sábado, 29 de abril de 2017

En bicicleta


Hai tempo que desexaba escribir un eloxio da bicicleta, e van alá varios intentos. O último no pasado outono, cando os fríos de novembro recomendaban o inicio do tradicional paréntese invernal do pedaleo. Agora regresou o bo tempo, volveron as bicicletas ás estradas e  retornou a idea do texto pendente.  
Foi Marc Augé, antropólogo francés autor dun libro sobre este tema, quen escribiu que ninguén podía facer un eloxio da bicicleta sen falar de si mesmo. E tiña razón, porque basta pensar niso para que se acugulen na mente centos de imaxes de vivencias nas que a bicicleta foi protagonista das nosas vidas. Talvez nos suceda máis iso ós que temos certa idade, e menos ós novos; porque a bicicleta, por desgraza, perdeu parte da importancia cultural que tivo.
Ninguén esquece como aprendeu a montar en bicicleta, nin as viaxes iniciáticas que fixo montado nela cos seus amigos. Tampouco aquel verán no que  levou sentada no cadro á bonita rapaza que tanto lle gustaba. Son lembranzas comúns que explican o xeral aprecio que sentimos polas bicicletas. Pero se houbera que resumir nunha palabra o que simboliza este velocípede, eu diría liberdade. Non sei no que soñan os rapaces de agora, nin sequera sei se soñan tanto como soñabamos; pero o que sei é que a bicicleta foi para nós unha máxica máquina de soños e de evasións que nos abría a posibilidade de descubrir novos mundos. E en certa medida, pasados os anos, cada vez que un  monta na bicicleta recupera sensacións daquel tempo perdido e feliz que foi o da infancia e da adolescencia.
Como amante do cine, escribindo disto, non me esquezo de Día de Festa de J. Tati nin de Ladrón de bicicletas de V. de Sica, pero hai dúas secuencias noutras dúas películas que, ó meu ver, reflicten coma ningunhas o carácter liberador da bicicleta: a primeira está en A Gran Evasión, cando un protagonista (James Coburn), despois da fuga, atravesa os verdes campos de Francia en bicicleta e consegue ser un dos poucos evadidos que alcanza a liberdade; a segunda, das mellores da historia do cine, está en E.T., cando os rapaces levantan o voo montados nas súas bicis. A primeira simbolizaría a viaxe que todos soñamos algunha vez, pero que poucos teñen o valor de realizar: a do home que para ser libre sae a coñecer o mundo, pedalada a pedalada, lixeiro de equipaxe e montado na bicicleta da mocidade. A segunda remite a algo profundo e alegórico: á ansia do home por voar, tanto física coma espiritual, na que a bicicleta parece ser paso intermedio e necesario: “Yo sé que tiene alas./ Que volando me lleva/ por prados que no acaban/ y mares que no empiezan”, cantáballe o poeta no exilio á súa bicicleta ultramarina.
Eu aprendín a andar en bicicleta nunha de piñón fixo, na desaparecida fábrica de madeira do señor Arsenio; conseguín sosterme costa abaixo durante uns vinte metros para logo espetarme contra a parede do secadeiro das táboas. Despois, a primeira viaxe iniciática fíxena con catro amigos; para iso tivemos que requisar medio parque móbil da parroquia, pois non eran tantos os veciños con bicicleta; teríamos once ou doce anos; subimos polo Carballiño, baixamos por Barbantes e regresamos a San Clodio por Ribadavia: aínda hoxe penso que foi unha das viaxes máis fermosas das nosas vidas.
Pouco se parece a bicicleta de hoxe a aquela vetusta Orbea que mercara meu pai como medio de locomoción familiar; noto a falta, sobre todo, do timbre e da botelliña da dinamo co seu foco. Non obstante, cando me lanzo costa abaixo polas estradas da infancia e xogo a cambiar a posición da cabeza, para experimentar os distintos xeitos que ten de zoar o vento, por veces, non estou seguro se quen vai na bicicleta é este home maduro que agora escribe ou aquel neno no que agora pensa.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 23 de abril do 2017.

domingo, 16 de abril de 2017

O Leboreiro


O domingo 26 de marzo viaxaba do Carballiño a Celanova, pero non por Ourense, senón por Ribadavia e por Cortegada. Antes podía levar medio día este traxecto, pero agora a estrada  é estupenda e en menos dunha hora ponse un en Celanova. E as paisaxes son excepcionais.
Despois de Cortegada, subindo para Ramirás, divísase á dereita todo o val do Deva, coa súa miríade de graciosas aldeíñas  repartidas entre os verdes claros das hortas e os máis escuros dos tupidos piñeirais, sendo coma quen ve un grandioso nacemento. E ó fondo, ordenando e presidindo estas paisaxes, está o impoñente macizo do Leboreiro, que ese día aparecía completamente nevado, co que a beleza da postal resultaba inenarrable.  Para gozar desta regalía parei no Viso, do concello de Gomesende, que resulta ser un perfecto merecedor do topónimo, xa que significa xusto o que é o lugar: un ‘emprazamento elevado con amplas panorámicas’. 
As magníficas e inesquecibles vistas do Leboreiro nevado trouxéronme á cabeza unhas vellas notas que tomara sobre o seu nome. Porque me sorprendera hai anos como se ía impondo a forma “Laboreiro”, fronte a “Leboreiro”, a que sempre lle lera a Otero Pedrayo e a Xoaquín Lorenzo, bos coñecedores destas terras. Agora, a  forma espuria úsase de xeito case unánime; pero non cabe sorprenderse, as malas herbas sempre inzaron mellor cás boas.
A confusión parte do nome que lle acabaron dando os portugueses ó importante castelo de “Castro Laboreiro”, que señorea o “planalto” destes montes, que tanto saben de historia. Pero no caso da cartografía, de onde se toman os nomes a miúdo, foi a decisión de Fontán de chamarlle “Sierra de Laboreiro” no seu famoso mapa a que transmitiu o erro á maior parte da cartografía posterior, mapas da Xunta incluídos. Non obstante, a etimoloxía de “Leboreiro” (do lat. “lepus” ‘lebre’) xa estaba clara para o Padre Sarmiento, aínda que Frei Joaquim de Viterbo, no XVIII, propuxese unha derivación de “lapa” ‘laxa’, ou o Padre Antonio Carvalho, no XIX, de “labor” ‘traballo’, explicacións alternativas que trataban de xustificar a forma portuguesa; pero todas foron desautorizadas por Leite de Vasconcelos, o máis grande filólogo que tivo Portugal,  cando comprobou que o nome do Castro Laboreiro nos documentos antigos era sempre “Crasto Leboreyro” ou “Crasto Liboreiro”, pero nunca “Laboreiro”.
Poden preguntarse algúns se habería no pasado nestes montes a cantidade de lebres necesaria para xustificar tal nome.  Pero teño que dicirlles que non é preciso que as houbera, que basta con saber que foron terras ricas en caza e en pastos. Porque xa o gran polígrafo romano Varrón explicaba no seu Re Rustica que o latín “Leporarium” non significaba exclusivamente lugar poboado de lebres, senón tamén espazos onde había toda clase de animais pacendo, coma corzos, cervos e cabras montesas.
Remato contándolles o que me pasou cando andaba eu con estas cavilacións vocálicas, hai cerca de dez anos. Un domingo fun ata Ponte Barxas e subín pola estrada que vai en dirección a Bande. En Crespos, parei e púxenme a falar cunhas mulleres, co obxectivo de saber se pronunciaban Leboreiro ou Laboreiro. A miña sorpresa foi enorme cando comprobei que nin dicían unha cousa nin outra: dicían “Loboreiro”... Claro, pero esa pronuncia era unha confirmación do “Leboreiro” orixinal. Por semellante motivo “Levada” deu “Lovada” nalgúns casos, “semana” pronúnciase ás veces “somana” e “remedio”, “romedio”. Pero, a que ninguén escoitou nunca “Lavada”, “samana” ou “ramedio”? Verdade que soan  raro? Pois igual me soa a min “Laboreiro” sabendo que a orixe está en “Leboreiro”.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 9 de abril do 2017

Fotografía: De Finlaure - Fotos Finalure, 
CC BY-SA 2.0, https://gl.wikipedia.org/w/index.php?curid=65837

lunes, 10 de abril de 2017

Xesús Alonso Montero


O pasado 17 de marzo cesaba Xesús Alonso Montero como presidente da Real Academia Galega. E sorprendeume a pouca relevancia que se lle deu á noticia, desde logo moi inferior á da súa elección no 2013, trala dimisión de Méndez Ferrín, naquel ambiente de confrontación entre académicos.
As academias da lingua están todas inspiradas na francesa, que  fora promovida en 1635 polo astuto e malicioso cardeal Richelieu, para moitos o auténtico creador do Estado moderno centralizado (e dos servizos secretos). Esta academia tiña como fin formal regular e desenvolver a lingua, pero no que pensaba realmente Richelieu era en dispor dunha institución controladora e conservadora, capaz de desarmar a linguaxe perigosa, coñecedor do poder invencible da palabra popular. Para iso pensou en honrar na nova institución ós escritores, pois sabía das súas ansias por recibir honores e distincións. Voltaire, que foi membro da francesa, xa cría que un dos fins principais das academias era o intercambio de discursos laudatorios entre os académicos. E esa idea da “Laudatio”, por moito que se diga, segue presidindo o sentido das academias e institucións semellantes. Por todo iso, aínda respectando o seu significado e valorando os seus traballos, non estou eu moi atento ós avatares da Academia Galega. Pero, neste caso, interésame a institución polo home. Por Xesús Alonso Montero, amigo meu e ribeirau coma min.
Resultou polémica a súa elección no 2013. Non obstante, sabido que os principais obxectivos da academia son a defensa, o estudo e a promoción da lingua e da cultura de Galicia, resulta obvio que ningún outro académico da galega podía presentar no 2013 –tampouco agora- unha folla de servizos comparable á súa. De feito, o que realmente sorprende é que Alonso Montero non fose elixido antes presidente da institución. Porque, cando moitos dos seus críticos aínda non aprenderan as catro regras, e a maioría deles nin sequera dixeran as primeiras palabras en galego, xa andaba el defendendo a nosa lingua co maxisterio, a lucidez e a valentía que sempre o caracterizaron.
Eu souben del hai agora cincuenta anos, por un tío meu que se fixera cun libro daquela prohibido en España: o agora mítico Galicia Hoy, impreso na Arxentina e editado por Ruedo Ibérico en 1966. O libro incluía un atrevido traballo sobre o estado do galego que Alonso Montero asinaba con nome e apelidos, a diferenza da maioría dos colaboradores, que preferiran agochar os seus nomes detrás de pseudónimos, por temor ás represalias do franquismo. E cando iso, xa levaba o profesor máis dunha década defendendo a causa do idioma.
Pero hai algúns sectores do nacionalismo –talvez escasos, pero con gran predicamento- que non aturan a ninguén que se atreva a levantar a bandeira da lingua desde fóra das súas filas. E moito menos se o atrevido é de esquerdas e ousa criticar as políticas que defenden. Por iso nunca aturaron a Alonso Montero. Todos lembramos como se puxeron cando dixo, no contexto dunha moderada crítica a tódolos partidos en relación co idioma, que o BNG era coma esas nais que queren moito ós seus nenos, pero tanto os apertan que os abafan. Unha idea que, por certo, compartimos moitos dos que cremos máis na persuasión ca na férrea imposición normativa do idioma.
Cumpriu de sobra Alonso Montero co seu cometido, e hai que felicitalo, pero non lle puxeron fácil o mandato. “O noso non é a espada. O noso é a palabra”, repetiu a miúdo. Esqueceuse de algo que xa apuntara o resabido cardeal Richelieu: “as feridas de espada curan facilmente, pero non así as de palabra”. E, dado o caso, non hai palabras que máis firan cás verdadeiras.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 2 de abril do 2017

sábado, 1 de abril de 2017

O Coto de Novelle


Permítanme que lles escriba hoxe dun coto: do Coto de Novelle. Antes quixera lembrarlles que “coto”, ‘prominencia pétrea, monte pequeno de forma cónica, parte máis alta e aguzada dun monte’,  é palabra de orixe prerromano que sobreviviu no latín galaico e no galego, pero nada ten que ver co castelán “coto”, ‘terreo acoutado’, que en galego é “couto”. Sinalar tamén, para os que non o coñezan, que o Coto de Novelle é un monte de 712 metros de altitude, coa característica cima aguzada da definición, situado xusto ó sur do embalse de Castrelo, coincidindo no seu cume a estrema dos concellos de Castrelo de Miño, Cartelle e Arnoia.
Por que escribir hoxe do Coto de Novelle? Pois, seguramente, porque a primavera é un dos tempos que máis convida a gozar das paisaxes. E o Coto de Novelle é un dos elementos paisaxísticos máis importantes e fermosos do Miño centroso ourensán, é dicir, dos ribeiros. Curiosamente, a literatura galega, tan chea de paisaxes, apenas se fixa nos montes con nome propio; talvez porque a tendencia á esfericidade da matriz granítica e gnéisica do noso chan fixo raras as cumes singulares, levando ós nosos escritores a fixarse máis nas serras ó describir horizontes. Tan só Otero Pedrayo, que eu saiba, situou o Coto de Novelle na súa narrativa. Pero claro, que outro mestre das paisaxes galegas tivemos aparte de don Ramón?
Ademais, don Ramón sentía debilidade polo Coto de Novelle, como a sentimos todos os que fomos aprendendo estas paisaxes dos ribeiros. El, que definía as harmónicas composicións destes vales como «o meirande avencellamento da historia coa natureza na nosa Terra»,  pensaba que era o Novelle, «fermoso e rexo», coa súa «xeitosa e grave figura», quen mandaba no conxunto, erixíndose en «expresión rematada de coto ordenador dun tempo de vales e encostas», e no verdadeiro «mestre na composición das paisaxes do Miño ribadaviense».
Outro namorado do Coto de Novelle foi Cuevillas, quen apuntaba: «Pásalle ó Coto de Novelle o que lle pasa ó Pico Sacro, un dos montes máis ilustres de Galicia, i é que se ve desde moi lonxe e desde moitas partes, pese ó modesto das alturas». Algo que calquera pode comprobar cando se achega a Ourense desde Vigo, Pontevedra ou Santiago, pois sempre lle será doado descubrir ó lonxe a figura xeitosa do Coto de Novelle. Aínda así, as mellores vistas do coto son: a que hai desde os fondais de Beade, a de Ventosela e as que se poden ver desde calquera das estradas que soben do val do Miño ás terras do antigo Chao de Castela, por exemplo, desde a que vai de Razamonde ó San Amaro por Eiras.
Impresionaba tanto o Coto do Novelle a Cuevillas que ata lle sorprendía que ningunha fonte literaria grega nin latina falase del nin de ningunha divindade asociada, porque na «figura dun coto tan forte, tan impoñente, ca súa cabeza ergueita e ennegrecida, cuberta ás veces por un veo de néboa, é gustoso matinar nun numen moi antigo e de moito poder». E houbéralle compracido a Cuevillas saber que a súa intuición acertaba; que detrás do nome do Novelle non está o latín “novus”, ‘novo’, como se adoita pensar, senón “Navia”, a deusa precéltica de orixe indoeuropeo vinculada ós ríos e ós vales, de cuxo culto no noroeste hispano e na Europa céltica dan testemuña as fontes epigráficas e toponímicas. Concretamente de Ourense son tres aras votivas dedicadas á deusa e diversos topónimos, coma o do río Navéa ou o da freguesía de Navío. Do Novelle, sabemos por documento de Celanova que o seu nome aínda era “Navia” a finais do século X, o que desvela a verdadeira etimoloxía do topónimo e proba o carácter sagrado do monte  para os antigos habitantes destes vales. Como intuíra Cuevillas.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 26 de marzo do 2017