miércoles, 29 de junio de 2016

Eleccións: de onte a hoxe



As eleccións de hoxe, por cadrar en xuño e por darse nun panorama político incerto, tráenme á memoria aquelas primeiras do 15 xuño de 1977, as que inauguraban este período democrático da historia de España. 

Aquel 15 de xuño era mércores –as eleccións eran en día laborable, para favorecer a participación-, e facía calor, como se correspondía coa data. Eu estaba en Santiago, preparando exames; pero, igual cá maioría, non quería perder a ocasión histórica de votar –moitos universitarios non puideron facelo ó estar o limiar de idade nos 21 anos-. Así que a mediodía saín para Leiro, en compañía de tres amigos, dous estudantes coma min e outro traballador en Santiago e dono do Simca 1000 no que fixemos a viaxe. Os Accesos a Galicia estaban bastante adiantados, e da estrada Santiago-Ourense creo lembrar que só quedaba por facer a circunvalación de Lalín e algún tramo próximo a Santiago. Agora ben, de Cea a Leiro era a estrada antiga, que aínda resistiría case vinte anos máis, con  curvas e máis curvas. Daquela aínda nada se sabía en Galicia de autopistas, como non se sabía de moitas cousas. No rural  comezaban a chegar as traídas de auga ás casas; moitas pistas aínda eran de terra; a roupa lavábase maiormente nos lavadoiros públicos, e para chamar por teléfono había que ir á centraliña da capitalidade municipal. A calefacción eran as lareiras, os braseiros e as bolsas de auga quente na cama. A televisión, de canal único e en branco e negro, íase incorporando ós fogares, pero aínda había moitas aldeas sen sinal. Na universidade estudabamos catro: baste dicir que hai agora máis estudantes universitarios en Galicia ca daquela no ensino medio. A xente morría maiormente na casa, sen paso intermedio por ningún hospital cando enfermaba. E coche tíñano moi poucos; viaxábase no Auto Industrial, no Castromil e no Ferrobús. En suma: non sobraba nada, e máis ben faltaba de todo. Certo que nas vilas e nas cidades notábase un pulo de progreso e modernidade: na construcción, na industria, no xeito de vestir, nas formas de diversión… E todos queriamos que España se parecese ós países europeos onde media Galicia se gañaba a vida moito mellor ca aquí. De feito, digan o que digan, gran parte do que aquí hai fíxose co que de alá veu.

Van case corenta anos desde aquela. E moito ten cambiado o país. Agora disfrutamos das liberdades e das comodidades dos países máis avanzados. E diso debemos sentirnos orgullosos, pero sen caer na autocomplacencia. Porque a nosa democracia ten evidenciado graves eivas, e nin España nin Galicia están coma para tirar bombas. Xa sei que a maioría vivimos incomparablemente mellor ca hai corenta anos. Pero non deberíamos esquecer que a terceira parte do país sobrevive no limiar da pobreza, e que moitos mozos preparados teñen que facer as maletas. E iso non pasaba hai corenta anos, cun país moito máis pobre. Porque daquela non se gañaría moito, pero había traballo, incluso en Galicia. Mentres agora, ou non o hai, ou o pouco que hai apenas dá para vivir.  

Non creo que a democracia teña como deber asegurar a felicidade dos cidadáns, porque a felicidade é un concepto subxectivo, relativo e tramposo, pero si debería apostar por un ambiente de liberdade e de benestar que favorecese a súa busca. Dicía Bertrand Russell: «É un erro imaxinar que o diñeiro trae a felicidade,… Pero quen non ten cubertas as necesidades básicas nunca pode ser feliz», e moito menos libre. Polo tanto, en España, por moito que se queira tapar, a un terzo da poboación estámoslle negando a posibilidade de ser libres e felices. De aí vén a incerteza política da que non conseguimos saír. Nin con eleccións.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 26 de xuño do 2016

miércoles, 22 de junio de 2016

Ó fío da Dauphiné


O domingo pasado remataba o critérium ciclista da Dauphiné, que este ano gañou o británico Froome. É unha proba de gran prestixio, na que os grandes campións adoitan medir forzas antes do Tour. Das dez victorias españolas, tres son de Ocaña, dúas de Indurain e dúas de Valverde, pero resísteselle a Contador.  A min, como afeccionado ó ciclismo televisado –xa teño escrito sobre iso-, gústame moito esta proba, tanto pola categoría dos corredores que participan coma polas espléndidas paisaxes por onde transcorre, situadas entre o Ródano e os Alpes.
Outra afección miña, como saben algúns, son as etimoloxías: gústame explorar a alma das palabras, simplemente por coñecela, sen pretensións de especialista. Talvez teña certo parecido con aquel cura de Combray de “O tempo perdido” de Proust que publicara un libro sobre os nomes de lugar da súa rexión, con etimoloxías que eran moi criticadas por Brichot, un pedante profesor de lingüística da Sorbona… Iso explica que unha das cousas que primeiro me interesou desta carreira foi o seu nome: “Dauphiné Liberé”, que así se chamou ata o 2010. O nome, que é o do periódico que comezou a organizar a proba en 1947, lembra a liberación da ocupación nazi do Dauphiné, unha provincia do antigo reino de Francia.
Pero, que interese podo ter eu polo Dauphiné? Para entendelo, convén que saiban que cando comecei o instituto, no ano 66, poucos profesores posuían coche. A maioría chegaba ó centro andando, e só dous o facían en auto propio: don Julio, o director, e don Manolo, o de carpintería, que tiñan senllos e flamantes “Renault Dauphine”. Desa circunstancia, aparentemente intranscendente, vén o meu interese.
“Dauphin”, ou sexa, delfín, era o título que levaba o señor feudal do “Viennois”, un  territorio que abranguía as terras de Vienne, Albon e Grenoble, no surleste da actual Francia, alá pola segunda metade do século XIII. A denominación viña do nome dun antigo conde desas terras chamado “Delphinus”, nome persoal latino do que proceden Dauphin (masc.) é Dauphine (fem.), nomes franceses que teñen a súa correspondencia nos nosos Delfín e Delfina. A finais do século XIII, o citado territorio, por estar baixo o señorío do “dauphin”, comezou a cualificarse de “dauphiné”, é dicir, de delfinado, cun significado semellante ó de condado. Co tempo iríase esquecendo o de “Viennois” e só quedaría “Dauphiné” como nome propio do territorio -algo parecido sucedeu en Galicia co territorio do Condado, que xa poucos lembran que era o Condado de Salvaterra-. En 1349, o Dauphiné foi mercado e incorporado ó reino de Francia polo rei Felipe VI, da dinastía dos Valois, quen lle transferiu o título de Dauphin ó seu primoxénito. Desde entón, o príncipe herdeiro de Francia foi coñecido como Dauphin, e a súa muller como Dauphine. Iso explica por que existen tantas rúas Dauphin e Dauphine en Francia, e por que un delfín pode ser, ademais do intelixente cetáceo, o sucesor, designado ou probable, dunha persoa importante.
Polo demais, resulta sumamente curiosa a común etimoloxía de “delfín”(cetáceo piscívoro) e de “golfo” (gran entrante de mar na terra ou enseada). E a mellor proba desa coincidencia está na variante “golfiño” que temos en galego para “delfín”. Porque estas palabras, en última instancia, remítennos a un mesmo proto indoeuropeo *gwelbh- ‘seo, ventre, útero’, que estaría detrás das gregas  “delphís”  e “kólpos”, das que viñeron, latín entremedias, “delfín” e “golfo”... De xeito tardío incorporáronse outros “golfos” (os pillos e truáns) a esta decente familia... Pero hoxe non quero escribir de política. 


Artigo publicado no diario La Región o domingo 19 de xuño do 2016

miércoles, 15 de junio de 2016

Libros de texto


Mentres isto escribo, os alumnos do último curso do bacharelato están  realizando a Selectividade. Parece ser que será a última co formato actual, pero xa se verá; porque, aínda que pareza mentira, non se sabe que vai pasar o ano que vén. E non debería causar pena a desaparición desta Selectividade: unha proba mal deseñada, que condicionou moi negativamente o bacharelato e que, encima, baremou ós alumnos dun xeito bastante inxusto. Pero claro, neste país todo pode ir a peor.
Non obstante, sobre o que quero escribir é sobre os libros de texto. Porque desde hai un tempo non deixan de chegar ó departamento paquetes con libros para avaliar das diferentes editoriais, de 2º e 4º da ESO e 2º de bacharelato, cursos que o vindeiro ano teñen que adaptarse á LOMCE, o mesmo que este ano se adaptaron os de 1º e 3º da ESO e 1º de bacharelato. Primeiro foi a LOECE, despois a LODE, despois a LOGSE, despois a LOE… Eu que sei!  A verdade é que xa non lembro un ano no que ningunha materia do departamento experimentase cambios. E a cada cambio, novas programacións e novos libros de texto.
O outro día chamaban a miña atención uns alumnos que transportaban unhas caixas ata un gran contedor. Intereseime polo que levaban e dixéronme que eran libros de texto camiño da reciclaxe. Libros que quedaran inutilizados cando a decisión do goberno de Feijóo de cambiar o idioma de certas materias. Parece ser  que, só por esa medida, foron ó lixo uns douscentos mil libros de texto pagados con cartos públicos. Pero é que ós dous anos diso os novos libros, estes pagados polos alumnos, volveron a retirarse pola chegada da LOMCE. En suma: un enorme despilfarro e unha estampa do que é este país.
Na miña biblioteca persoal hai un pequeno espazo, talvez o máis querido, reservado para libros de texto que utilicei na escola e no instituto. Alí está desde a “Enciclopedia Álvarez” ata a “Estructura Política” de Manuel Fraga, pasando pola “Antología Literaria” de Lázaro Carreter, o “Aprendiz de hombre” de Torrente Ballester, unha edición escolar de “Don Quijote” da Editorial Everest, os primeiros libros de Física e Química, a táboa de logaritmos…  Creo que bastante do que logo somos vén de aí, dos libros de texto nos que comezamos a fundamentarnos.
Pero hoxe semella que caeu sobre os libros de texto certo descrédito, ata o punto de que hai bastantes profesores que os consideran arcaicos, desaxeitados para os tempos que corren. Non é que sexan maioría os que prescinden deles, en beneficio de apuntes, fotocopias e outros materiais, pero creo que se usan cada vez menos. E iso é unha mala noticia, porque como di o profesor J.C. Bermejo Barrera, ó observar un desprezo semellante polos libros na propia universidade: «un libro é un libro».
Non coñezo estudos sobre este tema en España, pero o que din os realizados fóra é que os países con mellores resultados en educación manteñen os libros de texto de calidade como instrumento básico do ensino. Destaca entre todos Finlandia, onde ese uso prioritario do libro de texto acada porcentaxes superiores ó 90%. Pola contra, en Inglaterra calou moito a chamada “hostilidade ideolóxica” contra os libros de texto, e as porcentaxes de utilización apenas chegan ó 10%; neste senso, o propio ministro de educación, Nick Gibbs, vén de reclamar un “renacemento” dos libros de texto, ó considerar que gran parte da culpa dos mediocres resultados de Inglaterra en educación está en telos abandonado. 
Si, eu tamén estou a favor dos libros de texto, gratuítos e de calidade, coma en Finlandia. Pero creo que en España tarde veremos unha cousa e maila outra… Ogallá me equivoque.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 12 de xuño do 2016.

miércoles, 8 de junio de 2016

Nunca dejes de creer


Por que son do Atlético? Téñome preguntado iso bastantes veces. E non podo concretar unha resposta, porque non gardo memoria exacta de como adquirín esa condición cando tiña cinco ou seis anos. Pero elaborei unha pequena teoría.
Para comezar, convén saber que fun o primeiro afeccionado do Atlético en San Clodio: xa había moitos do Madrid e algúns do Celta, do Barcelona e do Bilbao, pero ningún do Atlético. Polo tanto, a miña afección non veu de familiares ou de amigos, como é bastante común. Tampouco duns resultados espectaculares: os primeiros anos dos sesenta, cando isto sucedía, foron absolutamente merengues; o Real Madrid de Di Stefano, Puskas e Gento gañou tódalas Ligas do 61 ó 65, mentres o Barça gañara a última no 60. Agora ben, o Atlético comezaba  a aparecer neses anos: fora tres veces subcampión de Liga e gañáralle ó Madrid as finais de Copa do 60 e do 61, sendo campión da Recopa de Europa no 62. En consecuencia, eran anos nos que o Atlético se presentaba como alternativa fronte ó todopoderoso Real Madrid. E aí creo que radica a explicación da miña afección e da de moitos “atléticos” da mesma quinta. Algo semellante podería explicar o incremento de seguidores que tivera o Barcelona de Suárez e Kubala uns anos antes.
Porque, na psicoloxía humana aprézanse dous tipos ben diferenciados: o dos que tenden a seguir ós poderosos, que son pragmáticos e adoitan ser maioría, e o de aqueles que non lles gusta que gañen sempre os mesmos, que presentan certo grao de rebeldía, son máis idealistas e adoitan estar en minoría. Como resulta obvio, moitos do Atlético pertencemos ó segundo grupo. Pero claro, non resulta fácil derrotar ó poderoso: por iso este camiño é duro e minoritario, e non serve para os que teñen a victoria como único fin.
A derrota do sábado foi dolorosa, como tódalas derrotas importantes. Pero, a pesar do que dixo Simeone, nada tivo de fracaso: ó contrario, foi unha derrota sumamente honrosa, decidida polo azar, que tamén forma parte do xogo, e da vida. O Atlético leva perdido tres finais da Copa de Europa, certo; pero ningún dos contrincantes, a pesar do seu inmenso poderío, foi quen de vencelo dentro dos noventa minutos de xogo. Tampouco é certo que ninguén se lembre dos perdedores: talvez a selección máis lembrada da historia sexa a holandesa do 74, a “Laranxa Mecánica” de Cruyff e compañía, que perdeu a final dese ano fronte a Alemaña; e a selección máis lembrada no Brasil non é ningunha das que gañou a Copa do Mundo, nin sequera a de México do 70, senón aquela de Zico, Sócrates, Falcao, .., que xogou en España no 82 e perdeu en cuartos contra Italia; e para min, o Atlético máis glorioso é o da final do 74, o que tivo ó mellor Bayern da historia contra as cordas… Non, non se esquece ós vencidos que souberon resistir e nunca claudicaron, nin no fútbol nin en ningunha faceta da vida; ó contrario, as historias máis eternas son as de perdedores dese tipo: Xesús, Antígona, Espartaco, Don Quijote…
Albert Camus, o gran escritor francés, que chegou a afirmar que todo o que sabía sobre os homes o aprendera no fútbol, reflexionou moito sobre o valor das victorias e das derrotas, e era un amante das causas perdidas. Porque non cría na existencia das causas victoriosas nin na dos trunfos absolutos: a vída, esa historia que sempre acaba mal, só sería un conxunto de pequenas victorias e derrotas pasaxeiras que conviña relativizar… María Zambrano, que falara destas cousas con Camus, deixou escrito: «Para ser home é preciso ser vencido […] e todo o vencido está chamado a renacer […] e a vencer, se é que vence, coa sabedoría dos derrotados»… Pero para chegar ata aí é preciso que “nunca deixes de crer”.



Artigo publicado no diario La Región o domingo 5 de xuño do 2016.

sábado, 4 de junio de 2016

De peixes e pescantíns


Escribía o outro día de paxaros, pero este tamén é tempo de peixes e de pescantíns. En Galicia, e máis na Galicia interior, todos os que temos unha certa idade estamos asociados a un río; pode ser un humilde regatiño ou un río de maior entidade, pero un río ó fin e ó cabo, con todas as filosofías e todas as  poéticas que lle son propias. E con ese río, onde botamos os primeiros barcos de xoguete, onde aprendemos a nadar e onde fixemos algunhas das  primeiras aventuras exploratorias, sentímonos identificados de por vida. Pero esta identificación falta nos novos, porque se perdeu o contacto íntimo cos ríos, e coido que iso é unha gran perda.
O meu río da infancia e da adolescencia, e polo tanto o meu verdadeiro río, é o Avia. Gardo memoria de cada un dos seus recunchos. Por iso cando leo ou escoito a palabra “río”  vexo o Avia, o mesmo que cando a palabra é “nai” teño a feliz imaxinación da miña. Daquel río da infancia e da adolescencia lembro a maxia das viaxes en piragua; en especial cando, no medio da verde soidade dos amieiros e entre os trilos dos paxariños, un deixaba de remar e aproximaba a cara á pel da auga, ata chegar a rozala, para así poder observar mellor o enigmático transcorrer da vida asolagada: das troitas, das bogas, dos peixes, das anguías, que se movían por tódolos lados. Tamén lembro tardes soleadas de abril e maio en Ribadavia, na época do Instituto, cando íamos a tumbarnos á beira do río para observar o grandioso espectáculo da loita heroica de miles de troitas contra a lei da gravidade, tratando de superar a presa da Beronza. Daquela, o primeiro exercicio de pesca para os nenos adoitaba consistir en atrapar unha anguía cunha fisga feita dunha estaca cun garfo atado na punta; e logo viñan as primeiras experiencias, tamén obrigadas, con cana, sedal e anzol. Pero non facía falta ir nunha lancha nin ir de pesca para observar a numerosa poboación de peixes e anguías que daquela tiña o río. Bastaba pararse ó cruzar unha ponte ou unha pontella e mirar para as augas, nese acto case instintivo ó que o reformador español Juan de Valdés asignaba grande importancia definitoria, pois opinaba  que os ríos e os seus habitantes foran feitos para que os contemplaran os sabios e para que non reparasen neles os imbéciles… Hoxe case nada queda de todo aquilo. Cruzo con frecuencia o Arenteiro e o Avia, e ás veces, no rutineiro exercicio observatorio, non son capaz de divisar nin un só peixe, aínda permanecendo catro ou cinco minutos na vela.
Que pasou? Que entremedias viñeron os embalses e a contaminación das augas: acabáronse os sábalos (que subían polo Miño ata Francelos, lexítima capital histórica da pesca de Ourense), as lampreas (que eu aínda vin pescar na Ponte San Clodio) e as anguías, e diminuíron unha barbaridade as troitas e os peixes… Así que os efectos do “progreso” foron especialmente perversos cos ríos. Curiosamente, os índices de calidade das augas en xeral non son malos: pero os embalses alteraron equilibrios e comportamentos das especies acuáticas que nada teñen que ver cos parámetros que se miden.
Nunca me afeccionei á pesca, talvez pola pouca maña que demostrei nas primeiras tentativas; pero sempre admirei ós pescadores, que tanto practican a virtude da paciencia como exercitan a sabedoría da contemplación. E gústame escoitar os seus relatos, igual cós dos cazadores, paradigmas os dous do arte da narración. Por iso me pesa non ser pescantín, sobre todo despois de lerlle a Cunqueiro que de haber existido en Galicia un Isaac Walton, aquel “perfecto pescador de cana” inglés, coetáneo de Shakespeare, seguramente houbera escollido o Avia para pescar…

Artigo publicado no diario La Región o domingo 29 de maio do 2016.