martes, 24 de marzo de 2015

Xantar


Os psicolingüistas ocúpanse do estudo dos mecanismos psicolóxicos que participan na producción e na comprensión da linguaxe. Grazas a eles sabemos que os sons das diferentes sílabas, incluso antes de completar palabras, son capaces de producir distintas sensacións no oínte, e mesmo no lector, porque tamén a lectura en silencio soa nos oídos. De aí o diferente e variado poder de seducción das palabras, algo que sabían os poetas desde moito antes da incursión científica dos psicolingüistas.
Pensaba niso o outro día, cando lía neste xornal do éxito de Xantar, o certame gastronómico que se celebra cada ano en Ourense. E cavilaba eu se unha boa parte do éxito, a sumar á que provén da calidade dos manxares que se ofrecen, non se deberá á acertada elección do nome. “Xantar” vén do latín JENTARE, dun antigo JEJENTARE, derivado de JEJUNUS ‘xaxún’, co significado etimolóxico de ‘deixar o xaxún, abandonar a abstinencia’. O mesmo vocábulo latino deu o castelán “yantar”, co mesmo significado. “Xantar” e “Yantar” só se  diferenzan no son inicial, semiconsoante na “Y” do castelán e consoante prepalatal na “X” do galego, pero é suficiente para que “Xantar” resulte voz contundente, categórica e ata farturenta, mentres “Yantar” se amose dubidosa, débil e incerta. Tan lixeira diferenza basta para escurecer a claridade que debería comunicar a repetición do “a” – coma en “alma”, “branca”, “clara”, …-, e ata para debilitar a forza  que acostuma dar a “r” final – coma en “amar”, “cantar”, “falar”, …-, cualidades ambas que destacan na plenitude fonética de “xantar”. Talvez por iso, en castelán, hai moito que “yantar” cedeu fronte a “comer” e “comida”, e iso que estas substitutas presentan a carencia de cor característica das vocais “e” e “o” -“negro”, “carbón”, “terra”,…-, e no caso de “comida” ata de escaseza, polo frecuente valor diminutivo da “i”.  Non; non é o mesmo convidar a “comer” cá “xantar”, nin tampouco espera o mesmo o convidado ó primeiro có segundo.
Por desgraza, de resultas do empuxe do castelán, en galego escoitase cada vez menos a palabra  “xantar” co significado propio de ‘comida do mediodía’, ó verse substituída por “comer”: «quedamos para comer», «xa é hora de comer»,…; son agora máis habituais ca «quedamos  para xantar», «xa é hora de xantar»,… Pervive  o portugués jantar, pero, por esa manía dos portugueses de ir atrasados, eles almoçam cando nos xantamos e jantam cando nos ceamos, creando unha confusión que xa ten estragado máis dunha cita prometedora entre representantes dos dous países. 
Polo demais, debo de confesar que nunca asistín a Xantar. E non é que considere a comida coma unha simple droga que se administra contra a enfermidade da fame, como a consideraba Solón, un dos sete sabios de Grecia; pero tamén fuxo dos gourmets de última hora que, presumindo de gustos delicados e de saber de cociñas e de viños de todo o mundo, poden conseguir que ata o menú máis saudable resulte indixesto. Ademais, segundo dicía Julio Camba, convencido de que o apetito era a verdadeira base da gastronomía,  a idade máis apropiada para comer iría dos quince ós trinta anos, e desde os corenta conviría ir dando marcha atrás…Bastaba ver as concorridas mesas de felices xubilados nas fotografías de Xantar para comprobar como o apetito dos nosos maiores ten medrado nas últimas décadas de xeito espectacular, sospeito que ata por enriba da taxa do PIB. E seguramente medrou o mesmo o dos mozos; pero para eles, como denota a súa ausencia nas mesmas fotografías, a idade do apetito segue sen coincidir coa idade do diñeiro.

Artigo publicado no diario La Región o venres 20 de marzo do 2015

martes, 17 de marzo de 2015

Políticos robot

G. Leopardi
Volveu a primavera, de súpeto, coma sempre: «La primavera ha venido. Nadie sabe como ha sido». Da noite para a mañá, reapareceu a fartura de luz, de cores, de trinos de paxariños, de perfumes florais e de perladas augas que caracteriza á alegre primavera. E os homes quixeramos que a vida fose así, cíclica, coma a natureza, que da noite para a mañá se abrise unha primavera que nos restaurase dos males e das penas. Pero é unha crenza vana, tanto no persoal coma no social.
Giacomo Leopardi, talvez o máis grande poeta italiano xunto con Dante, escribiu hai cerca de douscentos anos un opúsculo satírico, Proposta de premios feita pola Academia de Silógrafos, que cadra moi ben coa situación sociopolítica que vivimos, con varias convocatorias electorais á vista. Conta Leopardi nese relato como a maioría dos filósofos dubidaban, como dubidan agora, que algunha vez se puidesen curar os defectos do xénero humano, moi superiores ás virtudes, e como sería máis fácil facer unha nova especie ca arranxar a nosa. Por iso, a suposta Academia de Silógrafos – “silógrafos” son os poetas satíricos, por Timón o Silógrafo (-320, -230 A.C.), chamado así por ser autor dos Silloi, unha colección de poemas dese xénero- convocaba premios para os que inventasen máquinas que suplantasen ós homes en certas ocupacións da vida; coa idea de que tales inventos talvez fosen os únicos capaces de librarnos do egoísmo, do predominio da mediocridade, da próspera fortuna dos insensatos, os corruptos e os malvados, da universal indolencia e da miseria dos sabios, os honestos e os magnánimos.
Moito ten chovido desde que Leopardi escribira tal opúsculo, e moito se ten avanzado na construcción de máquinas capaces de substituír ó home en moitos ámbitos. O mundo está cheo de robots que realizan traballos que antes ocupaban a moita xente. Non obstante, pouco se ten avanzado no seu uso nas “ocupacións da vida” para ás que os silógrafos os demandaban. E, en beneficio da mundial felicidade, talvez non houbera campo máis apropiado para tales robots có da política: imaxinan a primavera dun mundo sen os políticos ó uso?
Non, non se trataría de que a xente abandonase a política, actividade esencial do home libre, nin da morte da democracia. A xente seguiría tendo ideas políticas, discutíndoas e votándoas. Pero, coñecidas as nosas debilidades, quedaría a acción executiva, é dicir, a realización do mandato electoral, na man de robots. Estes, evidentemente, estarían deseñados segundo unhas leis que impedirían meter a man na caixa de todos,  obrigarían a cumprir coas leis, comezando pola observanza dos mandatos constitucionais, imposibilitarían calquera tipo de comportamento clientelar ou favoritismo, darían cumprida conta de cómo se gasta cada euro do presuposto público... E para estas máquinas, ó non ter fillos, nin parentes, nin acólitos que colocar, nin inimigos que perseguir, sería moi fácil tratar a tódolos cidadáns por igual. Encima, dadas as súas escasas necesidades, exclusivamente enerxéticas, os robots non serían ambiciosos: non precisarían grandes mansións, nin coches de luxo, nin tarxetas black... Contentaríanse cunha simple batería; iso si, recargable.
Todo isto parece unha quimera, porque nin os que mandan, nin os que pretenden mandar, teñen interese algún nestes inventos; dirían que sería un perigo para a humanidade, porque reducen a humanidade ó seu partido. Pero eu penso coma un personaxe dunha novela de Asimov, que os robots, a diferencia dos humanos, poderían ser esencialmente honrados. Ademais, como apuntaba Leopardi no Zibaldone, «a imaxinación é a primeira fonte de felicidade humana». Imaxinemos pois.

Artigo publicado no diario La Región o venres 13 de marzo do 2015

miércoles, 11 de marzo de 2015

A luz


De tódolos atributos da natureza, talvez o máis apreciado polo home sexa a luz. Hai unha crenza antiquísima na luz como causa primixenia de todo; e nin é casualidade que detrás da palabra “Deus” estea a raíz indoeuropea *deiw- ‘brillo, luz’, nin que as primeiras palabras de Deus na Creación, segundo o Xénese, fosen «Que haxa luz». Por iso, un dos retos máis antigos da humanidade é o de entender a luz: ningunha empresa consumiu tanta intelixencia coma a de desvelar a súa natureza.
Pero os antigos avanzaron pouco nesa comprensión; tivo que chegar Newton para propoñer, a mediados do XVII, que a luz estaba formada por diminutos corpúsculos emitidos polos corpos luminosos para explicar as leis da óptica. Pola mesma  época, un holandés, C. Huygens, pensou que unha explicación máis aceptable viña de supoñer que a luz eran ondas; pero se fosen ondas, por que a luz formaba sombras recortadas e non dobraba as esquinas coma as outras ondas? Iso fixo que trunfase Newton. Pero en 1801, T. Young realizou un experimento no que comprobou que a luz, ó pasar por regandixas suficientemente estreitas, tamén dobraba as esquinas (difractábase) coma as demais ondas, e se iso non se observara antes fora porque as ondas luminosas eran extremadamente curtas. A partir de aí xa non houbo dúbidas: a luz era unha onda. Cincuenta anos máis tarde, Maxwell deduciu matematicamente que unha carga eléctrica acelerada debía xerar ondas electromagnéticas que se propagarían á mesma velocidade da luz, o que o levou a pensar que a luz ordinaria talvez fose un conxunto de ondas electromagnéticas de frecuencias capaces de sensibilizar a vista, e que por debaixo e por encima desas frecuencias poderían existir outras luces invisibles coa mesma natureza. Isto foi demostrado en 1887 polo alemán H. Hertz, cando conseguiu producir e detectar as ondas electromagnéticas. A luz das distintas frecuencias conforma desde entón o chamado “espectro electromagnético”, que vai desde as ondas de radio á radiación gamma, pasando polas microondas, o infravermello, o visible –a estreita banda que vemos-, o ultravioleta e os raios X.
E todo parecía moi claro. Pero resultou que a explicación do efectos fotoeléctrico, descuberto tamén por Hertz en 1887, era incompatible coa natureza ondulatoria da luz: esixía, como demostrou Einstein, a natureza corpuscular que antes fora descartada. E este era o dilema da Física a principios do século XX: a luz debía ser considerada como partícula para explicar uns fenómenos e como onda para explicar outros; algo incomprensible, porque non podía ser as dúas cousas á vez. Pero adoita acontecer que nos grandes desafíos escóndense as grandes leccións. E ocorreu que un físico francés, L. de Broglie, no que sería un “momento estelar da humanidade” se Zweig se houbera decatado, pensou se aquela dualidade onda-partícula da luz, totalmente incomprensible, non sería algo común a toda a materia, é dicir, se cousas que considerabamos partículas non poderían comportarse como ondas en certas circunstancias. A hipótese foi lanzada en 1924 e comprobada tres anos máis tarde cando se conseguiu difractar electróns, é dicir, partículas.  Dese xeito, a hipótese de De Broglie pasou a ser un dos piares dunha nova física: a mecánica cuántica. E isto ten un importante corolario: no universo suceden cousas fóra da nosa capacidade de comprensión, en concreto, no mundo atómico e subatómico, que é onde  nace a luz. 
E, aparte diso, preguntará algunha mente práctica, tanto esforzo serviu para algo? Sen dúbida; bastará con que lle diga que millóns de persoas viven á conta do que foron descubrindo os que só querían saber da luz…

(2015, Ano Internacional da Luz)

Artigo publicado no diario La Región o venres 6 de marzo do 2015

lunes, 2 de marzo de 2015

Educar na casa

Notable repercusión tivo a sentencia do Xulgado do Penal nº1 de Ourense que non ve delito na decisión duns pais de sacar ós fillos do colexio para educalos na casa con apoio on-line dunha academia. E observo que non son poucos os que aplauden a sentencia, considerando que con ela se protexe unha liberdade: a dos pais respecto da educación que prefiren para os fillos.
Pero as cousas non adoitan ser o que parecen; así que farei algunha consideración xeral, con independencia desta sentencia, que, aínda que absolutoria da comisión de delito, recoñece a infracción legal por falta de escolarización, como non podía ser doutro xeito trala sentencia 133/2010 do Constitucional que a considera obrigatoria.
Comezarei dicindo que xa Kafka avisara dos perigos dunha educación exclusivamente familiar, cando lembraba como Cronos comía ós seus propios fillos, e cando reducía as peculiaridades educativas nacidas do egoísmo propio do amor paterno a dúas: tiranía e escravitude. Na mesma liña, Savater ten denunciado o suposto dereito “irrestricto” dos pais a educar ós seus fillos onde e como lles pareza, negándolle potestade ó Estado neste ámbito; ó contrario, di o filósofo, o Estado, a través da escolarización, ten a obriga de velar pola educación dos rapaces na convivencia plural, evitando a formación de guetos elitistas e garantindo o grao de cohesión social e de homoxeneidade en valores preciso para unha boa saúde democrática. Por algo dicía Max Weber que a escolarización e o control da educación polo Estado era un dos principais signos de modernización dunha sociedade.
E convén saber que este invento de “educar na casa”, “homeschooling” en inglés, non xurdiu por xeración espontánea. Veu dos EE UU, coma case todo, formando parte da doutrina neoliberal confeccionada pola "Escola de Chicago" e impulsada nos anos oitenta trala victoria de R. Reagan. De feito, foi un traballo do pai da doutrina, Milton Friedman, The role of government in education (1955), o que lanzou a idea do dereito dos pais a elixir o tipo de educación dos fillos, idea que gravita sobre todos estes temas e que está detrás do avance da privatización da educación nas últimas décadas. Tamén convén ler o traballo The harms of homeschooling (2009), de Robin L. West, profesora de dereito en Georgetown, para comprender como nos últimos trinta anos o homeschooling pasou de ser o caso, totalmente xustificado, duns miles de rapaces en todos os EE UU –residentes de zonas illadas, fillos de artistas de circo, ...-, a ser o de máis de dous millóns sen ningún condicionante, máis alá de que os seus pais, fundamentalistas protestantes na maioría, non aceptan o carácter laico dos centros, o seu liberalismo, ou simplemente a pluralidade das escolas públicas. Que ocorreu nos EE UU para que non levar os nenos ó colexio pasase de ser delito, ata principios dos oitenta, a ser algo permitido? Moi simple: unha espectacular campaña de presión dos pais e dos poderosos lobbies que formaron, que conseguiu regulacións estatais favorables, aínda que os tribunais federais nunca recoñecesen o dereito a educar na casa dun xeito explícito. A iso habería que sumarlle o importante apoio dos republicanos, especialmente do expresidente Bush, que sempre viu nos homeschoolers uns fantásticos “foot-soldiers” para as súas filas; “Home-schooling, George Bush´s secret army”, rezaba un titular de The Economist no 2004.
Remato. Saben quen foron os paladíns na defensa da liberdade dos pais para elixir o tipo de educación dos fillos, cando se discutía o contido do art. 27 da nosa Constitución? Silva Muñoz e López Rodó…  Si, xa ven, as cousas poucas veces son o que parecen.

Artigo publicado no diario La Región o venres 27 de febreiro do 2015