viernes, 26 de junio de 2009

As crónicas de Alonso

Coñecín a Alonso (José Puga Alonso) a principios dos anos noventa. Pedinlle á miña muller, daquela redactora do xornal La Región, que mo presentase, pois era eu un seguidor fiel das súas singulares crónicas. Foi así que unha tarde nos presentamos alí en Ribadavia, na súa tenda de calzados da rúa Salgado Moscoso, moi cerca da Fonte da Plata. Apareceu o home: pequeno, de cara redonda e colorada, e cun sorriso de neno pillabán que a min me cautivou desde o primeiro momento. De seguido botoulle a chave ó negocio –os ribeiráns sempre pensamos que hai cousas moito máis importantes cós negocios-, e convidounos a un vaso no bar máis próximo. Descubrín entón a unha persoa sumamente educada e cariñosa, e que, polo xeito de expresarse, evideciaba anos de estudo ben aproveitados - máis tarde souben que foran no Seminario de Tui-, dos que nunca presumía.
.
Repetimos aquelas visitas varias veces, aínda que non tantas coma debéramos. Así fun coñecendo máis ó xa amigo Alonso. Tiña aquilo que don Albino Núñez chamaba a gracia ourensá, que, se non se enfada ninguén, direi que ten o seu estadio superior na gracia das xentes dos vales do viño en xeral e do Ribeiro en particular. As adegas, as tabernas, as prazas públicas e incluso as viñas –certos traballos, coma a poda ou a rodriga, favorecían a parola entre os veciños que andaban na mesma faena en leiras próximas- foron as aulas seculares onde se foi forxando esa forma de ser tan característica e da que dan conta multitude de autores propios e alleos. Pero unha cousa é ter gracia na taberna, na adega ou na praza do pobo e outra plasmala nun papel. Escribir un texto que, sen caer na ridiculez, faga rir ó lector dun xeito saudable é algo que soamente está ó alcance duns poucos privilexiados, e Alonso era un deles. Mesturaba a ironía máis fina e o máis san escepticismo nas proporcións máis axeitadas para elaborar a narración dos sucesos, aparentemente, máis vulgares. Deste xeito, o feito máis ordinario acababa converténdose na súa Hispano-Olivetti nun relato delicioso. Nese relato que, desde o xornal, nos fai degustar con máis pracer o café da mañá ou no que nos gustaría escoitar na sobremesa de calquera celebración rodeados dos amigos máis queridos. Todo iso, creo eu, era o que facía de Alonso unha persoa entrañable para todos os seus lectores.
.
Foi unha gran idea de La Región e da Deputación de Ourense a edición dunha colectánea dos seus artigos, fermosamente prologada, por certo, por Maribel Outeiriño. Releo aqueles artigos e confirmo a primeira impresión que me causaran. Son intemporais, o seu valor está por encima desas circunstancias. Lense co mesmo agrado agora, ou se cabe con máis, ca no tempo en que foran elaborados. E iso, coma se de degustar viños se tratase, é unha proba de calidade que poucos textos periodísticos resisten.
.
Nesta miña particular homenaxe a José Puga Alonso andei buscando un artigo que acompañase a este texto, decidinme por Reyerta por un garrafón de aguardiente, pero podería telo feito por moitos outros. O de uso y decadencia del nombre José, que escribía na festividade do ano 1981, demostraba a súa afección pola onomástica e sirve agora para comprobar como cambiaron as cousas en poucos anos: es difícil topar un hogar en el partido judicial ribadaviense que no cuente con uno, dos, tres o cuatro “Josés”... La popularidad del santo varón, pese a todo, está cayendo en picado... existen ya alarmantes cifras de Ivanes, Nadias, Cintias, Rominas, Brigites o Mónicas, cuando hace algunos años estos dos últimos eran sinónimos entre el pueblo, o de alcahuetería por aquello de la Brígida de Zorrilla, o por de Santamónica que se decía a las mujeres adultas sin garbo y feas... Conta no mesmo artigo como un día, sendo neno, acompañou ó seu pai, José Puga, á taberna de dona Josefa Domínguez, cando ía a tomar un par de tazas de vino blanco al que nuestro citado progenitor fue aficionado hasta la hora de su muerte. Nun momento da reunión tabernaria, un dos presentes, José Rocha, taxista daquela e defunto na hora da crónica, exclamou en voz alta: “Carallo, nesta taberna todos somos Pepes, ata a mesma taberneira”. En efecto, estaban presentes, ademais dos Pepe Puga, pai e fillo, da taberneira e do taxista; o fillo maior deste, Pepe; o seu xenro, Pepe Barros ‘O Chiripa’; José ‘O Papuxa’; José ‘O Panarra’; José ‘O Pereixa'; don José ‘O da verbena’; don José ‘O Cristino’ e don José ‘O Gobernador’ (por ser paraugüeiro). Non sei eu se un deles sería o que Alonso bautizou, máis tarde, nunha crónica memorable coma Pepe ‘O tres siglos’, un alcume que gañou o susodito ó cumprir 101 anos, por vivir en tres séculos diferentes (nacera no ano 1899).
.
Hai títulos tan rechamantes coma aquel que reza Un concejal premiado con un cerdo, e que comeza deste xeito: Que el concejal Viñas Martínez es un afortunado lo saben hasta las tribús del Amazonas... En Historia de la aviación en Ribadavia, conta como esta comezaría cando o fillo dun tal Augusto Torres, domiciliado en la calle Vendaval, de esta villa, concibió la idea del paracaídas nada más ver volar el primer artilugio. Ni corto ni perezoso, provisto de un paraguas de pulpeiro, encaramose al tejado del ábside de la iglesia de San Antonio de esta villa y sin pensárselo dos veces se arrojó al vacio... En El cementerio municipal, ademais de falarnos da súa historia e da súa disposición en sucalcos, tan propia para esta terra, alude a un epitafio desaparecido. Un que rezaba “Bajo esta fría losa, reposan los restos de mi inolvidable esposa”. Ocorréraselle a rechamante conmemoración a un desconsolado e novo viúvo que non tardou nin un ano en casar de novo. Tiña Alonso unha habilidade especial para as necrolóxicas, en Falleció el campanero relataba: nos encontramos con un caso carente de aristocracia pero igualmente dramático al fallecimiento de un “Par” francés... Por ser el difunto un ribadaviense vecino nuestro y por ser él una dignísima réplica de aquel inolvidable personaje de Alejandro Dumas llamado Quasimodo, que oficiaba como campanero en la catedral de Nuestra Señora de París... No era jorobado... pero la naturaleza fue muy poco generosa con él... vivió honrada pero muy pobremente al lado de sus padres y, fallecidos ellos, en el Hospital Asilo Nuestra Señora de Los Ángeles. Nosotros, en nombre de la Ribadavia que tanto le apreció, deseamos fervientemente que el alma de Pepiño, de 67 años de edad, goce eternamente de todo aquello que la vida le negó, hermosura incluída. En fin, merecerían os relatos de Alonso a un director coma Fellini, que recrease esas estampas en algo así coma unha Amarcord ribadaviense. Mentres iso non chega, afirmo eu que poucos autores, nin sequera moitos cheos de premios e cargados de medallas, lograron facerme rir con tantas ganas coma o conseguiu o amigo Alonso cos seus textos.
.
A última vez que vin a Alonso, foi no centro de ensino onde traballou de bedel os últimos anos. Estaba el feliz co seu novo traballo, pero aquel día sentimos que non puidera botarlle a chave ó colexio. Para ir tomar un par de vasos xuntos ó Evencio. Non era cousa de deixar a nenos e profesores sen recreo. Aínda que, agora que o penso, o suceso non houbera estado mal para unha crónica.
.

Reyerta por un garrafón de aguardiente (La Región, mayo 1978)
Alonso

El día 29 pasado tres desconocidos se personaron en una taberna que, en la calle de Cervantes de esta villa, tienen don Francisco González Tovar y su esposa doña Vicenta Núñez, donde solicitaron vino. Poco más tarde, uno de ellos se levantó y rogó a doña Vicenta que le pasase unos chorizos por la sartén. Mientras ésta cocinaba, su marido subió al piso, momento que fue aprovechado por uno de ellos para ausentarse del local.

Más tarde, tras pagar sus consumiciones, los dos individuos restantes abandonaron también la taberna. Al poco rato, los propietarios se dieron cuenta de la falta de una garrafa de ocho litros de aguardiente de hierbas, saliendo en busca de los tres sospechosos el señor González Tovar y su hijo. Fueron finalmente localizados en la Plaza Mayor bebiéndose el espirituoso líquido del garrafón.

Recriminados por el hecho, se llegó a la discusión e incluso al forcejeo entre el hijo de los propietarios y uno de los gamberros, cayéndole al primero sus gafas valoradas en 4000 pesetas, las cuales se rompieron en el suelo. A don Francisco González le fue propinada una patada, pero finalmente la intervención de la Guardia Civil acabó con los hechos en el cuartel. Al garrafón en tan breve intervalo de tiempo (sólo unos minutos) le faltaban ya tres litros de su contenido. Finalmente, todo (menos las gafas y el garrafón) quedó como al principio, ya que no fue presentada denuncia del incidente.

sábado, 6 de junio de 2009

Disfrazados de maiores


Un é de onde estudou o bacharelato. Afirma iso Max Aub no seu libro La Gallina Ciega, e estou totalmente de acordo. Evidentemente, esto non exclúe a posibilidade de que un tamén sexa doutros lados: de onde naceu, de onde pasou a infancia, de onde vive...... Un pode ser de moitos sitios, pero entre eles sempre estará aquel onde estudou o bacharelato.

Cando onte me dirixía a Ribadavia, á xuntanza de vellos alumnos do Instituto, ía nervioso, inquedo. Non sabía nin sequera con quen me ía atopar. A miña promoción comezou no curso 1966-67, foi a última do antigo Bacharelato Técnico. Mentres, a asociación que organiza isto, EXAPRIN, está formada, sobre todo, por xente que xa estudou o Bacharelato digamos normal, que comezou en Ribadavia no curso seguinte, no 1967-68, coa novidade de que tamén entraron as mulleres ese mesmo ano no Instituto, aínda que separadas dos homes.

De camiño parei en San Clodio, para regar a pequena horta que está xunto á casa petrucial, agora baleira. Un país formado a base de traballo non me gusta velo botado a monte, aínda que sei que é unha batalla perdida. Por Bieite, Beade e San Cristovo, comprobei como sendo moitos menos, ocupamos moito máis. Aqueles fermosos pobos en acrópolis, nas ladeiras do val, arrodeados de viñas ben traballadas que chegaban por abaixo ata o río e pola cima ata cerca das cumes dos outeiros, deixando como único espacio inculto o estritamente preciso para camiños e estradas, xa son recordos, igual cós que ía buscando onte. Non queda xente nos pobos, pero as construccións xa chegaron a Portapazos, ós Fondales de Beade, á Barca, ó Areal, á Barxa Longa de San Cristovo. Chegaron a aquelas paisaxes que agora lembro, tal como as vira, un día coma onte de hai corenta anos, cando volvía en bicicleta do Instituto. Era o último día do curso 1968-69; ese ano, coma todos, o 30 de Maio, o día de San Fernando. Un día de competicións deportivas nun tempo de flores e cereixas.

O lugar escollido para a xuntanza foi a Veronza. Tamén está cambiada. Agora, o campo que se gañou –obra admirable- chega ata o Xestal, pero o que é a Veronza estritamente parece máis pequena: a piscina, as árbores plantadas e esa ansia que hai en Galicia, por parte das institucións, de poñer cousas en tódolos sitios, restáronlle moito encanto. Antes era un campo aberto, con poucas árbores, os imprescindibles amieiros á beira do río e pouco máis. Desde ese campo abríase a perspectiva da presa e dos muíños de enfronte. Á dereita víase a fermosa ponte medieval do regato Maquiás, oculta agora polo pegote da nova, e despois non había obstáculo visual algún, a non ser os freixos e amieiros que ían debuxando o cauce do propio Maquiás, ata a fachada do Instituto e a ladeira asucalcada da Franqueirá. E aínda así, a Veronza segue a ser un lugar fermoso.

Tras os primeiros instantes de inquietude diante da posibilidade de non coñecer a case ninguén, pronto comezaron a aparecer caras amigas de antano. Estaban, como dicía Javier Marías nun artigo recente, do que tomei o título, disfrazadas de maiores, pero non foi difícil recoñecelas. Do meu curso a penas media ducia de antigos compañeiros, pero os suficientes para que case todos os da clase volvesen á memoria. O primeiro que atopei foi o Serafín ‘O Barcia’, decano do Consello Regulador do Ribeiro. Viña coa súa muller, Mónica, de San Andrés, unha daquelas catro ou cinco rapazas, todas guapísimas, que subían na Golondrina do Cabanelas, o destartalado autobús que, conducido polo señor Plácido ou polo mesmo Paco ‘Cabanelas’, nos levaba cada día ó Instituto, mesturados cos traballadores da industria funeraria e cos viaxeiros ocasionais da banda esquerda do Avia. Apareceu pouco máis tarde o Meixengo da Arnoia. Ten o pelo completamente branco, pero a mesma cara que tiña hai corenta anos; agora anda por Lugo. O raro apelido do amigo Perfecto (non chega a medio cento o número de galegos que levan o apelido Meixengo) ten orixe indubidable na Arnoia. A súa base está no alcume homónimo, que repite o nome do paxaro: a meixengra/meixenga ou meixengro/meixengo que son os nomes habituais no Ribeiro do ferreiro abelleiro. Fíxome pensar o curioso apelido naquel Jesús José y María Calvo Lois, posuidor do nome que máis gracia nos facía á hora de pasar lista os profesores. Estivo tamén o Canedo, que me contou que hai anos tratara de localizarme en Carballo –alí estiven entre os anos 1984 e 1991- xa que a súa familia era de alí, dato que descoñecía. Falamos do Parada, do Venancio, do Filiberto, do Nicolás, do Faustino, do fillo de dona Conchita e don José María, do Quines, do Tejerindo, do Chao, do Otero, do Raúl, do Raña (Luís), do Almuíña (Carlos), do Coello de Carballeda, do Fortunato, do Soutullo, do Félix, do Baltasar, do Picho (José Luís Cortizo Blanco) –que estivo comigo en Miranda e en Vitoria, onde reside-, do Comunista (Ángel Jiménez Morán) de Xinzo e, por suposto, do malogrado Avelino (Carnero Dacal), o que máis ligou en Miranda de Ebro de tódolos que fomos estudar alá o bacharelato superior (dou fe). Eses todos eran do meu curso, pero falamos de moitos máis: dos Covelo de Trasariz; do Pérez de Cartelle; dos Mosquera de Xinzo; dos xemelgos das Chabolas; do Rato, do Cebolas, do Tito, do Castor, todos de Castrelo; do Benito Civeira e do Isaac de Beade; dos fillos de don José o de Correos, profesor de matemáticas daquela e poeta de sempre (confírmame unha filla, da que non coñezo o nome, que segue escribindo); dos fillos de don Gerardo; do Fon, do Felipe do Ruso, do Mundo, ......

Foi un pracer saudar ó Larós pequeno (Luís) que veu desde Santander ex profeso para a xuntanza. Eu era do curso do seu irmán maior (José Manuel), o Larós auténtico, pero compañeiro deste en innumerables disputas futbolísticas polos campos do Ribeiro. Conteille a orixe do curioso alcume que levan el, o seu irmán e, incluso –caso curiosísimo-, o seu pai. Puxémosllo ó seu irmán polo nome do protagonista da serie de TV ¿Es usted el asesino? (1968), o señor Larós; a causa foi que o noso amigo sempre andaba cun paraugas, e esta era a arma asasina na serie. Aparece outra cara amiga, a do Casiano de Esposende, tampouco era do meu curso, pero cantos partidos de fútbol nos recreos non botariamos con aquelas botellas de lixivia de plástico azul, facendo de porterías os pés das canastas de baloncesto? Non o vira desde o Instituto e foi moi emocionante atopalo. O Madarnás, tan agarimoso agora coma hai corenta anos, que me conta que leva media vida traballando no concello de Ribadavia. Unha das sorpresas foi atopar na xuntanza ó Carballido, bo amigo; non sabía que fixera o COU en Ribadavia. Con el o Paco do Bar Morto, outra sorpresa. Botamos contas e, tal como eu sospeitaba, coincidimos un curso no Instituto, el en 5º e eu en 1º. Aparece tamén un do curso inmediatamente anterior ó meu, o Bendaña. Talvez non o recoñecese se me cruzase con el pola rúa. Pero, unha vez descuberto, volve a min con forza a súa imaxe de adolescente, o seu carácter alegre, as pernas algo tortas e a rapidez que tiña xogando ó fútbol. Está estupendo. ¡Que alegría velo despois de tantos anos!

Polo menos a metade da asistencia eran mulleres. De vista resultáronme coñecidas case todas. De nome menos. Daquela, para as rapazas, había unhas aulas totalmente separadas das dos rapaces, e incluso tiñan horario de recreo diferente, por iso soamente as víamos, para desgusto noso, ás entradas ou saídas de clase. Recoñecín facilmente ás da contorna de Leiro e ás que ían no Cabanelas, e de Ribadavia a bastantes. Entre estas mulleres están algunhas das rapazas que primeiro nos gustaron, e supoño que entre os homes algúns dos que primeiro lles gustaron a elas. Nunha boa parte serán sentimentos que pasarán de incógnito por este mundo. Coma moitos outros.

Preséntase o Menacho, amabilísimo. Aínda que dalgúns cursos posteriores ó meu, recoñecín pronto a súa cara, tal vez por velo no bar do seu pai, o Bar Menacho -moi cerca do antigo Alfonso- lugar de paso case obrigado cando un ía á estación de Ribadavia para coller o tren ou esperar a un familiar. Teño tamén o gusto de coñecer a Álvaro Lebón (intrígame o apelido, que el cree de orixe francesa), que está en Madrid pero quere retornar á Terra, e a Pepelui (José Luís Escudero), que me conta que coincidiu co meu amigo Avelino Muleiro nun instituto de Vigo. Un par de novos amigos máis, dos que non lembro agora o nome, foron outros excelentes compañeiros de mesa no xantar. A conversa cun par de antigos profesores, que non coñecía por ser posteriores á miña época, un de francés e outro de educación física, deriva cara a temas tan diferentes coma o topónimo Barbantes ou a familia Cerecedo da Ponte San Clodio. E así foi pasando unha xornada importante nas nosas vidas. E digo importante porque non a esqueceremos. Tal vez sexa este o único criterio válido para identificar as cousas verdadeiramente importantes: as que non se esquecen.

Deixei para o final, a propósito, a referencia obrigada ó alma mater de todo isto, a don Secundino –a el non lle gusta que o trate de don, pero sáeme ese don do corazón, e gústame dicilo así-, sen esquecerme do seu grupo de colaboradores máis próximos. Ten un gran mérito esto que fan, que non é outra cousa que poñer o seu traballo á disposición de todos para que desfrutemos de algo impagable: unha viaxe anual ós paraísos da adolescencia. Unha viaxe a aquel tempo de amizades inocentes e de rapazas en flor que nunca debíamos haber abandonado.


O Carballiño 31 de maio do 2009

miércoles, 3 de junio de 2009

Savater e a confusio linguarum

Teño unha gran admiración por Fernando Savater. Ademais, non é unha admiración unidimensional, como a maioría das que sinto. Admiro de Savater os seus coñecementos filosóficos, a súa memoria, todo o que ten lido e as moitas películas que ten visto, pero, sobre todo, o ben que escribe, a súa valentía cívica e o seu optimismo. O seu libro El valor de educar poñeríao eu de lectura obrigatoria para todos os docentes, coa seguridade de que tería un efecto máis beneficioso sobre a calidade do ensino ca moitas horas de cursiños. Esa admiración por Savater fai que poña especial atención na lectura das súas colaboracións periodísticas. Coincido ás veces cos seus posicionamentos, pero non sempre, e este é o caso do artigo que, baixo o título Lamento por Babel, publicou recentemente no País.

A tese principal do artigo é a relativa ás vantaxes do uso dunha lingua única -Por una vez estoy de acuerdo con la Biblia: Las ventajas de una lengua única para la comunicación me parecen indudables-. Para defendela bota man dun episodio bíblico das Sagradas Escrituras que está entre os máis coñecidos, pero que non por iso resulta menos enigmático: o de Babel (Xen. 11). Segundo Savater a confusión das linguas, que remata co período prebabélico de lingua única (Xen. 11, 1), é presentada na Biblia como un castigo divino: «Lo que en la Biblia se presenta como maldición divina para castigar la pretensión humana (y humanista) de aunar a los hombres en Babel... es ahora visto como una bendición». Mentres, a visión do episodio bíblico como bendición, actual e sorprendente para Savater, deduciríase das opinións de todos aqueles que defenden que a pluralidade lingüística é un ben que hai que protexer. Non se fai en todo o artigo mención directa de ningunha lingua, pero non fai falla. A diversidade lingüística de España, vista como problema, gravita en todo momento sobre o texto escrito.

Comezarei a miña argumentación negando a maior: creo que non se pode afirmar que a confusión das linguas sexa presentada na Biblia como castigo divino. No texto bíblico, en realidade, nunha se fala de castigo. Resulta evidente que a “interpretación” da confusio linguarum como maldición divina é a máis estendida, pero iso non significa que tal interpretación sexa única, e menos verdadeira.

Umberto Eco no seu libro La búsqueda de la lengua perfecta[1] fai un repaso das diferentes interpretacións que se levan dado do episodio babélico. Apunta tamén que a obsesión por Babel e a súa percepción como ferida incurable na historia europea é bastante recente. No mundo grego e latino non existía unha gran preocupación pola multiplicidade das linguas, a koíné grega primeiro e o latín imperial despois proporcionaban unha comunicación axeitada. Algo semellante ocorreu na cultura medieval, a Igrexa e as Universidades tiñan no latín eclesiástico a súa lingua perfecta. A obsesión por Babel nacería, segundo Eco, cando uns labregos analfabetos dan orixe ás novas linguas romances. É, cando se comezan a escoitar estas novas linguas, cando se comeza a prestar unha atención especial a Babel. De tódolos xeitos, para dar co primeiro tratado que ten en conta toda a problemática da Confusio Linguarum hai que esperar ata o século XIV, á obra De Vulgari Eloquentia de Dante.

Entre as interpretacións positivas do episodio babélico destaca Eco a do abade Pluche[2]. Na súa obra La méchanique des lenguages et l’ad de les einsegner (1751), o abade escribe que, despois da confusión inicial, aqueles que tiñan unha lingua intelixible, uníronse e habitaron a mesma rexión. Foi esta diversidade a que proporcionou a cada país os seus habitantes, e a que os conserva. Así pode dicirse que a utilidade deste cambio extraordinario e marabilloso estenderase a épocas posteriores... Esta confusión fortaleceu a unidade na que se basea o amor patrio e fai ós seres humanos máis sedentarios. Para Eco o abade Pluche está afirmando algo así coma “l´état c´st la langue”, a confusión das linguas é un fenómeno positivo no que se asentan nada menos, que o nacemento das nacións e o sentimento da identidade nacional. Unha visión positiva de Babel, aínda que centrada no valor case sacro do traballo, atopámola tamén en Hegel, quen ve no episodio babélico o primeiro signo dunha era de progreso da razón, o vínculo familiar previo supérase cun vínculo social máis amplo que, en todo caso, non se perfila como universal. Tampouco se pode esquecer a visión de Dante que, máis que nacemento de grupos étnicos, ve na confusión das linguas unha consecuencia inevitable da división e especialización do traballo. Neste matiz apoiase a interpretación que fai o gran filósofo francés Stéphane Mosès, fundamental para o discurso da súa obra máis importante, El angel de la historia: «La unidad del lenguaje –es decir, la transparencia de la comunicación- no resistió a la división del trabajo que exigía aquella empresa sobrehumana. Los habitantes de la ciudad se dividieron, se separaron, se dispersaron por la superficie de la tierra y dejaron de edificar la ciudad[3]. Do mesmo xeito, en relación con isto, débese citar o relato que Kafka dedica ó episodio babélico, El escudo de la ciudad. Para Kafka Babel, como proxecto ideal de perfección, segue vivo «Se argüía de esta suerte: en toda la empresa, lo positivo es la idea de construir una torre que llegue al cielo. Frente a esta idea, lo demás es accesorio. Una vez captado el pensamiento en toda su grandeza, no puede desaparecer ya: mientras existan hombres perdurará el deseo intenso de terminar la construcción de la torre... »[4]. Segundo Mosès, a torre de Babel simboliza para Kafka o esforzo da humanidade cara a súa realización ideal e o fracaso deste esforzo.

Pero, repasemos o texto e comprobemos que nel non hai rastro de maldición algunha[5]:

5E o Señor descendeu/ para ver a cidade/ e a torre que construían/ os fillos (de Adán) do home.

6E o Señor dixo/ se o pobo é un/ e a lingua unha/ para todos/ e esto/ é o que agora comezan a facer/ xa/ non poderá impedírselle nada/ de canto meditan/ facer (nada poderá impedirlles facer o que decidan).

7Baixemos/ e embarullemos a súa lingua/ que non entendan/ uns/ a lingua dos outros.

8E o señor dispersounos/ de alí/ pola faz da terra/ e cesaron/ a construcción da cidade.

Tampouco a ve Félix de Azúa, autor dun dos ensaios máis lúcidos sobre o tema[6]: «...Si adoptamos un juicio positivo, la dispersión, ateniéndonos a la traducción literal, no es el castigo de ningún desafío, ni se produce «con dolor»; es tan sólo una práctica técnica de la Providencia para que los mortales pueblen la tierra... La multiplicación de las lenguas responde a una necesidad de orden táctico en el proceso de habitación del mundo...».

Na acción de Deus, a xulgar polo texto bíblico, vexo eu prevención, precaución ou cautela, pero nunca castigo: un pai non castiga a un fillo cando evita que se achegue a un precipicio. El, o Señor, simplemente ve perigo en que ese pobo único poida facer “canto medite facer” ou “o que decida facer”, segundo unha ou outra traducción do texto hebreo, pero refírese en todo caso ó futuro. Para protexernos dese perigo que adiviña, provoca a confusión de linguas e dispersa os homes pola Terra. Deus non ve ben o proxecto único: é mellor que os homes se dispersen pola Terra, que falen distintas linguas, que teñan proxectos diversos e visións diferentes das cousas. Isto provocará problemas e incomodidades, pero hai que aceptalas en prevención de males maiores.

A lingua adámica, única, non era considerada por Deus mala por natureza, ó contrario, e por iso formaba parte do mundo prebabélico. Pero, na medida en que contribuíu á unión dos homes nunha cidade única, contradicindo a orde previa de enchela Terra (Xen. 1.28), e a iniciar a construcción dunha torre coa “cabeza no ceo” (Xen. 11.4), ve nela perigo. Os homes dispersos pola Terra e falando distintas linguas seguirán equivocándose, seguiranse xuntado para levar a cabo proxectos innecesarios e perigosos, seguirán elixindo tiranos para que os conduzan, pero eses erros e esas equivocacións terán un carácter local e poderán corrixirse. Porque, noutras partes do mundo é probable que outros acerten. En resumo, se non cabe falar dunha bendición da diversidade lingüística na interpretación do episodio de Babel, moito menos da maldición do plurilingüismo. Talvez a decisión de Deus consistiu, simplemente, en facernos soportar un mal menor e salvarnos así do perigoso mundo único que se nos viña encima.

Unha lingua única ten vantaxes, pero tamén desvantaxes, e Deus, polo que se ve, ponderou máis estas últimas. Coido que terá que seguir buscando Savater ese episodio que lle permita dicir, cheo de razón e sen posibilidade de dúbida: Por una vez estoy de acuerdo con la Biblia. E, se trataba de atopar un argumento bíblico contra a diversidade lingüística de España, este non se atopa en Babel.

Seguirei eu pensando, falando e escribindo en galego, que é o idioma que mamei, e cando me pete en castelán, lingua á que tampouco renuncio. Os dous idiomas me resultan moi útiles. Di Savater que hay hablantes que prefieren cambiar de idioma cuando el que tienen no les ofrece más que desventajas. Non obstante, non vexo eu que desvantaxes poder ter usar, cando se precise, un idioma coñecido; vexo máis claras as vantaxes –a maioría de fóra do ámbito comunicativo- que ponderan os que realizan ou realizaron tal cambio. O problema é que a lingua propia, como recoñecía o propio Savater noutro artigo[7] moi recente, forma parte da identidade cultural de cada un de nós, e como tal pode amarse ou odiarse: aí radica na miña opinión, na maioría dos casos, a razón do cambio.

En Galicia, algúns cambian (deixan de usar) o galego porque ven máis vantaxes en abrazar o castelán. Outros, que tampouco son poucos, abrazan o galego en público –menos en privado- porque non ven máis ca vantaxes –cantantes e soantes- nesa práctica. E outros, cada vez menos, cansados de escoitar os interesados argumentos dos dous grupos anteriores, falan o galego porque si, porque é o seu idioma. Cando estes últimos se acaben, acabarase o idioma. E o mundo, se Deus o quere, seguirá o seu curso.

O Carballiño 30 de maio do 2009

[1] Eco U. (1994) La búsqueda de la lengua perfecta. Ed. Grijalbo. Barcelona.
[2] Noel Antoine Pluche (1688-1761), profesor de retórica en Reims.
[3] Stéphane Mosés, El Angel de la Historia, Madrid, Ed. Cátedra, 1997, px. 11.
[4] Franz Kafka, “El escudo de la ciudad” en Obras Completas, II, Barcelona, Seix Barral, 1987, pp. 281-282.Mosés S.
[5] Versión do texto hebreo según H. Meschonnic (Les Tours de Babel, 1985). Con variantes de traducción según E. Fleg (Semiotique et Bible, xuño, 1978). Tomado do ensaio Siempre en Babel de Félix de Azúa (1996), px. 7.
[6] Félix De Azúa, “Siempre en Babel” en Archipiélago. Cuadernos de crítica de la cultura. Barcelona, 1996, nº 26-27, pp 22-33.
[7] Pugna de Identidades, El País, 14/04/2009