domingo, 28 de diciembre de 2014

Os Santos Inocentes

Hoy iré a la Catedral de Mondoñedo…
Veré la Degollación en Belén,
que está sucediendo ahora mismo,
y continuará mañana, y quizás siempre…
Álvaro Cunqueiro

Ata hai pouco celebrábase moito en Galicia o día dos Santos Inocentes, o 28 de decembro, que era o día das “pegotas”, é dicir, das ‘mentiras para gastar bromas’ ou das ‘inocentadas’. E non deixa de sorprender que dentro do ciclo de festas do Nadal, que en xeral xiran arredor da paz, do amor e da felicidade, se presente esta conmemoración da Matanza dos Inocentes, relato bíblico da masacre ordenada por Herodes, quen ó verse enganado polos Magos mandou executar a tódolos nenos de Belén menores de dous anos. Pero a inclusión desta celebración no Nadal ten unha lóxica: trátase dunha chamada de atención, sobre todo ós adultos, para que, mentres os nenos xogan e brincan, nunca esquezan que o mal persiste e que sempre deben estar vixiantes.
Dubídase do carácter histórico do relato de San Mateo, e probablemente sexa copia daquel do Éxodo sobre o nacemento de Moisés, que conta como o Faraón mandara matar a tódolos bebés varóns nacidos das hebreas. Pero a veracidade ou non do relato ten pouca importancia, a historia está chea de matanzas de inocentes totalmente verídicas, por iso o anxo da historia de W. Benjamin queda pasmado cando volve o rostro cara o pasado. Por non ir moi atrás, podemos lembrar como Himmler, o xefe das SS do partido nazi de Hitler, emulando ó Faraón do Éxodo, ordenaba matar ós nenos xudeus, pois do contrario, dicía el, ó medrar, poderían querer vergarse dos alemáns; ou os casos documentados de milicianos ucraínos que loitaban con Hitler e practicaban o tiro ó prato con bebés vivos lanzados ó aire. Moito máis próxima está a masacre de bosnios musulmáns en Srebrenica, en 1995, que perseguía a eliminación dos varóns desta etnia, e onde tamén se mataron a centos de nenos… Pero é que nin sequera hai que acudir á historia, bástanos co presente: este verán na ofensiva do exército israelí contra Gaza foron masacrados máis de 400 nenos palestinos; e hai só unha semana, mentres a ONU alertaba de matanzas de nenos na República Democrática do Congo, os talibáns asaltaban unha escola en Paquistán e asasinaban a outro cento de rapaces… Aínda así, en beneficio dunhas dixestións máis saudables, pronto deixamos de falar de todas estas masacres para volver á nosa crise e ás nosas corrupcións de cada día. Trataríase en todo caso de sucesos que nos caen moi lonxe, e iso a pesar de que algúns dos inocentes acaban aboiando nas nosas costas; porque, como aprendera Cunqueiro de Ernesto Hello, dado o carácter universal e permanente desta matanza, un pode atopar inocentes fuxidos e moribundos, o mesmo ca criados de Herodes, por calquera sitio que ande...
Pensaba Hobbes que o home era malo por natureza, que era “un lobo para o home” e que soamente se socializaba polo seu interese en sobrevivir. Rousseau, pola contra, cría na bondade natural do home, e que era a sociedade a que o corrompía. Pero, máis alá de todo iso, o que non convén esquecer e que a maldade existe, sexa natural como pensaba Hobbes, sexa adquirida como pensaba Rousseau; e que todos temos a obriga de loitar contra ela, alí onde apareza. Porque, mentres os nenos xogan e os adultos lles fan carantoñas, Lilit, a fermosa e maligna primeira muller de Adán, non descansa: segue roubando nenos dos seus berces e segue aproveitando todo o seme desperdiciado polos varóns, que é moito, para enxendrar novos exércitos de malvados que vai distribuíndo polo mundo.

Artigo publicado no diario La Región o venres 26 de decembro do 2014.

miércoles, 24 de diciembre de 2014

Lotería

Despois de percorrer o anárquico “skyline” do Carballiño, primeiro cara arriba e logo cara abaixo, o sol cerra un novo ciclo anual; volve nacer xusto por encima do grupo de abetos lanzais que, desde a miña ventá, marca o comezo do parque municipal e o paso do solsticio de inverno, acontecemento astronómico que sempre vén acompañado do canto infantil e anxélico dos números da lotería de Nadal. É para min un dos momentos máis deliciosos e melancólicos do ano, sobre todo cando cadra  cunha mañá clara de brancos campos xeados: eu non son un gran xogador de lotería, pero seguiría mercando os meus números tan só para que ese canto dos nenos non se perdera, a lotería seguise tocando e o sol seguise saíndo no auxilio dos aterecidos campos xeados… 
A importancia vital do paso do tempo, o mesmo ca do canto dos nenos, resulta obvia para calquera persoa sensible, pero non tanto a da lotería, a pesar da súa transcendencia. E este é, sen discusión, un tempo de lotería. Moitos autores teñen escrito sobre a importancia e o significado deste milenario xogo, desde Xulio Verne a Graham Greene pasando por Álvaro Cunqueiro, pero ningún deles acertou tanto coma Borges no seu celebrado conto La lotería de Babilonia. Esta lotería babilónica, secreta, gratuíta e universal, que reparte premios o mesmo ca castigos,  é, antes ca nada e máis alá do barroquismo da linguaxe borgiana, unha alegoría sobre a importancia do azar na vida dos homes: “la lotería es una interpolación del azar en el orden del mundo”. Trátase dunha lotería administrada, no que ten de administrable, por unha misteriosa e sacerdotal “Compañía” cuxo funcionamento “silencioso, comparable al de Dios, provoca toda suerte de conjeturas”. Pero, en última instancia, conclúe Borges, Babilonia (léase o mundo) “no es otra cosa que un infinito juego de azares”, algo moi parecido ó que considerara un dos seus autores de cabeceira, Laurence Sterne, no Tristram Shandy, que a vida non era máis ca unha “longa procesión de azares”.
Resulta evidente que, nos últimos tempos, os avances no coñecemento e máis na xustiza social tiñan reducido de xeito considerable a importancia da lotería na vida das persoas; pero esta crise devolveunos a ese “país vertiginoso”, do que fala Borges, “donde la lotería es parte principal de la realidad”. Porque o malo non está en ter conciencia do inelutable fondo azaroso da vida, continuamente plasmado na realidade, senón en que ese fondo medre ata inundar a propia existencia… O mesmo Orwell, cando describía a sociedade totalitaria e represora de 1984, novela cuxo carácter visionario nunca rematará de sorprendernos, apuntaba: “a lotería, que pagaba cada semana enormes premios, era o único acontecemento público ó que as proles concedían seria atención”, reflexión bastante acertada, aínda que non prevía a importancia que ían alcanzar os espectáculos deportivos de masas, moi relacionados cos diversos tipos de loterías.
Non obstante, esta centenaria e popular lotería de Nadal que agora xogamos, que é anual, pública e voluntaria, que reparte numerosos premios razoablemente moderados, e que axuda a alimentar as necesitadas arcas da facenda pública, ben está. Serve alomenos, e aí pode que resida a razón do seu éxito, para contrapoñer e incluso para esquecer, aínda que sexa de xeito ilusorio e temporal, a esa outra lotería implacable, tiránica e obrigatoria, tan real coma a vida mesma, da que escribía Borges, esa na que a sorte consiste esencialmente en que os nosos números non saian do fatídico bombo, e en que se saen teñamos a fortuna de recibir unha simple pedrea.

Artigo publicado no diario La Región o venres 19 de decembro do 2014.

P.D. Non tocou unha rabia, pero intentarémolo de novo coa de Reis.  E hoxe, por ser data tan sinalada, lémbrovos, o mesmo ca hai tres anos, aquel remate do conto de Nadal de Dickens: "...sempre se dixo del (do converso señor Scrooge) que sabía manter o espírito do Nadal coma ninguén. Oxalá se poida dicir o mesmo de todos nós! E, como dixo Tiny tim, que Deus nos bendiga a todos". 

Feliz Nadal.

sábado, 20 de diciembre de 2014

Cultura franciscana

A ninguén medianamente culto se lle escapa que San Francisco é unha das figuras máis relevantes da espiritualidade, o pensamento e a cultura de occidente; tampouco a impronta en Galicia da Orde por el fundada. E non quería que pasase este ano, no que se conmemora o VIII centenario da suposta peregrinación do santo de Asís a Compostela, que marca o inicio da expansión franciscana por Galicia, sen facer algunha reflexión ó respecto.
Hai medio século aínda estaba moi viva a cultura franciscana: lembro, por exemplo, o grande éxito que tiveron na súa estrea películas coma San Francisco de Asís (1961) ou Cotolay (1966), esta rodada en parte en Ribadavia e en Melón; uns éxitos que hoxe resultarían impensables. Porque, como manifestaba o P. José R. Carballo, o ourensán de Lodoselo que foi Ministro Xeneral da Orde Franciscana e agora é Arcebispo de Belcastro: «San Francisco non é moderno, aínda que sexa actual»; non é moderno porque os valores que defendía, a caridade e a fraternidade fundamentalmente, non cotizan no mundo de hoxe; pero é actual porque esta sociedade, e a propia Igrexa como parte dela, está necesitando máis ca nunca deses valores.
«El franciscanismo parece estar presente y fielmente representado en nuestras aldeas… En esas humildes residencias se suceden serena y tranquilamente las anónimas generaciones, y vive en santa pobreza, sin ostentación ni vanidad, el espíritu franciscano…», escribía Eladio Rodríguez no prólogo de Franciscanismo en Galicia (1930) do P. Eiján, cando aínda estaba viva a Galicia rural e o espírito da nova idade de ouro que comezara para a Orde coa apertura en Santiago do colexio das misións, en 1861, e do colexio de aspirantes ó hábito franciscano, primeiro en Louro (1890) e logo en Herbón (1891). 
Esa época xa rematou, pero quedan as obras que dan conta, entre moitas outras cousas, do gran caudal de intelixencia que pasara por aquelas aulas. Por iso aproveito para recoller o que podería ser un florilexio de autores franciscanos ourensáns deses anos: Juan María Prieto (1850-1933), un dos irmáns Prieto do Carballiño, os que doaron os seus bens para a fundación dun asilo nesa vila, notable poeta; José Mosquera Pajarín (1873-1961), de Gomariz, rector do colexio de Herbón, ensinou Filosofía en Santiago e foi asiduo colaborador do Eco Franciscano; Samuel Eiján Lorenzo (1876-1945), de San Clodio, que ocupou os máis altos cargos da Orde tanto en España coma en Terra Santa, director durante moitos anos do Eco Franciscano, refundador do convento de Ribadavia, e talvez o máis prolífico polígrafo da Orde en Galicia; Juan R. Legísima (1884-1984), de Loeda, presidente do Consello Superior de Misións durante anos, gozou de gran relevancia política na época de Franco, a súa obra máis coñecida é Héroes y mártires gallegos. Los franciscanos de Galicia en la Guerra de la Independencia; Emilio Soto (1904-1976), de Lebosende, musicólogo, profesor durante anos no conservatorio de Tetuán e un dos máis grandes expertos en música “andalusí”, que tamén musicou poemas de Rosalía; Darío Cabanelas (1916-1992), de Trasalba, catedrático de árabe da Universidade de Granada e un dos máis recoñecidos arabistas españois do século XX; Sergio Álvarez Campos (1924-1994), de Osmo, catedrático de latín na Universidade de Compostela e poeta, con moitas composicións na lingua do Lacio; Manuel Feijóo (1926-1992), de Outomuro, musicólogo e fundador do orfeón Terra a Nosa; Ramón Lourido Díaz (1928-2009), de San Clodio, instalado en Marrocos converteuse nun dos maiores coñecedores da historia dese país, prolífico autor e profesor da Universidade de Rabat. E son só unha pequena mostra das “florciñas” dun grande e precioso ramo.

Artigo publicado no diario La Región o sábado 13 de decembro do 2014

martes, 9 de diciembre de 2014

Néboa

Unha néboa inverniza 
enterra a cidade doente…
Otero Pedrayo

«Aquí chegan os da néboa», dicía sempre o finado Sr. Fidel, o do Peñasco, cando nos vía entrar á deshora da noite no seu café no Carballiño. E tiña razón, porque os do Ribeiro, xunto con tódolos naturais dos vales ourensáns, somos os verdadeiros habitantes do país da néboa. Tódolos galegos coñecen as néboas, si, pero ningúns saben tanto delas coma nós, porque, como dicía Cuevillas, a néboa forma parte do patrimonio ourensán.
Hai moitos tipos de néboas, desde as asocalcadas e lixeiras que comezan a pousarse  nas ladeiras nas amencidas de setembro, alá polo tempo da vendima, ata as mestas que invaden no inverno as noites dos cotos máis altos, pasando por esas máis prosaicas que tantos días de praia malogran no verán das costas galegas. Pero as que verdadeiramente definen o país da néboa e forxan o noso espírito de nibelungos (literalmente ‘os fillos da néboa’) son as húmidas, frías e persistentes que inundan por días e días, ás veces ata por semanas, os vales do Miño, do Sil, do Avia, do Támega, do Arnoia, do Barbantiño…,  e mailos corpos e os espíritos dos seus ribeiraos. E estas son as néboas de decembro e de xaneiro fundamentalmente; hai anos que xa comezan polo San Martiño e que mesmo poden chegar ó San Benito de Marzo, pero co cheiro da flor das mimosas xa perden gran parte do seu poder, tan hipnótico coma enfermizo. 
“Matria da néboa”, “Catedral de caciques”, “Antífona de inverno”, era esta Terra para Xosé Carlos Gómez Alfaro, un dos nosos máis grandes poetas. Habitar neste país significa aprender a convivir coas súas néboas, entendelas, saber aturalas: resistir a tentación de fuxir polas congostras buscando cotas máis altas e despexadas. E resulta preciso que ata a alma se atereza para descubrir ese “inmóvil tiempo de niebla” do que nos  falan os versos de José Luis Rodríguez Argenta; un tempo que, pousado nos musgos húmidos das pedras arruinadas, nos sons melancólicos das campás solitarias ou nas olladas fondas dos vellos escarmentados, permite apreixar o infinito dentro do efémero, rememorar o paraíso perdido daquel outro tempo ditoso, ou coñecer o que hai de certeza no inelutable futuro.
Entramos no tempo das néboas. Desde os altos, os vales semellan brancos mares nos que ata resulta difícil sospeitar que a vida continúa por debaixo, tan difícil como  para os habitantes da néboa resulta imaxinar que poucos metros máis arriba o sol segue a quentar e a brillar. Pero a vida é nebulosa, e tanto convén aprender a moverse na néboa coma a aguantar a súa friaxe.
Si, matria da néboa, Xosé Carlos; tempo inmóbil de néboa, José Luis. Sempre a  importante lección da néboa: a da realidade incerta, a da moral estoica, a do misterio da vida, a da tristura fecunda, a da invencible esperanza en botar fóra o inverno. «La niebla…/ evocación/  de la profundidad de la existencia/…encantamiento/ que aprisiona el tiempo/ y lo deja inmóvil/ inmóvil de niebla»...  Pensaba Unamuno que se os homes non sucumbiamos diante das grandes penas nin diante das grandes alegrías, era porque as realidades non viñan enxebres, senón que viñan disolvidas e rebaixadas dentro da inmensa néboa da existencia; que a vida, en última instancia, non era máis ca iso: unha néboa. Porque, quen non tivo algunha vez a mesma sospeita existencial daquel personaxe seu que un día se preguntaba: «¿es que no habré hecho nunca más que dormir?, ¿más que soñar? ¿Es que todo esto no habrá sido más que una niebla?»… Quen sabe?

Artigo publicado no diario La Región o sábado 6 de decembro do 2014

miércoles, 3 de diciembre de 2014

Podemos e o proceso constituínte

Non é a primeira vez que cito aquela reflexión de Américo Castro que dicía que España sempre fora máis un país de crentes ca de pensantes. Niso radica, creo eu, a causa de que tamén sexa un país de exaltados, e, en consecuencia, unha presa fácil das ideoloxías. Trátase dun mal que afecta tanto á dereita coma á esquerda, nacionalistas incluídos, e que explica a chea de turbulencias e sobresaltos que definen a nosa historia contemporánea. Relacionada con esa natureza exaltada está tanto a incapacidade para o diálogo coma a tentación de cada grupo que alcanza o poder de querer comezar todo desde cero, negándolle calquera valor ó camiño percorrido. 
Estas semanas tamén estamos cansos de observar como se trata de presentar a Podemos coma un perigo para a democracia. Discrepo: esta formación non representa nin máis nin menos perigo ca calquera outra. Porque o verdadeiro perigo para a democracia xurde cando un determinado partido acada un apoio maioritario do electorado, entón é cando pode aparecer a deriva autoritaria ou cando a corrupción pode minar o país, con independencia do que se prometera antes das eleccións. Pero o suposto dunha maioría ampla resulta pouco previsible nestes momentos en España.
Non obstante, o que si observo en Podemos é un grave erro, un erro que probablemente lle impedirá alcanzar as cotas de poder que agora lle auguran as enquisas. O erro ten que ver con esa vocación hispana da que falaba antes,  a de querer comezar todo desde cero: neste caso “reseteando”, mediante un proceso constituínte, a arquitectura do estado democrático establecido pola constitución do 78. 
Podemos debería considerar –aínda ten tempo- que as súas grandes expectativas de voto  non veñen do desexo dos cidadáns de cambiar a constitución, nin do de acabar coa monarquía, nin do de que se convoque un referendo en Cataluña. Non, os seus apoios veñen de dúas cousas principalmente: do rechazo que produciron na sociedade as políticas aplicadas polos dous grandes partidos, que cando trataron de atallar a  crise o que fixeron foi afundirnos na miseria, e do descubrimento asociado de que o país estaba minado pola corrupción. E a xente sabe que de nada diso é culpable a constitución do 78, só o son os dous grandes partidos, que non dubidaron en colocar ás clases máis humildes cos seus escasos recursos como principal escudo anticrise, mentres os seus favorecidos, apoiándose nas inxustizas e na corrupción, mantiñan, cando non incrementaban, as súas ganancias e o seu escandaloso tren de vida. A evidencia vén confirmado, ademais, que nin o PP nin o PSOE se enfrontan á corrupción dos seus coa contundencia necesaria, e que os cambios precisos nesta materia nunca van ser postos en marcha polos responsables do problema. Basta con ver a resposta que deron a semana pasada ó escándalo dos gastos das viaxes dos parlamentarios. Como dicía Upton Sinclair: “É difícil que un home entenda algo cando os seus ingresos dependen de que non o entenda”.
Podemos é unha forza moi heteroxénea, que dificilmente será capaz de articular unha proposta programática completa, axeitada ás necesidades do país; pero podería canalizar un importante caudal de votos que piden máis decencia e transparencia na xestión da cousa pública. E se iso se consigue, Podemos teríalle feito un gran servicio a España. Para o resto, mellor sería seguir o célebre consello de San Ignacio de Loyola, deixar pasar este tempo de tribulacións e non caer na tentación lampedusiana de querer cambialo todo para que, ó final, todo siga igual, cando non peor do que estaba.

Artigo publicado no diario La Región o 29 de novembro do 2014

viernes, 28 de noviembre de 2014

Outono


Admiremos a los pájaros que emigran
M. Benedetti

A choiva e o vento golpean con furia os cristais da galería. O Arenteiro vai crecido, coma se xa estivésemos a finais de decembro ou principios de xaneiro; as castañas, de tanta auga, saíron bolercas ou con becho. Lonxe quedan os outonos plácidos, de tardes soleadas para facer a madeira nos mimosais, de noitiñas nas adegas para probar o viño novo, de noites a carón do lume do augardenteiro para escoitar os contos inmortais na boca do pobo… Agora, como cantaba o Poeta, “bientôt nous plongerons dans les froides ténèbresC'était hier l'été; voici l'automne!”, “pronto nos afundiremos nas frías tebras…Onte era verán; hoxe xa é outono!”.
Na radio, un emigrado fai o seu propio relato da crise. Conta que emigrara nos anos oitenta, a Australia, e que lle fora ben. Pero, con dous fillos pequenos e diante da expectativa de xa nunca regresar, decidiu volver, alá polo ano 2000, coa idea de que España xa era un país tan válido para labrarse un futuro coma calquera outro. E regresou. Non obstante, uns cinco anos máis tarde, ó ver a cantidade de mozos con estudos que non atopaban traballo, comezou a  cavilar e a preocuparse polas poucas expectativas que terían aquí os seus fillos. Así que, pouco antes de que estalase todo, colleu as maletas de novo e volveu con todos os seus para Sidney, onde actualmente ten unha pequena empresa de limpeza. Conta como agora os seus fillos, mozotes de algo menos de vinte anos, están estudando na universidade, e como compatibilizan os estudos cun traballo no que gañan o suficiente para cubrir os seus gastos. O relato prodúceme envexa e tráeme á cabeza outra reportaxe recente, neste caso dunha televisión, na que media ducia de emigrantes galegos dos anos sesenta e setenta, agora retornados a Galicia, contaban a súa experiencia vital. Todos coincidían nunha cousa: no gran erro que cometeran, tanto ó traer ós seus fillos coma ó enterrar aquí os cartos que aforraran fóra. Agora, as súas propiedades valen menos do que lles custaran e os seus fillos, titulados universitarios case todos, deben enfrontarse outra vez ó incerto camiño da emigración: unha viaxe que houberan aforrado de non ter volto… Penso entón nos meus fillos, nos meus alumnos, nos mozos en xeral, atrapados neste do reino do nepotismo e  da gran estafa en que se converteu España, e lembro uns versos dunha canción de Serrat que escoitaba no internado, hai máis de corenta anos, ó tempo que eses emigrantes retornados saían a buscarse a vida polo mundo:

Escapad gente tierna,
que esta tierra está enferma,
y no esperes mañana
lo que no te dio ayer,
que no hay nada que hacer.
Toma tu mula, tu hembra y tu arreo.
Sigue el camino del pueblo hebreo
y busca otra luna.
Tal vez mañaña sonría la fortuna

É outono. Admiremos ós paxaros que emigran.

Artigo publicado no diario La Región o xoves 20 de novembro do 2014

miércoles, 19 de noviembre de 2014

De judíos, gallegos y gitanos

Acaba de publicarse la 23ª edición del Diccionario de la Real Academia (DRAE) y de nuevo salta la polémica sobre si deben recogerse o no acepciones de ciertas voces que, aún estando vivas, resultan ofensivas para determinados colectivos. En el año 2006 el BNG exigía la retirada de las significaciones peyorativas de “gallego” del DRAE, en concreto las de ‘tartamudo’ y ‘tonto’, vivas en El Salvador y Costa Rica respectivamente. Y la protesta tuvo éxito, porque ninguna de las dos acepciones figura en esta edición. En cuanto a los judíos, ‘avaro, usurero’ fue uno de los significados de “judío” hasta la edición de 1956 del DRAE, luego desapareció, a pesar de lo viva que sigue, y tal vez Mr. Marshall tuvo algo que ver; aún así, protestaron por “judiada”, ‘acción mala, que tendenciosamente se consideraba propia de judíos’, y también con éxito: ahora se transforma en ‘mala pasada o acción que perjudica a alguien’. Menos suerte tuvieron los gitanos, que pretendían se eliminase de “gitano” la acepción ‘el que estafa u obra con engaño’, y consiguieron un cambio, por ‘trapacero’, es decir, por ‘el que con astucias, falsedad y mentiras procura engañar a alguien en un asunto’: porque al pobre que no quiere caldo acostumbran darle siete tazas. Claro que si lo comparamos con la definición del Covarrubias (1611), ‘gente perdida y vagamunda, inquieta, engañadora, embustidora’ que ‘por no aver querido alvergar al Niño peregrino y a su Madre y a Joseph, les cayó la maldición de que ellos y sus descendientes fuesen peregrinos por el mundo’, o incluso con la del Diccionario de Autoridades (1726-39), ‘…andan siempre vagueando. Engañan a los incautos… Su trato es vender y trocar borricos… y a vueltas de todo esto hurtar con grande arte.’, las cosas han mejorado.
Valgan estos ejemplos para demostrar que no es cierto que el DRAE sea una obra neutra que simplemente retrata la realidad social, aunque lo digan destacados académicos y lo crea mucha gente. No, el DRAE siempre ha transmitido, como es natural, la ideología del colectivo socialmente hegemónico que lo ha generado; y sus definiciones tanto han reforzado la imagen de dicho grupo como infravalorado o despreciado la de los demás. Y sólo cuando esos grupos han ganado poder, han conseguido modificar a su favor los contenidos ideológicos del DRAE, al menos parcialmente, como resulta evidente en casos como los de los colectivos de feministas y de homosexuales. 
Pero, ¿resulta deseable este mecanismo de presión-rectificación? Evidentemente, no. Nos lleva, cada vez más, hacia la neolengua de Orwell, al lenguaje políticamente correcto que, cargado de eufemismos, en vez de comunicar, incomunica. Y es que, como advertía Octavio Paz, «el lenguaje es la capa de ozono del alma, y su adelgazamiento nos pone en peligro». Ahora bien, tampoco es cierto que la lengua sea un organismo autónomo con reglas inmunes a la manipulación externa. En el DRAE se combina la función descriptiva, de notario y registrador del uso social de las palabras, con la prescriptiva, porque un diccionario también es un libro de normas, y no sólo lingüísticas sino también sociales. Yo estoy con los que defienden la inclusión de todos los usos de las palabras, aunque algunos puedan resultar ofensivos para determinados colectivos; en esos casos, sin embargo, deberían aparecer marcas pragmáticas o de uso, que, de forma clara, permitiesen conocer lo que esos grupos consideran ofensivo. Ya se hace en algunos diccionarios de inglés (p. ej. “yid: an extremely offensive word for a Jewish person”). Ahora, la Real Academia se compromete a ello para la 24ª edición, pero ya se debía haber hecho en esta.

Artículo publicado en el diario La Región el viernes 14 de noviembre del 2014

miércoles, 12 de noviembre de 2014

Futbolización social

Gústame o fútbol. Practiqueino con tanta paixón coma escaso aproveitamento na infancia e na mocidade, e son do Atlético de Madrid desde que teño uso de razón: non me pregunten por que. Ó fútbol débolle algunha das grandes alegrías e algún dos grandes desgustos da vida, aínda que a razón rebaixe a importancia de tales acontecementos. Agora, a miña relación co fútbol é ambivalente: segue atraéndome como deporte pero rechazo o que significa máis alá diso, que é case todo.
Porque o fútbol pasou de ser un deporte fermoso e un espectáculo atractivo a converterse nunha especie de sicose colectiva que monopoliza o tempo libre de millóns de cidadáns. Os avances tecnolóxicos dos medios de comunicación, sobre todo coa televisión por satélite, posibilitaron a globalización do negocio futbolístico, reducido antes a un nivel máis local, e con ela a utilización dos medios de propaganda propios de calquera producto de consumo en poder das grandes multinacionais. Pero claro, os efectos aquí son moito máis perversos: porque o fútbol é moito máis ca un produto de consumo universal. 
Para moitos sociólogos estase a dar un fenómeno novidoso: a “futbolización da sociedade”, unha gran transformación na que, contra do que considerabamos ata agora, o fútbol como reflexo da sociedade, é a propia sociedade a que se converte en trasunto ou copia do fútbol. Para comprender semellante poder ideolóxico debemos acudir á antropoloxía das relixións, porque o fútbol transformouse nun fenómeno esencialmente relixioso. A xente sempre precisou complementar o tempo ordinario de traballo con outros tempos sagrados nos que recrear ritos, símbolos e mitos reafirmadores da identidade, da comunidade e da moralidade; para iso estaba a relixión, o teatro, a música, os relatos, as festas... Pero os grandes cambios sociais provocados polas consecutivas revolucións industriais fixeron que moitos ritos tradicionais quedasen anticuados. O pasado século xa estivo cheo de declaracións funerarias: «os antigos deuses morren ou fanse vellos cando aínda non naceron os novos», apuntaba acertadamente o gran sociólogo francés Durkheim. Xusto é nese momento, de ausencia de deuses e de moral indefinida, cando emerxe o fútbol, cuxos ritos veñen a ocupar o baleiro deixado polas vellas celebracións. No fútbol, a xente reencontra as fantasías, os mitos, os encantamentos e as maxias que fora perdendo desde a infancia no universo racionalizador da cotianidade contemporánea, mutiladora dos anhelos espirituais do home, un ser fabulador por natureza. Podería encher tales espazos coa lectura ou co teatro, como fan algúns, e resultaría máis útil, pero tamén máis traballoso. E o groso da xente nunca está por esa labor: prefire o fútbol ou o entroido.
Pero o verdadeiro problema da futbolización non vén do espectáculo futbolístico, senón de todo o que exemplifica o mundo do fútbol máis alá do deportivo: diñeiro fácil, negocios escuros, fraude fiscal, evasión de capitais, sectarismo, manipulación da información, aproveitamento das paixóns da xente con fins comerciais ou políticos, culto do éxito e da victoria por encima de calquera ética, comportamento gregario, fomento das desigualdades, conexións coa corrupción política e urbanística, etc, etc. Unha potencia que compendia a maioría dos velenos sociais e que, non obstante, é capaz de mobilizar ás masas coma ningunha outra. Danse conta do perigo que iso representa?... Cren que a actual situación de corrupción xeneralizada é independente do elevado grao de futbolización que existe en España? Eu non.

Artigo publicado no diario La Región o sábado 8 de Novembro do 2014

martes, 4 de noviembre de 2014

Co galego ó cemiterio

Hai pouco coñecíanse os datos oficiais sobre o uso do galego. Entre 2001 e 2011 a porcentaxe dos que o falan habitualmente baixou do 57 ó 44%. O dato ten gran relevancia: por primeira vez na historia, desde que a lingua e lingua, os galegofalantes representan menos da metade da poboación. De pouco valeron os trinta anos de políticas de apoio á lingua e as inxentes cantidades de diñeiro gastado: nese tempo a porcentaxe de galegofalantes caeu máis (30%) ca nos cinco séculos previos de decadencia (menos do 20%). E habería que preguntarse por que. Porque en Cataluña e en Euskadi, que partían de situacións de desvantaxe respecto a Galicia neste senso, deuse xusto o proceso inverso e medrou o uso das súas linguas.
E a clave está en algo ben coñecido. Se en Euskadi e Cataluña foi a burguesía a que mantivo a lingua, en Galicia foi, en palabras de Díaz Pardo, «o pobo marxinado o que conservou o idioma por tradición oral, mentres os señoritos da vila e corte e corte ríanse deles e perseguían o seu uso». Pero cando tocou a corneta da identidade e da autonomía, e chegaron os cartos, moitos daqueles señoritos de vila e corte, mesturándose con xente ben intencionada que amaba a súa lingua e o seu país, bicaron por oportunismo a bandeira da galeguidade e configuraron unha nova clase de “neomudéxares”, a caste que tanto detestaba don Isaac. E o pobo marxinado, que era pobre e non era ilustrado, pero que non era parvo, descubriu de contado que todo iso da cultura galega e do galego era un simulacro, un  decorado, unha liturxia que tan só valía para que catro espabilados vivisen ben e presumisen cal sacerdotes dunha nova relixión. Logo isto, alimentado polo poder en vista do seu poder propagandístico e da súa inocuidade, foi medrando, e os espabilados xa foron moitos máis de catro. Mentres, ó pobo, o gran facedor e conservador do idioma, nunca se lle recoñeceu protagonismo algún; ó contrario, recrimináronselle con frecuencia as deturpacións castelanizantes que fora introducindo. E iso tamén foi incrementando o desapego coa lingua. Así, o núcleo fundamental dos galegofalantes, que sempre fora o mesmo, pasou a ser unha especie en extinción, porque en extinción tamén estaba o seu xeito de vida, o xeito de vida da Galicia rural. Non deixa de resultar significativo que os corenta puntos que se perderon de galegofalantes desde a transición, coincidan con bastante exactitude cos da perda de peso da poboación do sector primario de Galicia nos mesmos anos. Porque, cantos dos recursos gastados na defensa da lingua se dedicaron a ese segmento da poboación, que era o primeiro que había que protexer? Case ningún. Preferiuse subvencionar a reconversión de castelanfalantes e aí están os resultados: grandes sectores do pobo coñecen a lingua coma nunca se coñeceu, pero non a falan, porque non a senten. O galego oficial é agora unha industria e unha relixión obrigatoria con moitos oficiantes, pero está traxicamente distanciada do común do pobo. Por iso ten razón Alonso Montero cando avisa do perigo da transformación do galego nunha lingua litúrxica; aínda que tamén a Academia, máis atenta ás celebracións cá sociedade, leve posto o seu neste proceso.
“Os concellos promoverán o uso do galego nos cemiterios”, titulaba a semana pasada este periódico. Tratábase da noticia dun acto, con conselleiro e todo, no que varios alcaldes ourensáns de tódalas cores políticas acordaban impulsar o uso do galego nas lápidas funerarias dos seus camposantos…O país en extinción e eles preocupados pola lingua dos epitafios!  Que gran sarcasmo: nos cemiterios pronto terán que promover de todo, porque será no único sitio onde lles quede xente…  Meu Deus: queda alguén con sentido neste ---- país?

Artigo publicado no diario La Región o sábado 1 de novembro do 2014

martes, 28 de octubre de 2014

Asalto á reitoral

Parece un título de película pero non o é. Nos últimos anos, os roubos con forza en vivendas aumentaron moito. En 2013, en Galicia rexistráronse 4.563 roubos deste tipo, dos que 1.656 foron en Ourense, o que significa un golpe cada dúas horas. E dentro do total, causan moita alarma os asaltos ás casas parroquiais e ós curas. O 6 de xullo asaltaban ó párroco de Vilar de Ordelles (Esgos) cando durmía na reitoral; atárono e malláronlle, para levar 500 euros. O 14 de setembro, á noitiña, os ladróns entraban na reitoral de Cruces (Padrón), agredindo ó abade e maila asistenta, que morreu de resultas. Na madrugada do 5 de outubro foi o párroco de Pontedeume o asaltado… Ninguén lembra concentración tal alta de roubos a curas e casas reitorais.
Pero a historia está, entre outras cousas, para lembrarnos feitos que a memoria non alcanza. E aquí si que poderíamos utilizar o título dunha película: Retorno ó pasado. Porque se retornamos á Galicia da primeira metade do XIX atopamos un fenómeno de gran importancia histórica: o bandoleirismo. Daquela, o país viuse asolado por gavelas de foraxidos que centraban as súas accións no roubo de casas grandes e de reitorais. E caracterizouse aquel bandoleirismo pola extrema violencia, especialmente cos curas. Era moi común: a escenificación da “matanza do porco”, que consistía en espir á vítima, atala no banco da mata, mandarlle facer acto de contrición e, por último, poñerlle un coitelo de matachín na gorxa, mentres se dispuña un caldeiro para recollelo sangue, todo para que “cantara”; atarlle unha corda ós xenitais e ameazar con colgalo, botarlle aceite fervendo e outras barbaridades que ata dá arrepío contar. De resultas das torturas non foron infrecuentes as mortes nin as gravísimas lesións. Entre os curas asasinados: o de Aldán (1809), o de Bermes (1811), o de Saiar (1814), o de Bergondo (1821), o de Nantón (1822), o de Mariz (1826) e algúns máis. En total, de 1800 e 1850 foron asaltados 508 párrocos en Galicia: un de cada cinco.
Na provincia de Ourense actuaron varias bandas. No Ribeiro, onde se realizaron algúns dos  maiores roubos a casas grandes, actuou a de Manuel Carvajal, carpinteiro de Astariz, detido arredor de 1820; logo, a de Lázaro Rivadulla, aforcado en Santiago en 1827, que tamén traballou polo Carballiño, Chantada e a Limia; máis tarde, unha capitaneada por Pantaleón Mosquera, de Castrelo. Entre O Carballiño e Cotabade actuou a do “Tuno”, formada por máis de cen delincuentes, que se organizaba na taberna do Paraño; logo, a de Isidro Rodríguez, de Rouzos, que tiña como asistentes ós taberneiros de San Fiz de Navío e de Oseira. Por Cea estaba a do “Rabelo”, abatido en 1835 cando saía da casa da querida. Por Arnoia e A Limia atacaba a de “Figueroa”, liquidada en 1811 ó ser executados os cabecillas; logo veu a do portugués “O Veloso”, detida en 1820 na taberna da Serra (Leiro); máis tarde, a de “Tomás das Congostras”, que torturou ó abade de Muíños. Por Trives e Caldelas foi famosa a dos “Majitos”, que eran de Santo Estevo de Ribas do Sil. Polos arredores de Ourense  a máis activa foi a de Pedro Zamud, que colgou das partes pudendas ó cura da Peroxa, e cuxos seis cabecillas foron aforcados… E, no medio de tanta violencia, ata un “bo ladrón”: o que cando viu malferido ó cura de Couso de Limia, deitouno nun colchón e limpoulle as feridas con augardente.
Beatriz López Morán, autora dunha tese e de varios libros sobre este tema, conclúe que o bandoleirismo do XIX en Galicia foi «o único remedio para que centos ou miles de persoas puideran sobrevivir». É dicir, foi un resultado direto da pobreza. Tomemos nota.

Artigo publicado no diario La Región o venres 24 de outubro do 2014

lunes, 20 de octubre de 2014

Átomos

Richard Feynman (1918-1988) foi un destacado físico estadounidense, gañador do Nobel en 1965. Nas  súas Lectures on Physics, a principios dos setenta, fixemos moitos o primeiro achegamento serio á Física, porque Feynman, ademais de investigador, foi un dos máis grandes mestres desta disciplina. Nunha das lectures facía Feynman esta interesante conxectura: «Se por un cataclismo resultarán destruídos tódolos coñecementos científicos e unha soa frase puidera pasarse ás xeracións seguintes, que sentencia contería a máxima información no mínimo de palabras? Eu creo que  sería esta: “todas as cousas están feitas de átomos”...Nesa única frase está contida unha enorme información sobre o mundo». Os anuncios, a semana pasada, dos Premios Nobel de Física e de Química fixéronme lembrar a reflexión de Feynman.
O Nobel de Física gañárono tres xaponeses, Akasaki, Amano e Nakamura, polo invento, en 1992, dos LEDs azuis, díodos emisores de luz azul. Os vermellos e os verdes xa se conseguiran trinta anos antes, pero os azuis resistíanse, imposibilitando a existencia das lámpadas LED de luz branca. A invención dos azuis fixo posible a construcción desas lámpadas e o inicio da revolución que agora estamos vivindo na iluminación. As lámpadas LED: multiplican por cinco a eficiencia luminosa das fluorescentes –ás que xa non cabe chamar de “baixo consumo”- e por vinte a das antigas de incandescencia, o que conlevará un importante aforro de recursos enerxéticos; eliminan os perigos contaminantes das fluorescentes, que conteñen mercurio e a maioría tíranse directamente ó lixo, e duran ata dez veces máis ca estas últimas. 
O Nobel de Química foi para os estadounidenses Betzig e Moerner e para o alemán Hell, polo seu desenvolvemento da microscopía fluorescente de alta resolución, a chamada “nanoscopía”. Esta permite ver moléculas individuais, algo imposible cos microscopios ópticos tradicionais, incapaces de superar o límite de resolución de 0.2 micrómetros que establecera Abbe en 1873.  Abriuse así unha fiestra ó estudo, en tempo real, do comportamento molecular dentro das células vivas, algo impensable ata hai pouco, e que leva conducido, por exemplo, a grandes avances no estudo do Parkinson e do Alzheimer. 
Curiosamente, no cerne dos dous inventos hai algo en común: unha emisión luminosa asociada a electróns que caen desde uns estados enerxéticos superiores a outros inferiores, dentro da estrutura dun cristal de nitruro de galio excitado pola corrente eléctrica no caso dos LEDs, e dentro da estrutura dunha molécula fluorescente excitada por un láser no caso da nanoscopía. En suma, os dous grandes logros veñen do estudo dos átomos e da súa estrutura interna: daquel coñecemento fundamental que apuntaba Feynman.
E, mentres tales estudos fan avanzar o mundo, investigadores españois nestes campos teñen que emigrar. Aquí fináncianse mellor os estudos sobre as nosas teimas de sempre: identitarias, lingüísticas, históricas, literarias, políticas, folclóricas…Por desgraza para nós, ó mundo móveo o coñecemento, e ningún país de costas á ciencia pode garantir o benestar dos seus cidadáns. O ranking de premios Nobel de Física e de Química pode valer de indicador do potencial de coñecemente dun país: EEUU (117), Alemaña (48) e Reino Unido (43) encabézano; España (0), Portugal (0) e Grecia (0) –que casualidade!- están á cola no contexto europeo; entre medias: Francia (17), Holanda (12), Polonia (12), Austria (8), Suecia (7), Dinamarca (6), Italia (5)… É triste, pero isto é o que hai.
Si; en literatura estamos mellor: en sétima posición, con 5 premios, empatados con Polonia e con Rusia… Xa se sabe: non se conforma quen non quere!

Artigo publicado no diario La Región o sábado 18 de outubro do 2014

domingo, 12 de octubre de 2014

O Boletín Auriense


A presentación do Boletín Auriense é, creo, un dos acontecementos culturais máis importantes do ano en Ourense. Pode parecer unha afirmación esaxerada, pero tratarei de xustificala.
Contra o que comunmente se cre, a historia non existe per se: vaise creando segundo se escribe. A maiores, o seu nacemento como ciencia non sucede ata ben entrado o século XIX. No proceso, que se dá no contexto común europeo de reivindicación das identidades nacionais,  xogaron un papel fundamental as revistas de historia, porque, como dicía Marc Bloch, «as investigacións históricas non admiten a autarquía». Desa época son: a francesa “Revue Historique”(1876), o español “Boletín de la Real Academia de la Historia” (1877) ou a “Rivista Storica Italiana” (1884), entre outras. E Ourense non quedou á marxe, porque en 1898 comezou a publicarse o “Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos”. A creación desas Comisións Provinciais, en 1844, foi unha das iniciativas culturais máis importantes do XIX. Tiñan como fin principal a protección do patrimonio histórico-artístico, sobre todo do que quedara nas mans do Estado despois da Desamortización, ameazado por múltiples perigos. Para iso concedéronselle amplas atribucións ás citadas Comisións: na catalogación de bens; na recolección de libros, pinturas, documentos…; no coidado de museos e bibliotecas e na creación de arquivos. A elas debémoslle a conservación de moitos tesouros históricos e artísticos; pero ademais, unha boa parte do relato histórico vixente bebeu dos pioneiros traballos das Comisións, especialmente centrados no estudo das fontes arqueolóxicas e documentais. Os Boletíns que editaron foron consecuencia directa da necesaria difusión daqueles traballos. Nas máis de oito mil paxinas do de Ourense, que se publicou ata o ano 1960, cun paréntese entre 1943 e 1953 -cuberto polo “Boletín del Museo Arqueológico”-, analízanse episodios fundamentais da historia de Ourense e de Galicia, e entre os seus colaboradores figura o máis selecto da intelectualidade protagonista da singular eclosión cultural de Ourense no primeiro tercio do século XX, desde Marcelo Macías a Vicente Risco, pasando por Fernández Alonso, López Cuevillas e moitos outros. 
Pero, co paso do Museo Arqueolóxico á Administración do Estado, en 1938, e coa creación do Arquivo Histórico, en 1943, a Comisión foi esmorecendo, e con ela o seu Boletín. Sería entón o grupo Marcelo Macías, creado en 1941 baixo a dirección de Ferro Couselo, o que en 1971 lograría, por fin e coa axuda da Fundación Barrié, o obxectivo máis desexado: a publicación dunha revista que continuase a tarefa do antigo Boletín da Comisión. Así naceu o “Boletín Auriense”, en cuxa nómina dos primeiros anos, certificando a lexitimidade do vinculeiro, estaban moitos dos colaboradores do antigo Boletín: Ferro Couselo, Otero Pedrayo, Taboada Chivite, Ogando Vázquez, Xaquín Lorenzo, Laureano Prieto, Rubén García, Antón Fraguas, …; pero tamén novas incorporacións: Olga Gallego, Rodríguez Colmenero, Rivas Fernández, Filgueira Valverde, Ramón Piñeiro... Todos contribuíndo, dun xeito tan entusiasta coma desinteresado (atención a isto), ó mellor coñecemento do noso pasado.
Hai un par de semanas, coa discreción que acostuma, presentouse o tomo corenta e tres do Boletín Auriense. A noticia fíxome lembrar algo que dixo Enzensberger: «a verdadeira cultura é unha cousa silenciosa, pouco vistosa: un le un libro, outro toca unha frauta, dous discuten sobre Deus e o mundo…»; un prepara un traballo para o Boletín Auriense, outro leo… E mentres, o tempo vai pasando: uns chegan e outros fóronse. Pero sempre debe de haber algo que permaneza.

Artigo publicado no diario La Región o venres 10 de outubro do 2014

domingo, 5 de octubre de 2014

A guerra dos vellos

Celébrase este ano o centenario do nacemento do gran escritor arxentino Adolfo Bioy Casares (1914-1999).  Nas crónicas conmemorativas non hai acordo sobre cal foi a súa mellor novela: “La invención de Morel” (1940) para uns, “Plan de evasión” (1945) para outros, “El sueño de los heroes” (1954) para outros. Todas son notables, pero eu prefiro “Diario de la guerra del cerdo” (1969), unha obra máis madura na que Bioy metaboliza mellor as influencias de Kafka e de Wells. A novela conta a historia dun grupo de amigos maiores, de arredor dos 60 anos, residentes en Bos Aires, que, de repente, se ven envoltos nunha guerra: a que desencadean grupos organizados de mozos que se dedican a cazar e a matar vellos, “cerdos” na súa xerga. O protagonista, Isidro Vidal, é un integrante do grupo de maiores, que se move na fronteira entre a madurez e a vellez, a mesma na que se movía o autor cando escribiu o relato.
A novela admite múltiples lecturas, como todas as de Bioy. A máis evidente é a que conclúe que se trata dunha alegoría sobre a soidade na vellez -«¿por qué se vuelven odiosos los viejos?»-, aínda que ó final a peripecia vital do protagonista deixe unha porta aberta á esperanza: Bioy declarábase home de intelixencia pesimista, pero de ánimo optimista. Non obstante, a lectura que máis me atrae é a que se fixa noutra alegoría presente na narración: a da loita xeracional. Aí e onde radica, ó meu parecer, o maior valor da novela, visionaria en relación co que agora está acontecendo.
Nun momento, un dos vellos manifesta: «La juventud es presa de desesperación. En un futuro próximo, si el régimen democrático se mantiene, el hombre viejo es el amo. Por simple matemática, entiéndanme. Mayoría de votos… La muerte hoy no llega a los cincuenta sino a los ochenta años, y mañana vendrá a los cien…conciban el número de viejos que de este modo se acumulan y el peso muerto de su opinión en el manejo de la cosa pública… Se acabó la dictadura del proletariado, para dar paso a la dictadura de los viejos.». Non hai que ser moi listo para percibir que ese futuro xa chegou. E  ningún lugar mellor ca Galicia, un dos países máis envellecidos do mundo, ou Ourense en particular, a provincia máis envellecida de España, para  observar tan crúa realidade. Porque aquí sabemos ben da desesperación dos mozos, que, cal se dunha nova versión do conto do frautista de Hamelín se tratase, se ven arrastrados a destinos incertos por homes vestidos de negro que reclaman débedas impagadas, que eles non contraeron. E tamén sabemos da ditadura dos vellos: porque aquí son maioría absoluta. Hai quen cre que as carantoñas dos políticos nas xuntanzas da “terceira idade”, o seu xeneroso financiamento das viaxes do Imserso ou a súa resistencia a baixar as pensións, fronte á lixeireza con que acometen outros recurtes, son froito do amor polos vellos. Mentira: son consecuencia exclusiva do seu poder político. Se tivesen o mesmo peso demográfico cá infancia ou a xuventude, terían as mesmas axudas ca eses segmentos da poboación, é dicir: ningunhas.
No “Diario…” a guerra foi efémera. Soterráronse os mortos e poucos días despois do cese da violencia os vellos volvían a inundar as prazas de Bos Aires. Un sobrevivinte comentaba: «Esta guerra era un movimiento que fallaba por la base ¿Y sabes por que fallaba por la base? Porque era una guerra necesaria y la humanidad es idiota»… T. Piketty, no seu recente e monumental libro “Le capital au XXIe siècle” (2013), analiza o avance histórico da desigualdade: conclúe que a prolongación da vida non transformou a tradicional “guerra de clases” nunha “guerra de idades”. Pero iso só significa que a primeira guerra continúa, non que non se teña declarado a segunda: a que Bioy anunciaba.

Artigo publicado no diario La Región o venres 3 de outubro do 2014.

domingo, 28 de septiembre de 2014

O Chao de Castela

Todo o mundo sabe o que é o chao: superficie sobre a que se anda; e case todo o que é un chao: terreo plano, chaira. Non obstante, xa se fixara Sarmiento en que as chairas adoitaban estar no fondo de vales, «vega llana», mentres os chaos estaban a certa altura. Don Eladio escribe: «Chaos: Terrenos planos, altiplanicie de más o menos extensión que forma lo que los geólogos llaman penillanura.». E como os nosos devanceiros tiñan preferencia polos sitios elevados para vivir, Chao é moito máis frecuente ca Chaira na toponimia galega dos núcleos habitados. Isto tamén explica que o apelido Chao -Chan máis alá do Suído-  resulte relativamente común, mentres Chaira non se dá. Como curiosidade, a maioría dos apelidos Chao da provincia de Ourense, incluídos todos os de Ribadavia, con Eduardo Chao, ministro da I República, á cabeza, veñen do Chao de Lebosende (Leiro), un barrio desta parroquia que nin figura no Nomenclátor.
Pero non quero falar de núcleos habitados, senón de terras con ese nome. E hai un Chao que destaca sobre todos, o da popular cantiga: se me queres ter de amigo/ dame viño do Ribeiro/ pan trigo de Ribadavia/ nenas do Chao de Amoeiro. Si, “Chao de Amoeiro”, en singular, non “Chaos de Amoeiro” como se adoita dicir e escribir. Pero claro, as cousas cambian, e na Idade Media o Chao máis coñecido de Galicia, se nos atemos á documentación, non era o de Amoeiro, do que non se ten noticia ata finais do século XV, senón o Chao de Castela, unha terra que hoxe poucos identifican, pero que está profusamente documentada. Levaba o seu nome por estar encadrada dentro do antigo territorio de Castela, circunscrición medieval que, en esencia, agrupaba o que hoxe son as terras do Ribeiro e do Carballiño. Concretamente, o Chao de Castela é a meseta, duns 70 km2 de superficie, que sobresae, ata uns 400 m de altitude, sobre as fonduras dos vales ribeiráns do Barbantiño, do Miño, do Avia e do Barón, que a circundan polo leste, sur e oeste, mentres ó norte perde o nome cando o terreo se empina na dirección dos montes da Martiñá. Ten o centro este Chao nas terras do concello do San Amaro, pero tamén toca parroquias de Cenlle, Maside, O Carballiño e Punxín. Otero Pedrayo identifica na súa Xeografía esta terra de “chaos”, entre os ribeiros “Barbantiñán” e “Aviense”, pero escribe que «non ten nome propiamente», e Risco tampouco acerta con ese nome: nisto radica o descoñecemento que hai en Ourense e en Galicia do Chao de Castela. O Chao de Amoeiro, pola súa banda, é terra irmá da do Chao de Castela: só o val do Barbantiño as separa; pero non deben confundirse, porque o Barbantiño constituía o linde entre os territorios medievais de Castela e de Búbal, e Amoeiro situábase neste último, xa fóra da terra de Castela. 
A terra do Chao de Castela acumula unha grande riqueza cultural e paisaxística, da que tal vez escribamos outro día, pero ten o punto de máximo interese no Castro de San Cibrao de Las, comunmente coñecido como A Cidade, un dos de maior superficie e importancia de Galicia. Ademais, agora, coa instalación do Parque Arqueolóxico da Cultura Castrexa neste lugar, ten aumentado moito o interese polo seu coñecemento, tanto por parte dos estudosos coma dos turistas. Por iso, talvez non estea de máis lembrar a situación xeográfica deste importante centro arqueolóxico, para, dese xeito, poder falar ou escribir con propiedade sobre a mesma. Nese senso, hai que apuntar que o Castro, ou mellor a Citania, de San Cibrao de Las sitúase no administrativo entre as parroquias de Las (San Amaro) e Ourantes (Punxín), na comarca do Carballiño; pero o nome xeográfico e histórico propio desta terra é o de Chao de Castela, o único que tivo desde a Idade Media, aínda que moitos o esqueceran.

Artigo publicado no diario La Región o venres 26 de setembro do 2014.

Este artigo vén a ser un resumo do traballo que, co mesmo título e o mesmo autor, aparece publicado no Boletín Avriense (Tomo XLIII, 2013, pp. 287-300).

domingo, 21 de septiembre de 2014

A estraña derrota

«Unha das taras máis graves do sistema educativo resúmese nunha palabra: bachotage, isto é, preparación acelerada e intensiva de exames. O ensino secundario e a universidade están infectadas deste mal. Os exames e as notas, que non debían ser máis ca un revulsivo para poñer a proba o valor da educación, convertéronse nun fin. Xa non se invita ós alumnos a adquirir coñecementos que logo se avaliarán mellor ou peor. Ó que se lles invita é a preparar exames. As consecuencias deste xeito de enfocar o ensino son claras: medo diante de calquera iniciativa; negación da curiosidade; culto do éxito, que suplanta o natural gusto polo coñecemento; temor perpetuo á nota, que elimina a  alegría de aprender; fe na sorte, pois os exames son por natureza aleatorios; e, por último, fe no fraude: porque nas clases cópiase.
Imponse a necesidade dalgunha sentencia de morte. Porque, quen cre aínda no valor da reválida, na súa capacidade de selección ou na súa eficacia intelectual? Naturalmente, subsistirán procedementos de selección, porque son necesarios; pero deberán concibirse dunha maneira máis racional e nun número suficientemente reducido, para que a vida do estudante non se limite a unha repetición obsesiva de exames. Cando vexo a un examinador que di que tal ou cal exame merece un 6,25 ou un 3,5, non podo evitar pensar que se trata dunha broma pesada. Que báscula de precisión usou ese home para medir a cualificación? Solicitamos encarecidamente  que a escala de notas sexa reducida a cinco grandes categorías: “moi deficiente”, “deficiente”, “pasable”, “ben” e “moi ben” (non “perfecto”, palabra vedada á condición humana).
Queremos un ensino secundario aberto, con liberdade para combinar as  distintas materias. Do instituto non debería saír ningún alumno que non contactara coas grandes obras da Antigüidade, pero a educación científica tamén debe ser extensiva e profunda. Agora ben, non convén esquecer que a finalidade do ensino medio é formar espíritos, non enxeñeiros nin químicos antes de tempo.».
O texto previo é unha concatenación dalgúns fragmentos do ensaio Sobre a reforma do ensino do gran historiador francés Marc Bloch; ensaio incluído no libro A estraña derrota, escrito entre 1940, ano da estraña derrota de Francia, e 1944, o ano en que Marc Bloch foi fusilado pola Gestapo. Pero calquera diría que está escrito para a España actual. Porque, a pesar das reformas, o noso ensino secundario vén profundando nesa mesma tara desde finais do XIX, cando Giner de los Ríos xa denunciaba a obsesión polos exames. Hoxe, non resulta infrecuente que algún alumno teña que realizar 70 ou 80 exames por curso, tampouco que, polo sistema de acceso á universidade, existan alumnos frustrados por non chegar a  un 9 ou un 10 en tódalas materias. Logo, a propia crise e as facilidades para ampliar contidos que trouxo internet, meteunos ós docentes nunha desbocada carreira por ver quen afonda máis na súa materia, sen considerar se a capacidade dos alumnos pode dar abasto ó traballo que se lles propón. O resultado está á vista: un dos sistemas máis esixentes e de maior fracaso escolar de Europa, que ademais xera moita angustia nas familias. Encima, con resultados mediocres. 
O vello ensaio de Marc Bloch constitúe unha fantástica lección inaugural de curso, en especial para profesores e autoridades educativas, máis alá da cultura do espectáculo e das innovacións virtuais. Desde a da Armada Invencible ata a da crise que nos afoga, incluso sen esquecer a recente da selección de baloncesto, non hai país que teña sufrido máis estrañas derrotas ca España. Delas, poucas veces saímos airosos: no afán de superalas sempre caemos na tramposa tentación lampedusiana de “cambiar todo para que todo siga igual”.

Artigo publicado no diario La Región o sábado 20 de setembro do 2014

domingo, 14 de septiembre de 2014

Bieite

A dicir dun ilustrado, a natureza favoreceu a Bieite cunha das situacións máis fermosas e pintorescas de Galicia; e eu, que coñezo ben Bieite, de alí era a miña aboa materna e por alí andan perdidas algunhas propiedades familiares, comparto a opinión do ilustrado. En pleno Ribeiro, erguida sobre a soleada ladeira que baixa do coto de Santa Elena, domina coa vista gran parte do ameno e virxiliano val do Avia: o das aldeas repartidas polos outeiros, o das veigas á beira do río, o das viñas rubindo polas costeiras e o dos piñeirais coroando os cotos. Certo que Bieite viviu tempos mellores, coma a maioría das parroquias do rural: dos catrocentos habitantes que tiña nos anos sesenta caeu hoxe a pouco máis dun cento, amosando o triste escenario de barrios deshabitados, casas abandonadas e terras ermas que todos coñecemos. Con todo, conserva Bieite unha das mellores festas do Ribeiro: a da Santa Elena, unha festa que mestura na miña memoria o arrecendo dos pementos fritidos e das pavías de Portolodeiro, cos sons dos Chicos del Jazz, da Bellas Farto, dos Satélites…, e coas primeiras incursións adolescentes na busca da túrxida sensualidade das rapazas en flor. En tempos, no Ribeiro, como festa campestre, á Santa Elena só lle facía sombra o San Pedro de Leiro, pero agora ata o supera. E que uns corenta veciños poidan contratar as atraccións musicais que contratan, ano tras ano, danos unha idea da forza da tradición nas nosas xentes: para o bo e para o malo. 
Hai anos que non vou á Santa Elena, pero vexo os programas e xogo a lotería da festa. E hai algo que non me gusta: sempre escriben "Vieite" en vez de "Bieite", que sería o correcto. Teño preguntado e a resposta adoita sela mesma: “Foi así toda a vida. Sempre se escribiu Vieite”. E aquí residen dous erros moi comúns: un, pensar que a vida dun, se acaso sumada coa dos antepasados próximos, é “toda a vida”; dous, considerar que todo o que se vén facendo por costume está ben feito. 
É certo que desde mediados do século XIX o nome de Bieite adoitaba aparecer nos rexistros como Vieite, pero antes xa figurara Bieite. Hai que considerar que a primeira noticia desta poboación data do ano 928, nada menos, e fala da villa Benedicti, é dicir, da vila de Benedictus. Do latín Benedicti, coas regras evolutivas do galego, veu "Bieite" –forma que xa documentamos en 1272-, o mesmo que de Benedictum veu o galego "Bieito" ou o castelán "Benito". Polo tanto, escribindo "Vieite" cométese o mesmo erro ortográfico ca se escribísemos "Vieito" ou "Venito". Por iso o Nomenclátor de Galicia rexistra "Bieite", a forma que se debe usar. A diferenza doutros casos dubidosos, non cabe aquí rebeldía algunha, só terquedade ou ignorancia. Aínda así, o realmente grave é ver escrito "Vieite" na sinaléctica, tanto da poboación coma da estrada; porque as autoridades competentes non poden alegar descoñecemento do Nomenclátor, mentres que, deste xeito, incumpren a legalidade e inducen o erro dos veciños.
Releo o que escribía don Abelardo Moralejo en 1977 sobre a grafía dos topónimos galegos, en Toponimia Gallega y Leonesa, e congratúlome do moito que temos avanzado: xa non resultan comúns os "Puebla de Trives", "Puenteareas", "Mellid", "Orense", "Caldas de Reyes"…, daquela de uso maioritario; e iso a pesar de nefandos episodios puntuais coma o da inventio de "Desván de los Monjes", por obra e graza do anterior Conselleiro de Cultura, ou o da reiterada negativa do Presidente do Goberno de España, que é galego, a dicir "Soutomaior". Pero quedan cousiñas: "San Lorenzo", "San Félix", "Villaverde"… aínda os vin eu en anuncios festeiros deste verán. 

Artigo publicado no diario La Región o venres 12 de setembro do 2014

domingo, 7 de septiembre de 2014

A Lei Fraude

O espírito democrático non é natural, é aprendido; porque un non nace demócrata: faise. En España a educación da cidadanía ten sido escasa, e a democracia, historicamente,  foi máis perseguida ca defendida. É por iso que as conviccións democráticas de moita xente non pasan de ser un mero verniz que agocha un fondo de  autoritarismo, cainismo e fundamentalismo acumulado durante séculos. Ademais, esta superficialidade das conviccións afecta  a tódalas clases sociais, incluída a dos dirixentes, sen distinción de partido e pese ó repetido “Nosotros los demócratas…” que utilizan algúns mandamaises. Non son poucos os que, en beneficio propio ou dos seus, non teñen reparo en atentar en privado contra os piares da democracia, lembrándome aqueles que citaba Castelao, que presumían de católicos colocando o Sagrado Corazón na porta das súas casas e dentro vivían en contubernio cos sete pecados capitais. Por todo isto, en España, goberne quen goberne, sempre existe o perigo de tiranía da maioría. Dito isto, a pretensión do PP de modificar, unilateralmente e en beneficio propio, o sistema de elección de alcaldes, non é máis ca un síntoma agudo desa doenza da democracia española. E na mesma liña se encadra a proposta de Feijoo de rebaixar o número de deputados do Parlamento  de Galicia.
A tiranía da maioría como perigo da democracia xa fora apuntada por Aristóteles, pero no que atinxe á democracia representativa foi obxecto de atención principal de Mill e Tocqueville no século XIX; por certo, dous liberais que un esperaría fosen lectura de cabeceira dos promotores desta corrupción da democracia. Norberto Bobbio, o maior teórico da democracia contemporánea, era categórico a este respecto: unha vez establecidas as regras de xogo –e diso estamos falando- non basta a maioría para cambialas, é preciso un gran consenso entre tódolos participantes.  Esta teoría coñécea ben Rajoy: «creo que lo más importante es que cualquier modificación de la Ley Electoral se haga con un gran consenso. Yo, desde luego, nunca la modificaré por mayoría», afirmaba hai pouco máis dun ano. Só cabe esperar que, polo ben de España e da democracia, cumpra coa súa palabra. Porque non se pode acudir ás maiorías legalmente suficientes, en ausencia do necesario consenso, para cambiar as regras do xogo. Facelo implica entrar nunha lóxica de desestabilización moi perigosa, porque coloca a unha parte importante da sociedade en estrito fóra de xogo. Non se trata entón de discutir se o sistema proporcional que temos é mellor ou peor có maioritario que propón o PP, tan só que non se pode cambiar sen consenso. Aínda así, conviría lembrarlle ós máis montaraces defensores da oportunista reforma que a teoría política decántase polo sistema proporcional, xusto para protexerse da tiranía da maioría.
Ó fío de todo isto pode resultar exemplar a historia de Alcide de Gasperi, o democristián que fora xefe do goberno italiano entre 1945 e 1953. Gasperi, antes das eleccións do ano 53, para evitar un temido ascenso dos partidos extremistas, presentou un proxecto de nova lei electoral que, cun sistema de prima da maioría, asignaba dous terzos dos escanos ó partido que superase o 50% dos votos. A oposición opúxose frontalmente e bautizou a lei, que se rematou aprobando entre grandes protestas, como “Lei Fraude”. Por desgraza para Gasperi, os seus cálculos fallaron: a Democracia Cristián non acadou os sufraxios que lle darían dereito á prima, e os comunistas, lonxe de baixar, subiron espectacularmente. De resultas, Italia entrou nun período de gran inestabilidade do que Gasperi foi a primeira vítima e o país no seu conxunto a segunda. Porque na política, coma na vida, os atallos acostuman ser perigosos.

Artigo publicado no diario La Región o venres 5 de setembro do 2014.

domingo, 31 de agosto de 2014

A montaña máxica

Davos, famoso por celebrarse alí as reunións do Foro Económico Mundial, é un dos centros turísticos de inverno máis importantes dos Alpes Suízos; pero no universo literario coñécese sobre todo por selo lugar onde Thomas Mann situou,  alá polos anos vinte, o sanatorio para tuberculosos que está no centro do relato da súa novela máis celebrada, A montaña máxica, considerada unha das cumes literarias do século XX. A obra, de gran complexidade, narra como o protagonista principal, o xove enxeñeiro alemán Hans Castorp, chega ó sanatorio para visitar a un primo enfermo e el mesmo acaba recluído na mesma institución. O tema principal da novela non é outro co do sufrimento humano como parte consubstancial da vida. Por iso Settembrini, personaxe fundamental do relato e mentor principal de Hans,  prepara no sanatorio un gran dicionario sobre os múltiples tipos de sufrimento: «porque a literatura ten como  tema fundamental o sufrimento humano». O propio Thomas Mann, nun discurso introductorio á obra, sinalaba «a concepción da enfermidade e da morte como estación de paso necesaria no camiño do coñecemento» como aprendizaxe principal de Hans no “mundo dos de alá enriba”. Pero tamén recoñecía que a dureza deste camiño era tremenda.
Case todo o mundo viaxa a algunha montaña máxica na súa vida, de visita ou para quedarse. A miña  sitúase neste momento nunha residencia xeriátrica na que visito regularmente a miña nai. Non está nunha  vila de montaña no sentido absoluto, coma Davos, pero si no sentido relativo dun ribeirao. Ocupa o edificio dun antigo grupo escolar, feito que explica mellor a situación demográfica de Galicia ca vinte informes subvencionados. O edificio está ben acondicionado e a atención do persoal é excelente. A maioría sorprenderíase, incluso, da sensación de tranquilidade e benestar que dan a maioría dos residentes. Pero a vellez é dura, e como di a sabedoría popular a procesión vai por dentro; porque ninguén resolveu aínda aquela contradicción que sinalaba Jonathan Swift hai trescentos anos: «Todo o mundo quere chegar a vello pero ninguén quere selo». Ás enfermidades incapacitadoras que lle impiden a un valerse -que escándalo que haxa dependentes que non reciben axuda de ningún tipo mentres miles de xubilados, que non son vellos nin necesitados, realizan viaxes turísticos subvencionados-, as dores de todo tipos de doenzas, a máis que frecuente perda de seres queridos, o abandono da casa familiar, a soidade…Todo iso vaise xuntando e configurando un cadro de sufrimento que esta sociedade voluptuosa prefire apartar e ignorar, convertendo a verdadeira vellez nun tema tabú tratado case sempre de xeito tanxencial ou estereotipado. Por sorte, tiña razón Tolstoi cando escribía que «non hai condicións de vida ás que un home non poida acostumarse», ou como o propio Thomas Mann poñía en boca de Hans: «un acaba acostumándose a non acostumarse». Na montaña máxica, escoitando, apréndese que pode haber vida detrás das verdades máis terribles e dos embates máis furiosos do destino, que a riqueza e a complexidade das persoas é asombrosa, e que un non perdeu todo se aínda se lle recoñece a súa individualidade e a súa biografía. Tamén se aprende que tiña razón Pla cando afirmaba que quen se emociona lendo novelas despois de certa idade é un cretino.
A estrada, sinuosa, devólveme entre piñeirais ó mundo dos de alá en baixo. Na radio, os políticos repiten as mesmas mentiras que xa escoitara ás oito da mañá. Prefiro a música. As sombras da tardiña comezan a conquistar o fondo do val. Soa unha das cancións máis fermosas e máis tristes de Bob Dylan,  «knock, knock, knocking in the heaven´s door …»: Chamando ás  portas  do ceo.

Artigo publicado no diario La Región o mércores 27 de agosto do 2014.

martes, 26 de agosto de 2014

A contrafío

Consideraba Orwell que se escribía por catro motivos fundamentais: egoísmo, entusiasmo estético, impulso histórico e propósito político, motivacións todas que estarían presentes en diferente grao en cada escritor fluctuando en importancia cos avatares da vida. Pensaba que para el pesaban máis os tres primeiros motivos, pero que fora o momento histórico que lle tocara vivir, coa experiencia do imperialismo británico na India e a do fascismo en Europa, o que o levara a desconfiar de calquera tipo de autoridade e a que cada unha das liñas que escribira desde 1936 tivese un impulso político, en favor da xustiza, da liberdade e da democracia e en contra do totalitarismo e da mentira.
Vivimos nunha época complexa e sutil na que son maioría os que pensan que os perigos totalitarios son cousa do pasado. Pero xa apuntaba o Padre Feijoo «cuan expuestas viven al error las opiniones más establecidas». Un e outro día vemos como os mesmos poderes que proclaman os grandes ideais da ética, da democracia, da liberdade… son os primeiros en violalos, e a ninguén lle faltarán exemplos que poñer. Por iso dicía Carlos París, o eminente filósofo, que, aínda que o engano existira sempre, era esta a verdadeira época da mentira, ata o punto que a nosa propia estrutura civilizatoria estaría caracterizada por ser ficticia e enganosa. E eu concordo con iso. Por esa razón se mantén Orwell tan vivo, igual ca outros heterodoxos desenmascadores de mentiras coma Camus, Kafka, Unamuno, Voltaire, Swift, Cervantes ou Erasmo.
Na actualidade, un gran número de escritores, en sintonía cunha ortodoxia, viven de gustar, de dicirlle ós seus lectores aquilo que queren oír, porque caer ben é unha das primeiras preocupacións de hoxe en día. Pero Orwell sabía que as verdades resultan a miúdo molestas, e apuntaba: «se liberdade significa algo, ha de selo dereito de dicirlle á xente aquilo que non quere oír». Que gran verdade! Porque é moi fácil disentir dos adversarios en territorio propio, contentar á parroquia, incluso adoita valer para gañarse a vida honradamente e facer relacións públicas; o difícil é disentir dos dun, dicirlle o que non queren escoitar, pero é cando de verdade se practica a liberdade. Por iso estou con Savater, orwelliano onde os haxa, cando defende que  se algo debería caracterizala moral do escritor isto sería a capacidade de transgredir, postura que vén a coincidir coa do Juan Goytisolo que conclúe: «Molesto, luego existo». Pero a práctica da rebeldía e da independencia do insumiso sempre resulta difícil e solitaria, entre outras cousas polo moito que chove  ó aire libre... É o Medo á liberdade de Erich From.
Sine linea, entre viaxes, conversas e lecturas, pasou o tan necesario coma fuxidío paréntese vacacional. Agora, neste agosto que setembrea, mentres as uvas pintan e o mundo sangra, leo uns versos de Valente: «…para hacernos más libres/ guardó de las palabras/ en tiempo de mentira…». Sinto envexa do Alberto Jiménez Fraud merecente dese Epitafio. Porque, pode que tivese razón Ciorán, «digas o que digas todo seguirá igual», pero dá o mesmo: con Sísifo, toca volver a empuxar o penedo pola costa arriba, aínda sabendo que volverá caer antes de alcanzalo cume. Xusto niso acaba descubrindo o adulto a esencia do mundo. A felicidade, a pesar do cansazo e da dor, talvez consista en facer coma que se asubía cando se empuxa e en aproveitar ben o breve tempo calmo que existe entre dous empuxóns consecutivos…Así comeza esta nova xeira de artigos: A contrafío.

Artigo publicado no diario La Región o mércores 20 de agosto do 2014.

lunes, 14 de julio de 2014

Veraneo

A primeira definición de “veraneo” no dicionario da RAE é de 1803: «El sitio donde algunos animales pasan a veranear». Logo sumaríase «acción y efecto de veranear», pero o veraneo era ata tempos relativamente recentes unha actividade propia de irracionais. Nas serras do Leboreiro e da Peneda aínda se conserva o nome de “veranda” –equivalente ó cast. “veranada”- para os lugares onde subían ó gando de veraneo; porque antes veraneaban as vacas, as ovellas, as anduriñas: «volverán las oscuras golondrinas…». Os homes, chegado o caso, ían de viaxe, peregrinaban ou emigraban, pero non veraneaban. Moito menos sabían de “turismo”, anglicismo que non chega ós dicionarios ata 1914. Non obstante, son moi antigas as vacacións, «Los días que se dan recreación a los estudiantes» (Covarrubias, 1611), aínda que as dos traballadores, e pagadas, son de noutronte. 
Vén ó caso todo isto porque veraneo, vacacións, turismo, son voces que relacionamos moito con viaxe, pero que distan de ser sinónimos. A sensación pracenteira que produce viaxar é primaria; un premio dos mecanismos evolutivos semellante ó que producen os xogos, a alimentación ou o sexo. Hai quen afirma que o home e outros animais débenlle a intelixencia ós pés, porque intelixencia significaría saber desprazarse para conseguir o preciso: alimento, parella, protección ou benestar. As viaxes exploratorias forman parte da aprendizaxe, sobre todo na adolescencia; para elas o importante é a curiosidade, non a distancia percorrida: sobra coas rúas da cidade, cos camiños da parroquia, cos amigos e cos libros. Logo virán as viaxes iniciáticas, que por algo teñen sido a fonte principal da máis grande literatura, desde  A Odisea ata As uvas da ira, pasando por Don Quixote ou As viaxes de Gulliver; porque para ser hai que alonxarse da casa. Coa idade a tendencia natural a viaxar vai diminuíndo.
Pero as viaxes  admiten diferentes tipos. O máis radical e heroico sería o migratorio, do que tanto sabemos en Galicia. Mentres, o do viaxante de negocios sería o máis normal. Pero tamén existe o do vagabundo, aquel que camiña ó azar sen aparente propósito. Por último estaría o do turista, quen se movería pola simple curiosidade de coñecer máis mundo, pero non se debe ignorar que tamén vai impulsado pola propaganda do turismo de masas, que converte as viaxes en obxecto de desexo e consumo, e que tamén se ocupa do veraneo, que só ten de viaxe o transporte entre os lugares de partida e de chegada. E aínda habería que falar das viaxes temporais, das que se fan estando quieto, as preferidas, por exemplo, por Unamuno. 
Neste tempo de vacacións e de ansia polas viaxes, ocórrenseme estas reflexións: realiza o neno as viaxes máis marabillosas nuns centos de metros arredor da súa casa, ou mesmo dentro da súa habitación; pero unha volta ó mundo pode non ser suficiente para que o adulto escape do tedio da súa propia vida: os vagaxeiros de Baudelaire atopaban no ignoto o mesmo aburrimento que deixaran na casa. A viaxe que máis lembro foi de apenas tres quilómetros, entre Bieite e San Clodio, nunha noite da Santa Elena e nun vello motocarro que tiña o meu finado pai. Tería eu oito ou nove anos. Íamos os nenos detrás, tumbados nunha colchoneta e tapados cun cobertor. Un magnífico ceo estrelado, apenas perturbado polo penacho dalgún carballo dobrado sobre a estrada, corría connosco. Era coma ir nunha cama, sentindo a calor dos máis próximos, viaxando polo Universo. O ceo, pensaba eu, debe de ser algo así. De pronto, a moto detívose e todos dixemos: ogallá nunca rematase esta viaxe... «Coñecido o mundo, non medra, antes ben, mingua» -cantaba Leopardi- «máis grande có sabio parécelle ó picariño; descubrindo só a nada medra». Sede felices.

Artigo publicado no diario "La Región" o venres 11 de xullo do 2014

sábado, 5 de julio de 2014

Necrofilia cultural

«Mientras vivió, le llenaron de injurias: ya muerto, no les falta sino colocar su imagen en las aras.», escribía o P. Feijoo de Guillerme Harvey, descubridor da circulación sanguínea, exemplificando o que lle pasa a certos autores que en vida só gozan do van consolo de que colocarán coroas de frores no seu panteón. O apunte vén coma de molde para Blanco Amor, que, ignorado e coase desprezado polas elites culturais do país cando volveu de América, foi elevado ós altares en canto morreu. Anúncianse agora novos fastos conmemorativos coincidindo co 35 aniversario do seu pasamento. Non nos chegaba cos 10, 20, 25, 50, 75, 100, 150, 200 aniversarios -de nacementos, mortes,  publicacións-, para que agora tamén se celebren os 35 cabodanos: veña festa que o país é rico! Porque, non se esqueza que todo isto sae dos esfuracados petos dos parroquiáns. Mentres, non hai cartos para becas, nin para comedores escolares, nin para libros de texto…
Xa temos falado do demoledor diagnóstico que fai X.C. Bermejo da cultura galega, e de cómo no seu paso de reivindicativa a oficial se elaborou un discurso de exaltación tan desproporcionado que acabou caendo na megalomanía máis ridícula, da que a Cidade da Cultura é o máximo expoñente. Describe o profesor Bermejo como coa chegada da Autonomía o mundo da cultura pasou a ser obxecto da subvención pública –un dos velenos máis letais, non só da cultura- e converteuse en foco de atracción para un conxunto de  espabilados que, bailando coa música que toque, concentran o seu talento en descubrir sinecuras e ventar conveniencias. E como non hai para todos, organízanse camarillas: círculos pechados de axuda para propios e de exclusión para alleos. Pero isto resulta común en toda España. Non obstante, hai un elemento bastante exclusivo de Galicia: a obsesión polas celebracións culturais, sobre todo polos aniversarios. Trátase dun afán necrofílico de conmemoración perpetua que, cualificado por Bermejo de “vampirismo cultural” -porque non é pouco o que se zuga-, levou a unha cultura de simulacro e cerimonial que actúa de escudo diante de calquera  intento de comprometela cos tempos que corren. Curiosamente, os máis homenaxeados: Rosalía, Curros, Castelao, …, Blanco Amor, nunca gozaron da subvención; digo máis, de tela tido é seguro que non houberamos gozado nós das súas mellores obras. «El “Quijote” fue escrito en un lugar “donde toda incomodidad tiene su asiento”», escribía nunha ocasión Albino Núñez: lección que nunca se debería esquecer.
Non precisa Blanco Amor, talvez o máis potente narrador en lingua galega, de máis conmemoracións das habituais: porque non se conmemora o que está vivo. E iso non quita para que non se deba proseguir no estudo e na edición da súa obra, como é o caso das recopilacións de artigos que se prometen. Todo o que sexa afondar no coñecemento do autor que mellor retratou a Auria de principios do século XX será bo. Pero, calquera utilización do seu prestixio en beneficio de terceiros será mala. Cando o 25 cabodano de Castelao, Blanco Amor opuxérase a todo tipo de oportunismo baleiro e apropiativo do nome do homenaxeado, e en contra de toda “solenidade paraoficial” neutralizadora da súa doutrina: cabe deducir que o mesmo pensaría para el. Canto máis agora. Porque, mentres a memoria de Blanco Amor goza de excelente saúde, o país pasa por dificultades extremas: hai ringleiras de xente nas portas das oficinas de desemprego e nas das institucións de axuda social; e, mentres centos de industrias pechan e medio país vai a monte, os mozos reviven o drama da emigración. A iso, e non ó botafumeiro,  atenderían Rosalía, Curros, Castelao, …, Blanco Amor. 

Artigo publicado no diario "La Región" o xoves 3 de xullo do 2014


domingo, 29 de junio de 2014

A espiral

Relacionado talvez coa importante presencia da súa forma xeométrica na natureza, desde nas teas das arañas ata nos brazos das galaxias, a espiral é un dos símbolos máis antigos en diversas culturas. Pero a idea da espiral non adoita ser estática, asóciase na maioría dos casos con movementos desa traxectoria, coma os dos remuíños na auga ou no vento. A fascinación que produce a espiral ten que ver coa elegancia da curva, relacionada coa proporción áurea, e a súa metáfora co movemento asociado, por como se vai volvendo vertixinoso segundo avanza. A física dos movementos en espiral, estudada por mentes tan lúcidas coma as de Arquímedes, Descartes ou Bernoulli, non resulta sinxela, pero hai unha propiedade que destaca polo seu carácter paradoxal: no movemento cara ó vórtice o número de voltas  resulta infinito, pero o tempo de impacto mantense finito. Mutatis mutandis, un pensaría que as situacións enfrontadas, nas que uns din “arre” e  outros “xo”, poderían manterse ad infinitum en círculos viciosos; pero non, adoitan derivar en espirais case sempre tráxicas: de odio, de ira, de violencia… 
O problema catalán ten tódalas características dun movemento espiral. A curva comezou  a debuxarse hai trescentos anos, en 1714, coa capitulación de Barcelona, defensora da causa do Archiduque Carlos na Guerra de Sucesión, e coa disolución das institucións de goberno de Cataluña, daquela das máis avanzadas de Europa, substituídas polas centralistas da monarquía absoluta, impostas mediante o Decreto de Nova Planta de Felipe V. Daquela afronta nunca curada e do intento de castelanización cultural de Cataluña veñen a maioría dos problemas da vertebración de España que tanto preocupaban a Ortega. Agora estamos a piques de afrontar o maior desafío para a estrutura territorial peninsular do Estado  dos tres últimos séculos; e non é fácil saír dunha espiral cando xa se entrou na zona vertixinosa.
Equivócanse os que argumentan contra a secesión apelando a que sería un desastre económico para Cataluña: aínda o sería maior para o resto de España. Tamén se equivocan os nacionalistas que apelan á identidade nacional e histórica para pedir un estado propio: ignoran os efectos do camiño que percorremos xuntos e que nos tempos que corren, de identidades múltiples, tal vez non exista un concepto político máis anticuado co de  “unha nación, un estado”. Non, o problema non é de viabilidade senón de conveniencia: viable sería a independencia de California ou a de Baviera, pero non son convenientes. O debate debe centrarse en valorar os proles e os contras de tan grave decisión. E nun debate limpo, racional e intelixente os contras gañarían por goleada. De darse tal debate –imposible neste momento en Cataluña e difícil no resto de España- emerxerían os erros que fixeron aumentar o desapego dos cataláns e facilitaron a conversión do seu tradicional nacionalismo, de corte rexeneracionista, en claramente independentista; pero tamén se aclararía como as teses nacionalistas se converteron en discurso único en Cataluña e se foi minando a necesaria idea de España como proxecto común. 
Diante deste panorama o inmobilismo non é solución: precísase un diálogo franco na busca dun gran pacto que, con xenerosas entregas e xenerosas renuncias, como xa dicía Américo Castro, inaugure outro xeito de entender o camiño común. E este tempo novo pode axudar. Pero, chegado o caso, non se debe de esquecer que todo o que cae dentro da Lei está permitido, incluída a celebración dun referendo consultivo pola vía do art. 92. Non é desexable, porque sería traumático; pero, en última instancia, non se sabe de ninguén que gañase unha batalla finxindo que non había que loitar.

Artigo publicado no diario "La Región" o venres 27 de xuño do 2014

sábado, 21 de junio de 2014

Amigos do P. Feijoo


Entre todos os autores ourensáns hai dous ós que considero máis próximos, trátase de Albino Núñez e do P. Feijoo. O primeiro era gran admirador do segundo e nos anos sesenta dedicoulle unha serie de artigos periodísticos de notable mérito. Dicía por alí don Albino que  o P. Feijoo tivera poucos amigos en vida, e poucos despois de morto, porque para selo precisábase unha mentalidade crítica, racional e científica que poucas veces se daba en España. E parece moi certo iso. Pero o importante non é ter moitos amigos, circunstancia sumamente rara, senón que sexan verdadeiros. E nese senso o P. Feijoo tivo e ten dos mellores: Que amigo o lector!, exclamaba Zola; e, que amigos os autores dos libros que un ama!, exclamo eu. 
O luns da semana pasada o Arquivo Histórico Provincial celebraba o día de portas abertas cunha  pequena exposición dedicada ó P. Feijoo. E, aínda que a mellor homenaxe que se lle pode facer a un autor é ler a súa obra, considero a iniciativa un grande acerto: un,  porque pode traer novos socios ó minoritario club de amigos do P. Feijoo, algo que sempre redundará en beneficio do país; dous, porque é preciso lembrar o destacado papel de Ourense na recuperación da figura do polígrafo de Casdemiro, esquecida en España durante boa parte do XIX, ó promover, en 1876, a celebración do bicentenario do seu nacemento. Protagonistas fundamentais daquela efeméride recuperadora foron Emilia Pardo Bazán e Concepción Arenal, que concorreron con senllos traballos ó certame literario convocado a tal efecto, e que finalmente gañou a primeira; non en balde fora o P. Feijoo un dos primeiros defensores dos dereitos das mulleres.
Celebramos agora o 250 aniversario do pasamento do mestre e a súa obra e o seu pensamento seguen gozando de boa saúde, proba inequívoca de que nos atopamos diante dun gran clásico das letras hispanas. Pero a perenne actualidade da obra de Feijoo non se apoia en ningún descubrimento esencial nas artes ou nas ciencias, tan só na súa actitude diante do coñecemento, no seu anhelo de eliminar erros comúns, de depurar costumes e de mellorar a vida dos cidadáns. E para iso só hai un camiño: o da busca da verdade para derrotar a impunidade da mentira. Trátase dun camiño duro, cheo de trampas e perigos; en consecuencia, moi pouco transitado. A divisa de Feijoo era a mesma da Ilustración: sapere aude, ‘atreverse a saber’ nun mundo no que a maioría prefire ser conducida dentro da comodidade dos rabaños. Tal atrevemento precisa de valentía e liberdade de espírito, pero, sobre todo, obriga a poñer en dúbida os argumentos ad verecundiam, é dicir, os unicamente baseados na autoridade de quen os defende. Por isto se acusou ó P. Feijoo: de ter pouca fe, de ser un mal patriota, de ser volteriano, de ser superficial, de carecer de estilo e de bastantes cousas máis. Pero, quen se lembra hoxe dos acusadores?
Sei ben que, de entrada, os nove tomos do Teatro Crítico ou os cinco das Cartas eruditas asustan. Pero é unha impresión falsa: poucos autores resultan tan amenos, sinxelos e claros coma o P. Feijoo. Quen comece polo prólogo do Teatro Crítico dificilmente resistirá a chamada do autor. Logo, a forma de ensaio e a variedade dos temas tratados –era un home de curiosidade universal- permiten unha lectura fragmentaria e ó gusto de cada un. Anímese entón, prezado lector, e súmese a este club de amigos do P. Feijoo. Bastará con que repita comigo este xuramento escrito polo propio mestre: “Yo, ciudadano de la república literaria, ni esclavo de Aristóteles ni aliado de sus enemigos, escucharé siempre con preferencia a toda autoridad privada, lo que me dictare la experiencia y la razón.”. Vale.

Artigo publicado no diario "La Región" o xoves 19 de xuño do 2014

viernes, 13 de junio de 2014

O traballo no século XXI

A etimoloxía de “traballo”, do latín trepalium ‘instrumento de tortura formado por tres paus’, acércanos ó significado orixinal da palabra: o traballo era un xeito de tortura dos homes. E iso foi durante case toda a historia da humanidade. Aínda así, en España, contra do que pode parecer estes días, a xente demanda traballo antes ca nada. Noutros países prefiren pedir emploi, job, lavoro; e ser ouvriers, workers, lavoratori, antes ca traballadores. E non resultan banais esas preferencias léxicas; porque a maioría da xente, máis ca traballo, o que quere é un emprego cómodo cun salario digno. Postos a escoller, todos preferiríamos cobrar sen traballar a traballar sen cobrar; proba de que, por moito que se diga, o traballo non é un anhelo natural dos homes. Así, diante do panorama de desemprego que nos afoga, eu non centraría a demanda en máis traballo. Algo diso fíxose xa no XIX, «e as penas do traballo forzado abatéronse sobre o proletariado en maior cantidade cás langostas da Biblia», en palabras de P. Lafargue; e o mesmo nos anos trinta do XX,  cando a petición rematou cuns carteis colocados á entrada dos campos de concentración nazis nos que rezaba: «O traballo faravos libres»... Logo Orwell debuxaría a sociedade totalitaria do futuro, pero nela o traballo, proporcional á miseria, sobraba. Un dos lemas daquela sociedade era: «A liberdade é a escravitude»; e algo  diso xa se ve: basta analizar o groso dos postos de traballo que se crean.
 Eu estou con Montaigne, cando pensaba que de traballo «basta co suficiente para manterse vigorosos e libres das incomodidades dos que caen no extremo dunha ociosidade covarde e adormecida». E Voltaire, cando retrataba ó home máis feliz do seu Cándido, facíao na figura dun ancián que, ignorante das intrigas dos poderosos, se limitaba a cultivar unha pequena horta coa axuda dos seus fillos, «e o traballo líbranos de tres das máis insufribles calamidades do home: o aburrimento, o vicio e a necesidade»; é dicir, que nin o ocio absoluto nin o traballo excesivo son bos para o home. Pero talvez o ensaio máis lúcido sobre esta cuestión fose o Eloxio da ociosidade de Bertrand Russell, escrito en 1932, en plena Gran Depresión. Nel lemos: «Con que cada asalariado traballase catro horas ó día, habería para todos e non habería paro.». Porque xa daquela a técnica fixera innecesaria moita man de obra; pero mentres a metade da poboación ía ó paro, o resto traballaba en exceso por salarios miserables: coma agora. Dirase que despois arranxáronse as cousas; si, pero antes houbo que sementar de mortos e de ruínas medio mundo, como predixera o propio B. Russell, que coñecía ben o entusiasmo dos humanos polos fogos artificiais.
Os avances tecnolóxicos da primeira metade do século XX semellan ridículos comparados cos que se están dando agora, coa revolución informática e a robotización. C. B. Frey e M.A. Osborne, da Universidade de Oxford, nunha minuciosa investigación, estiman que en dúas décadas os ordenadores e os robots eliminarán arredor do 45% dos empregos de EE UU.  Confírmase así o enterro da Lei de Say, piar da economía neoclásica que establecía que a oferta xeraba a súa propia demanda, mercado de traballo incluído. Agora, nin os aumentos de productividade nin os baixos salarios tiran o necesario da demanda de emprego. Solución? A mesma que propoñía Russell: reparto do traballo e aumento  do tempo libre da xente. Hai riqueza máis que suficiente para iso. Cal é o problema? O de sempre: a cobiza dos que nunca se ven fartos, que agora dispoñen dunha capacidade de dominación nunca antes imaxinada. Por iso non cabe descartar que todo isto remate noutra gran sesión universal de fogos artificiais. 

Artigo publicado no diario "La Región" o mércores 11 de xuño do 2014

viernes, 6 de junio de 2014

Un tempo novo

Colleume de sorpresa o anuncio de abdicación do rei Juan Carlos. O momento elixido, logo do castigo inflixido nas urnas ós dous grandes partidos, principais apoios da Monarquía no Parlamento, fíxome lembrar a caída de Alfonso XIII; porque daquela foron os resultados dunhas municipais os que precipitaron os acontecementos que remataron na proclamación da II República. Máis tarde sóubose que, na realidade, foran os monárquicos os que gañaran as eleccións -23.000 concelleiros fronte a 3.500, segundo Pla-, pero os republicanos gañaran nas cidades! Agora, as forzas emerxentes que poñen en dúbida a lexitimidade democrática da Coroa e se decantan pola República tamén medraron, especialmente nas cidades: pero tampouco gañaron.
Hai un libro que nunca abandono desde que comezou esta crise: trátase de Algo vai mal, do malogrado historiador británico Tony Judt, libro que ben merecería ser de cabeceira dos nosos políticos e dos nosos xoves. Cando fala do lamentable espectáculo que ofrecen os partidos políticos e da necesaria rebeldía dos mozos, escribe: «Non obstante, as eleccións seguen sendo o único medio de converter a opinión pública en acción colectiva dentro da lei. Así que os mozos non deben de perder a fe nas nosas institucións políticas... A desconformidade debe permanecer dentro da lei.».
Non é fácil de explicar en poucas liñas como, nestes tempos, a forma de xefatura do estado, monárquica ou republicana, pouco engade ó principio democrático. Limitareime a lembrar algo que escribía Torres del Moral nun texto de Teoría do Estado: «después de la evolución experimentada por la monarquía, es insostenible la sinonimia democracia=república». E sobre a lexitimidade da institución monárquica en España téñense pronunciado voces tan autorizadas coma a de Santos Juliá: «El Rey, que heredaba un poder ilegítimo, conquistó para la Monarquía la legitimidad, porque en el ejercicio de su función institucional llevó a la práctica lo que del jefe del Estado esperaban las fuerzas de oposición a la dictadura».
Preguntáronlle non hai moito a Paul Preston,  hispanista inglés e biógrafo do Rei, cal era a súa opinión sobre a monarquía española: «Eu non son monárquico, pero coido que a monarquía constitucional xoga un papel primordial na democracia española... Igual me trabuco, pero penso que se agora mesmo houbera unha república en España, cos odios e as crispacións que existen... Quen sería o presidente? Aznar, Felipe... Imaxine o que iso suporía...». Un inferno. E creo que é opinión compartida por moitos españois.
Non, a forma de xefatura de estado pouco ten que ver cos serios problemas que afronta España, máis relacionados coa incapacidade dos dous grandes partidos para abordar as reformas que a situación esixe. Un país non pode desfacerse e reinventarse cada vez que aparece unha crise seria; ó contrario, encarala desde a estabilidade constitucional é a máis clara sinal dunha democracia avanzada. A mensaxe de renovación da Coroa, que, estou seguro, non se reducirá ó cambio na figura do monarca, debe chegar nítida a todas as outras institucións do Estado, porque os tempos de boa parte dos seus representantes son pasados, e faríanlle un enorme servicio ó país iniciando a súa retirada á honrosa condición de cidadáns de a pé. Seralles duro, porque duro é saber que o tempo dun xa pasou; pero, se así sucedese, estaríamos no transo de xerar as novas ilusións precisas para saír  definitivamente desta maldita crise.
Vin as bandeiras da nostalxia na Porta do Sol, pero o pasado é un país imaxinario. Vin ó Rei na despedida. Todas as despedidas son tristes. Lembrei unhas palabras de Vida e Destino: «Onte mesmo confiabas en ti, nas túas forzas, alegre, fillo do tempo. Pero hoxe chegou un tempo novo...».

Artigo publicado no diario “La Región” o 5 de xuño do 2014