lunes, 18 de julio de 2016

Eloxio do silencio


Remataba a última columna lembrando a importancia que Bertrand Russell concedía ó que el denominaba coñecemento inútil; concesión que, por certo, nada tiña de menosprezo para o coñecemento útil, que tamén consideraba imprescindible. Nun ensaio no que o filósofo se ocupaba deste tema escribía: «Cando a actividade consciente se concentra por enteiro nalgún propósito definido, o resultado final, para a maioría da xente, é o desequilibrio, acompañado por algunha forma de alteración nerviosa». Por iso é tan necesario “desconectar” con certa frecuencia das ocupacións e preocupacións que ameazan facerse co control total do noso tempo; e de aí a importancia, persoal e social, de que a xente poida dispor duns tempos xenerosos de descanso e de vacacións, cousa  nada fácil nunha sociedade dominada polo principio do éxito e do máximo beneficio (material). 

Escribir con algún fin distinto do de facer pasar un rato agradable ós parroquianos resulta case sempre inútil. Sabíao ben Cioran cando escribía que «digamos o que digamos todo vai seguir igual»; e creo que Cioran foi optimista nisto. A maiores, escribir algo con certo sentido e “a contrafío”, respectando un principio de Wittgenstein que establece que non todo o que se pode pensar se pode dicir, é traballoso, alomenos para min. Porque ás veces, como escribira Beckett, «ata as palabras nos abandonan», e iso sempre resulta doloroso para quen escribe, aínda que sexa unha sinal inequívoca da misericordia de Deus para algúns dos seus coñecidos ... Pero non debe de preocuparnos o silencio literario; ó contrario, tamén resulta beneficiosa a “desconexión”, sexa temporal ou definitiva, coa escritura, tanto para o propio escritor coma para os seus lectores, que así poden dispor dun tempo extra para a realización de cousas máis interesantes, incluída a lectura dos mellores. Ó fin e ó cabo, nos varios milenios que os home levan pensando e espreméndose os miolos, xa se ten escrito case todo o que se podía escribir, de xeito que a maioría do que agora se publica apenas consiste, no mellor dos casos, na repetición de cousas que xa están ditas, e non ten máis fin có de alimentar o mercado e a fogueira das vaidades.

George Steiner, un dos máis afamados teóricos da literatura comparada e pioneiro explorador das limitacións da linguaxe para expresar a realidade intelectual, é un gran defensor do silencio en xeral, e do literario en particular. Steiner di que só no silencio podemos aprender o esencial. E por iso recomenda unha maior dedicación á vida contemplativa, da que tamén forma parte a lectura, que non é máis ca un xeito, tan obrigado coma incompleto, de contemplar o mundo. Así que, in angello cum libello, ‘nunha esquiniña cun libriño’, que era como lle gustaba pasar o veraneo a Unamuno, lendo un bo libro e ollando para unha paisaxe da alma que nos leve a relembrar os sinuosos camiños da vida... E se lles interesa a literatura do silencio, ata me atrevo a recomendarlles un par de libriños:  o ensaístico “Lenguaje y silencio” de Steiner, e o narrativo “Bartleby y compañía” de Vila-Matas.

Conclúo. Escribindo ou falando pódese ter razón, pero con Kafka apréndese  que «ás veces un ten razón cando cala», e co meu querido W. Benjamin que «o máis importante que hai que dicir non sempre se proclama en alto»… Por iso, boa parte das verdades necesarias terá que buscalas cada un no murmurio dos “sons do silencio”, coma naquela inesquecible canción de Simon and Garfunkel… Felices vacacións e ata outra.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 17 de xullo do 2016.



viernes, 15 de julio de 2016

Avión


Avión está de moda. Talvez sexa o concello da provincia de Ourense que máis aparece nos medios de comunicación forasteiros. Agora foi porque concentrou a maior porcentaxe de voto do PP en todo o Estado. Pero outras veces  teno sido por outros motivos: por ter unha das rendas “per capita” máis altas de Galicia; por ter o maior número de oficinas bancarias en relación ó de habitantes; polos vehículos de alta gama que ten matriculados; polas luxosas mansións que adornan cada unha das súas aldeas, e, sobre todo, polas visitas de veraneo que lle fixo un dos homes máis rico do mundo, o mexicano Carlos Slim. E todo isto ten unha explicación: a afortunada emigración a México de moitos dos seus naturais.
Non obstante, coido que hai outro elemento que suma en favor de Avión: o seu propio nome, dada a súa singularidade. A nós, acostumados a oílo, non nos chama a atención; pero a un forasteiro que unha vila se chame Avión debe de causarlle o mesmo asombro cá nós unha que se chamase Aeroplano. E sobre isto quero escribir.
Para comezar, convén saber que, a pesar do que lean, vexan ou escoiten, non existe ningunha poboación concreta que se chame Avión. Avión é o nome do concello, o mesmo que levaba a antiga xurisdicción de señorío dos condes de Ribadavia, que á súa vez o recibira da terra medieval que lle fora concedida por Enrique II a Pedro R. de Sarmiento, Adiantado Maior de Galicia e Señor de Ribadavia, no último cuarto do século XIV. O nomenclátor oficial de Galicia –que non é un exemplo de traballo ben feito- dálle o nome de Avión á parroquia dos Santos Xusto e Pastor, pero historicamente era a parroquia de San Xusto e Pastor de Avión, igual  cá de Abelenda era a de Abelenda de Avión; e dicir, a parroquia de San Xusto non é nin máis nin menos Avión ca calquera outra do concello. No Catastro de Ensenada (1753) lemos que San Xusto constaba de «cuatro lugares: Veresmo, Zendones, Cernadas y San Vicente, y la Iglesia Parroquial está en la parte de arriba del de Cendones». Ó que agora ás veces se lle chama Avión non é máis có Igrexario, o lugar que se formou no século XIX arredor da igrexa parroquial de San Xusto, e que medrou máis cando a capitalidade do concello se estableceu neste lugar, despois de estar en Amiudal e na Abelenda.
Na realidade o nome de Avión é un hidrónimo, o nome dun río; aínda que neste caso se trate máis ben dun regato, porque Avión é un diminutivo de Avia. Agora pode sorprendernos que o sufixo -on teña carácter diminutivo, e non aumentativo; pero hai que entender que Avia e Avión son nomes prelatinos, reliquias das falas que había antes da chegada dos romanos, con desinencias que teñen pouco o nada que ver coas derivadas do latín que agora usamos. A mesma flexión -a/-on aparece noutros hidrónimos ibéricos: Bara/Barón, Sala/Salón, Urbia/Urbión, etc. Non lonxe de aquí atopamos un exemplo que aclara ben o significado destes binomios toponímicos. Trátase de Deza/Dezón, nome o último que evolucionou a Dozón, e que agora lle corresponde ó concello da provincia de Pontevedra que atravesamos os ourensáns cando imos a Lalín ou a Santiago. Dozón dálle nome ó curso alto do Deza, e por extensión ás terras que baña. Pois o mesmo lle sucede a Avión en relación co Avia.  
Polo tanto entre o Avión ‘topónimo’ e o avión ‘aeroplano’ simplemente hai unha relación de homografía. Como non podía ser doutro xeito, porque o último nome ten pouco máis de cen anos de vida e o topónimo pasa dos dous mil… Por certo, sabían que ós cirrios xa lle chamaban avións antes de inventarse os avións?... Que, para que vale saber esas cousas? Pregúntenllo a B. Russell, que escribiu sobre a importancia do coñecemento inútil.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 10 de xullo do 2016

miércoles, 6 de julio de 2016

Verán


Xa estamos no verán. Nun suspiro pasouse do solsticio de inverno ó equinoccio de primavera, e noutro chegou o solsticio do verán. É o tempo que fuxe inexorablemente, e non dun xeito uniforme, senón uniformemente acelerado. Non obstante, Séneca pensaba que o tempo do home non era curto, tan só que desperdiciaba gran parte del en cousas que non lle conviñan: por iso dicía que non eramos pobres en tempo, senón pródigos con el. E coido que tiña razón, e que unha das causas do ano tan acelerado que levamos ten que ver co excesivo tempo que lle vimos dedicando á política; que podía ser un tempo proveitoso se a política fose boa, pero que se transforma nun tempo totalmente desperdiciado cando a política é ruín, coma a nosa. En consecuencia, tratarei que tal ocupación non perturbe o meu tempo de verán.

Porque, ademais, os veráns de agora son máis curtos cós de antano. Na miña memoria, por exemplo, o San Pedro, que acaba de pasar, xa se situaba no verán máis centroso, e agora semella que apenas está ó principio. Mentres, no remate, setembro aínda era un mes de veraneo; pero nos últimos tempos é raro que este pase da Virxe de Setembro (día 8). É certo que nesa percepción pode influír o acurtamento das vacacións escolares, que tamén axudan a definir o tempo de verán, pero creo que hai algo máis, relacionado cos cambios no clima. 

Claro que a percepción do verán tamén ten cambiado moito na Galicia interior. Por diversos motivos, pero talvez un dos máis importantes teña que ver co diferente uso que se facía dos ríos, en especial para o baño. Hai corenta ou cincuenta anos, o río era elemento central do verán en multitude de vilas e aldeas, especialmente para a xente moza. Un non podería imaxinar un verán daquela sen baixar ó río a bañarse. Praias fluviais, coma a do Cuco no Carballiño, a do Misieiro en Leiro, a da Beronza en Ribadavia, as do Miño en Ourense –cito algunhas que coñecín, pero había en tódolos lugares- tiñan unha animación que hoxe resulta difícil de explicarlle ós máis novos. Porque agora apenas se ve xente bañándose nos ríos; e iso a pesar de que o baño da sabedoría de Heráclito fora nun río, non nunhas augas chocas nin no mar. Pero ocorreu que fronte ás piscinas e a praia, o baño nos ríos ata colleu certa fama de sucio e perigoso; e non obstante, eu non lembro baños tan limpos coma os que nos dábamos naqueles paradisíacos ríos ourensáns de antano. Certo que despois viñeron os embalses, e esa manía de converter os ríos en prolongacións das nosas cloacas… Era o progreso. 

E agora que estamos coa Eurocopa, lembro como o verán tamén era o tempo do fútbol de competición. Porque no inverno un xogaba cos da súa aldea, ou cos das aldeas veciñas. Pero os grandes campionatos eran no verán, coincidindo coas festas das parroquias, que era cando se organizaban torneos nos que existía a maior rivalidade entre os equipos, ás veces reforzados por “figuras” de equipos xa federados, que daquela só existían nas cidades e nas vilas. As confrontacións acababan normalmente en merenda no campo da festa, pero tampouco era raro que rematasen coa intervención da garda civil… Por aquela época, o adestrador do equipo de Leiro era o inesquecible Paco Hermida, que fora xogador do Real Madrid e da Orensana, e adestrador do Arenteiro e do Ribadavia Atlético. O Paco era moi esixente coa preparación física. Unha das súas primeiras leccións consistía en terte toda unha tarde dando voltas ó campo sen parar de correr; e cando rematabas rebentado espetábache: «Amigo, ó fútbol non se xoga andando!»… Polo que se viu no campo, esa lección aínda non a aprenderon os seleccionados españois. A diferenza dos valentes islandeses.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 3 de xullo do 2016