saiba, é o único caso, entre os que citei, no que existe unha rúa co nome do alcalde mártir, mentres en Ourense ou en Verín sei de propostas no mesmo sentido que nunca se concretaron. Como saben, non son nada partidario da apropiación política da odonimia (parte da toponimia que se ocupa dos nomes das rúas), pero se tivera que facer unha excepción, ningunha encontraría máis xustificada cá dos nomes dos alcaldes mártires: porque debe saberse que foron asasinados por iso: por ser alcaldes; en consecuencia, eses concellos teñen unha débeda perpetua coa súa memoria. Unha rúa ou unha praza co seu nome (ó que anteporía o título de alcalde: “Alcalde Aquilino Sánchez”, por exemplo, para que ninguén ignorase quen fora) sería o mínimo que se lles podería ofrecer. Pero tampouco iso é suficiente, o mesmo que as homenaxes illadas. Aquí pasa coma no ensino: non basta con dedicarlle dúas clases ós temas importantes: hai que traballalos día a día. E comezando sempre polo máis próximo. Porque se indispensable é saber quen foi Alexandre Bóveda ou García Lorca, non o é menos que un carballiñés saiba de Aquilino Sánchez,  ou un ourensán de Manuel Suárez. Pero xa o advertira W. Benjamin: recuperar  a verdadeira memoria do pasado é unha carreira contra o vento, que sempre empuxa a favor do esquecemento.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 8 de abril do 2018.

Big Data


A Biblioteca de Babel é unha ficción de Borges. Trátase dunha especulación tipicamente borgiana sobre unha biblioteca infinita, na que, nun número indefinido de galería, dispostas en vertical e comunicadas por unha gran escaleira central de caracol, estarían depositados todos os libros posibles: non só os que se escribiron e os que se escribirán, senón tamén todos os que se deixaron de escribir e os que nunca serán escritos. O relato era pura fantasía en 1941, cando foi creado,  pero talvez agora non o sexa tanto.
En 1941 a biblioteca con máis información do mundo era a Biblioteca do Congreso dos EE.UU, con máis de cen millóns de documentos. Hoxe, a cantidade de información é tal que os datos almacenados para cada sete persoas equivalen a unha Biblioteca do Congreso dos EE UU. Incrible? Si, pero certo. Se toda esa información acumulada sobre os individuos se plasmase en libros, estes ocuparían da orde de oito mil andeis cunha lonxitude, cada un deles, de cento cincuenta millóns de quilómetros:  a distancia que hai desde aquí ó Sol.
Pero, de onde sae tanta información? Principalmente dámola nós, de balde e sen apenas decatarnos, a través de internet e dos nosos smartphones, que son a plasmación real daquel ollo que todo o vía que imaxinara Orwell. Cos datos dos operadores de telefonía, dos provedores de internet, dos navegadores, das redes sociais,.., pódese saber moito máis de cada un do que o mesmo suxeito sabe. Ademais, a maior parte dos nosos actos resultan bastante máis predicibles do que pensamos. Dous exemplos: cos datos de situación do noso  móbil pódese adiviñar con gran precisión onde imos estar xusto dentro de dous meses, e en cada momento do día; e con que un prema 250 veces “me gusta” en Facebook, un algoritmo determina a súa personalidade moito mellor ca el mesmo.  Que significa iso? Pois, por exemplo, que tanto vostede coma min é probable que xa formemos parte dos 500 millóns de usuarios de internet rexistrados na base de datos da empresa Acxiom, e catalogados en setenta segmentos ben diferenciados, segundo preferencias e intereses, dentro do proxecto PersonicX, capaz de predicir máis de tres mil reaccións de cada un de tales usuarios diante de diferentes estímulos.
Unha das vertentes máis ameazantes da circulación indiscriminada de todo este caudal de datos persoais é a relacionada coa súa utilización política, na base do escándalo que agora salpica a Facebook polo traspaso fraudulento de datos desde esta compañía á sinistra Cambridge Analytica (CA). Empresas coma esta, ó servizo da nova dereita populista, dedícanse a estimular persoalmente a usuarios co perfil axeitado para dirixir o seu voto a unha opción determinada, sen miramentos de ningún tipo  cando é preciso utilizar datos ou noticias falsas para conseguir o fin que se propoñen. Christopher Wayle, un dos cerebros creadores de CA e agora decidido a facer públicos tales comportamentos,  non dubida en relacionar a vitoria de Trump nos EE UU ou a do Brexit no Reino Unido con estas estratexias ilexítimas, que ameazan nada menos que con destruír a democracia representativa. De feito, é probable que xa estea máis adulterada do  que a vostede e a min nos parece.
Si, aparentemente internet, que é un invento magnífico, ofrece moitas cousas gratuítas. Pero conviría saber que o acto  máis importante da vida é pagar. Porque nada acaba resultando máis caro có que se nos ofrece de balde.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 1 de abril do 2018.


Stephen Hawking


Estaba co artigo sobre os Josés cando souben da triste nova do pasamento de Hawking. Os científicos en xeral son menos coñecidos cós escritores, cantantes ou deportistas, e iso a pesar de que talvez sexan quen máis inflúen nas nosas vidas. Se nos fixamos nos físicos, aposto que unha maioría sería incapaz de citar unha ducia deles relevantes, mentres citaría a centos de famosos doutras profesións. Non obstante, nas listas de físicos nunca faltaría Stephen Hawking. Porque fóra talvez de Einstein e de Newton, ningún físico gozou en vida dunha popularidade comparable á de Hawking. Como afirmaba David Jou na edición española da “Historia do tempo”, «Hawking forma parte da mitoloxía do noso tempo. Na súa figura entrecrúzanse a física e a metafísica, o home e a máquina, a vida e a morte».
Na fama de Hawking influíu a súa enfermidade e, sobre todo, a forma de afrontala. Como se sabe, fora diagnosticado de ELA cando tiña 21 anos, en 1963, e os médicos déranlle apenas dous anos de vida. O primeiro impacto foi demoledor: desesperado, buscou refuxio na bebida e na música. Pero pronto comprobou que a enfermidade ía máis lenta do previsto, así que coa axuda da súa moza comezou a ver unha nova luz: recuperou o humor, casou, tivo tres fillos e pasou  de ser estudante mediocre en Oxford a eminente doutor e investigador en Cambridge: «con sorpresa descubrín que estaba desfrutando da vida máis ca antes». En Cambridge, de profesor, sabíase da velocidade coa que conducía a cadeira de rodas polas rúas, e tamén das piruetas que facía con ela nos bailes da universidade, e como, mentres puido, acompañou diariamente ós seus colegas e discípulos ós pubs, onde lle gustaba discutir con eles as teorías cosmolóxicas. Foi ese xeito de enfrontarse coa enfermidade que o ía paralizando, e de aproveitar ó máximo a vida que lle quedaba,  o que converteu a Hawking nun heroe do noso tempo.
Pero parte da popularidade debíalla tamén ó tema das súas investigacións, que era: «Comprender o universo: por que é como é e por que existe». E para iso centrouse no estudo dos buratos negros, esas rexións do espazo con tal concentración de masa que o campo gravitacional que crean é tan forte que nada pode escapar deles, nin sequera a luz. Para Hawking, a orixe do universo podía explicarse a partir do proceso inverso da formación dun burato negro: o universo en expansión no que vivimos comezaría nunha singularidade coma a do “big bang” (a gran explosión), hai diso cerca de catorce mil millóns de anos. Pero, en que consistía esa singularidade? Pois, en que a teoría da relatividade xeral de Einstein, apropiada para o estudo da gravidade, non pode aplicarse xusto no punto onde comezou todo: a curvatura do espazo faise infinita e as nosas ideas de espazo e tempo véñense abaixo... Buscouse entón unha teoría definitiva, combinando a relatividade xeral coa mecánica cuántica, botando man da teoría das supercordas... Neste momento fálase dunha teoría M, que nos conduce a un espazo de once dimensións: tres espaciais, unha temporal e sete aparentemente superfluas. E podería ser que o noso universo non fose tal, senón  un multiverso, con miríades de universos paralelos... Nestas cousas traballaba Hawking. Non tivo o Nobel, mágoa; tampouco o tiveron Hubble, ou Lemaître. Pero do que máis orgulloso estaba era de ter descuberto –talvez por experimentalo coa súa propia vida- que os buratos negros nunca son totalmente negros.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 25 de marzo do 2018