domingo, 28 de octubre de 2012

Algúns apuntes sobre a Ponte de Ribadavia*



 Vista xeral da Ponte de Ribadavia

Se me preguntasen por cales son na miña opinión os restos arqueolóxicos que mellor reflicten o pasado esplendor do Ribeiro, non dubidaría na resposta, escollería as antigas pontes do Avia. Sería difícil atopar en Galicia, e mesmo en España, un caso semellante ó deste nobre, poético e amado río noso, que, nos pouco máis de dez quilómetros de conca que debuxan o Ribeiro de Avia, reunía xa a mediados do século XVIII tres obras da envergadura da ponte de Ribadavia, da de San Clodio e da de Pazos de Arenteiro.

As pontes son o paradigma da obra pública e a súa construcción sempre foi indicador de tempos de bonanza, do mesmo xeito que o seu deterioro ou destrucción se asocia con épocas de decadencia ou guerra. Desde un punto de vista estritamente estético, as pontes sempre chamaron a atención dos homes, tal vez porque nelas vemos unha metáfora da propia vida en sociedade, como obras colectivas que axudan á superación das dificultades do camiño, e tamén porque nelas percibimos un dos máis importantes símbolos da humanización das paisaxes; como escribía Cunqueiro, nas pontes é onde os ríos aprenden mesura e xeometría. Li Tai Po, poeta chino do século VIII, cría que o encanto dunha ponte descansaba na perfecta conxunción de tres elementos esenciais: o carácter de obra viva, a beleza dos seus materiais e a presenza do arco, e iso segue valendo agora, se acaso facendo fincapé no especial valor do terceiro elemento –o arco- e engadindo a necesidade dunha axeitada integración da obra no seu entorno paisaxístico. Ademais, no caso das pontes antigas, como monumentos que son, adquire unha relevancia especial a súa historia.

Teño dedicado bastantes horas de estudo ás nosas pontes, e podo dicir que unha historia do Ribeiro que non comtemplase a destes monumentos sería unha historia coxa. Da de Pazos, hoxe entre as ruínas máis evocadoras e fermosas do Ribeiro, atopei que era unha obra máis nova do que se pensaba, que non era medieval e que fora construída por impulso dos veciños de Lebosende na primeira metade do século XVIII[1]. Da de San Clodio hai abondosa documentación que informa de como foi promovida polo abade do mosteiro de San Clodio, Rodrigo de San Xes, a finais do século XV. Non obstante pouco sabemos seguro arredor da ponte de Ribadavia, salvo que é a máis antiga das tres.

Na idea de que sempre resulta convinte chamarlle ás cousas polo seu nome, isto sería o primeiro sobre o que cabería apuntar algo. Certo que o nome máis habitual que se lle aplica, Ponte de San Francisco, ademais do xenérico de Ponte de Ribadavia, vén de moi antigo; así figura, por exemplo, nun coñecido e valioso plano da vila do ano 1799. Non obstante, a ponte de Ribadavia é moi anterior ó convento de San Francisco. O convento, con tal nome, ocupa o lugar dunha antiga igrexa, a de Santiago de Alén, e nunca sería anterior ós séculos XV-XVI; mentres, a primeira noticia da ponte remóntase ó ano 1211, cando nunha doazón ó mosteiro de Melón se rexistra unha chousa “ad pontem burgi”, en Ribadavia. Deste xeito, resultaría máis propio chamarlle á ponte polo seu nome orixinal de Ponte do Burgo,  nome que reflicte unha orixe próxima no tempo á da propia vila, que nace, como ben se sabe, do antigo e xerminal Burgo de Ribadavia. Esa datación tan temperá da ponte fai moi improbable, por non dicir imposible, a relación entre a súa construcción e quen a tradición considera promotor da mesma, San Pedro González Telmo, que non chegaría a Galicia, como moi pronto, ata uns vinte anos máis tarde da data antes citada; iso tamén dificulta a relación do santo coa Ponte de Castrelo, obra para a que se rexistran mandas testamentarias nos anos 1227  e 1229. E se esa chegada tardía do santo ás terras de Galicia fai dubidar do que conta a tradición na cuestión das pontes de Ribadavia e Castrelo, a data do seu pasamento, anterior ó ano 1250, é razón de peso contra outra suposición moi extendida, a de que fose o fundador do convento de Santo Domingo, cuestión sobre a que xa se mostrara prudente o Padre Eiján, cando se decantara por considerar máis plausible que o fundador do convento fose un discípulo seu, frei Pedro das Mariñas, soterrado na igrexa deste convento de Ribadavia.

Alzado actual da Ponte (Puentes Históricos de Galicia (1990))

O segundo apunte que me gustaría facer ten que ver coa propia estrutura da ponte: foi sempre a de Ribadavia tal e como hoxe a contemplamos? Unha primeira cuestión sería a referente ó número de arcos. A dúbida sobre ese número aparece cando se le no dicionario Miñano (1826-28) que a ponte tiña catro arcos. Todos os autores posteriores,  desde Madoz (1845-50) a Avila y La Cueva (1852), falan dos tres arcos que agora observamos. Tampouco coñezo ningunha referencia antiga que fale de catro arcos: no plano do Ribeiro de don Joaquín Pardo (1831), case coetáneo co dicionario Miñano, figuran tres -aínda que se debería considerar como no mesmo plano a ponte de Pazos, que tiña catro, tamén aparece con tres-, o mesmo ca no citado plano de Ribadavia de 1799. Creo que o apunte do dicionario Miñano é un simple erro, pero non parece desatinado pensar na posibilidade dun cuarto pequeno arco de alixeiramento do lado de San Francisco, semellante ó arco pequeno do lado dereito: por cuestións de simetría, a ponte melloraría bastante na súa estética. Non se aprecian na actualidade indicios de tal cuarto arco, pero iso non quere dicir nada, a modificación do número de arcos secos dunha ponte resultou bastante frecuente, sirva de exemplo a Ponte Vella de Ourense, que chegou a ter once arcos dos que hoxe soamente quedan sete. Unha segunda cuestión sería a referente á rasante da ponte. Tódalas fotografías nas que aparece a ponte, e témolas desde finais do século XIX, indican unha rasante horizontal, pero todas son posteriores ás modificacións que experimentou como consecuencia das obras de construcción da estrada Vigo-Madrid a mediados do século XIX, obras que non coñecemos en detalle. Claro que, nos citados planos de 1799 e 1831, anteriores a esas obras, tamén aparece debuxada unha rasante horizontal. Non obstante, as edificacións máis antigas que hai nos dous estremos da ponte, sobre todo as da rúa Avia, entrada da antiga verea que viña da Ponte San Clodio atravesando o Ribeiro, aparecen a un nivel claramente inferior ó da rasante actual. Non desbotaría eu unha rasante lixeiramente inclinada cara os estremos, máis acorde coa estrutura xeral das pontes medievais, como é o caso da Ponte Vella de Ourense, a Ponte Loña ou a Ponte San Fiz, obras que sempre se poñen como exemplo de similitudes técnicas e epigráficas coa de Ribadavia. Hai que considerar a este respecto que no ano 1640 contratábase unha reparación da ponte, dado o seu estado de ruína, e que, tal como apuntaron Segundo Alvarado, Manuel Durán e Carlos Nárdiz na súa obra Puentes Históricos de Galicia (1990), na parte superior dos tímpanos obsérvase unha reconstrucción antiga. Esa reconstrucción, digo eu, ben podería ter sido a que alterou a rasante inclinada e incluso o número de arcos da ponte orixinal. Outro enigma que habería que aclarar sería o da falta de espolóns augas abaixo nas pilas da ponte de Ribadavia,  unha ausencia normal nas pontes romanas -os romanos ignoraban os problemas da socavación augas abaixo-, que unicamente presentan tallamares, pero rara nas pontes medievais; talvez a explicación resida en que todas as pilas están apoiadas sobre penedo, e en que soamente a pila que separa os dous arcos maiores está metida na auga de xeito permanente.

Recreación do suposto alzado medieval da Ponte

Máis anotacións cabería facer sobre as reformas que se produciron no entorno da ponte como consecuencia do paso da estrada Vigo-Madrid, e sobre as importantes e desafortunadas intervencións do ano 1933, realizadas con motivo do ensanche da estrada e da construcción das beirarúas, que conlevaron, entre outras cousas, a eliminación dos tallamares triangulares orixinais da ponte. Pero o espazo do que hoxe dispoñemos non nos permite entrar en máis detalles.

*Traballo publicado no boletín da Asociación de Amigos do Museo Etnolóxico e do Conxunto Histórico de Ribadavia, A Fundación, nº21, 2011, pp. 4-5.


[1] Fernández González, F. (2004): “A Ponte de Pazos sobre o Avia. A historia fronte ás lendas”, Boletín Avriense, XXXIV, pp. 79-96.

sábado, 20 de octubre de 2012

Sobre a abundancia do apelido Ferreiro


Na casa do ferreiro, coitelo de pau

Non te cases cun ferreiro
que é moi malo de lavar
Cantiga popular

Noutra ocasión xa escribín aquí arredor do libro Allegro ma non troppo de Carlo M. Cipolla (1922-2000). Naquela ocasión fora para falar das súas leis fundamentais da estupidez humana. Hoxe, nas vésperas dunhas importantes eleccións para Galicia, talvez non estaría de mais lembrar que, segundo apuntaba Cipolla, a proporción dos estúpidos (aqueles que fan mal ós outros sen obter ningún beneficio propio) nun país mantense constante ou medra, non hai maneira de diminuíla, e esa proporción é a mesma para tódolos estratos da poboación, desde o dos analfabetos ata o dos catedráticos de universidade, e desde o dos pobres de solemnidade ata o dos multimillonarios. O que se observa en situacións de decadencia coma a actual son drásticos cambios na composición dos grupos dos non estúpidos: por unha banda, unha alarmante proliferación de malvados (aqueles que procuran un beneficio propio a costa do prexuízo alleo) cun alto grado de estupidez entre os gobernantes, e por outra, un non menor incremento da proporción de incautos (aqueles que procuran o beneficio alleo a costa do prexuízo propio) entre os gobernados. Tales cambios na distribución da poboación non estúpida reforza o poder destructivo dos estúpidos e conduce a calquera país á ruína. Nin que dicir ten que as escasas posibilidades de salvación do noso –moi cerca da ruína, senón o está xa- pasarían por diminuír drasticamente o número de ignorantes malvados entre os gobernantes e o de incautos entre os gobernados: difícil me lo poneis!

Pero hoxe non vou a escribir diso, senón do apelido Ferreiro. Preguntaredes que ten que ver este apelido con Cipolla? Pois moito! O libro que citaba comeza cun ensaio que leva por título “El papel de las especias (y de la pimienta en particular) en el desarrollo económico de la Edad Media”. É un ensaio delicioso, que puidera ter escrito o noso Cunqueiro, el que tanto sabía dos afrodisíacos e dos fornicios asociados. Cipolla analiza nel a grande influencia que tivo a expansión do comercio da pementa (potente afrodisíaco) na forma de ser dos europeos: “Europa occidental se transformó como por encanto. Del lugar lóbrego y triste que era, pasó a ser una tierra de desbordante vitalidad, energía y optimismo.”. Conta que iso sucedeu coincidindo coa época das cruzadas, e que os cruzados, a pesar de ser case todos analfabetos, coñecían ben os refráns, en concreto un que dicía: “fiarse da muller propia está ben, pero non fiarse está mellor”. Dese xeito, os cruzados, para non atoparse con desagradables sorpresas á volta das súas expedicións a Terra Santa, preocupábanse, antes de partir, de colocarlle ás súas mulleres un incómodo (para elas) pero tranquilizador (para eles) aparello: o cinto de castidade. Como se pode supoñer, foron tempos de gran prosperidade para os ferreiros; incluso moitos que non tiñan ese oficio, motivados pola abundancia de mulleres fermosas que non recibían as merecidas atencións durante as longas ausencias dos maridos, experimentaron un inaudito interese pola arte da ferrería e pola manufactura de chaves. Segundo Cipolla, iso tivo dúas importantes consecuencias para a sociedade: a expansión definitiva da metalurxia e a crecente frecuencia do apelido Ferreiro ( Ferrari  en Italia, Herrero en Castela, Ferrer en Cataluña, Errementaria en Euskadi, Lefevre en Francia, Smith en Inglaterra, Schmidt en Alemaña, etc.). Aínda que a miña condición de químico deberíame levar a investigar a veracidade da primeira consecuencia, a da expansión medieval da metalurxia, a súa evidencia afórrame o esforzo. Non obstante, non resulta tan evidente a segunda, a da crecente frecuencia do apelido Ferreiro. É así que, dadas as miñas afeccións onomásticas, propóñome comprobar ata que punto os datos confirman a hipótese de Cipolla.

Podería comezar dicindo que o ferreiro sempre se presentou como paradigma de home especialmente capacitado para o exercicio sexual. Ignoro o que hai de certo niso, pero o golpeo vigoroso e acompasado que fai co seu pesado martelo na bigornia da forxa vese desde hai moito tempo como unha representación figurada do acto carnal;  “bater o ferro” e “machacar” son formas comúns de referirse a súa  realización; “ferrote” e “ferramenta” son nomes habituais do órgano sexual masculino e “forno” e “fornela” do feminino. Estas crenzas, como apuntaba, son antiquísimas: non esquezamos que o home de Venus, a deusa do amor e da beleza, era Vulcano, o ferreiro, o deus da fogo e da forxa; esposo, por certo, que tamén foi enganado (atención a Marte, debaixo da cama, no cadro de Tintoretto). Pero todo isto non sería proba de nada, o importante é ver se a frecuencia do apelido Ferreiro é tan notoria como supoñía Cipolla. Iso demostraría que a crenza sobre os ferreiros non é unha simple ficción, senón que está asentada na praxe.

Para a miña pescuda utilicei a base de datos da Cartografía dos Apelidos de Galicia. Busquei entre cerca de cen oficios medievais, desde o de capador ata o de zapateiro, pasando por arrieiros, barbeiros, carpinteiros, ferreiros, colmeiros, monteiros, canteiros, sarralleiros, mariñeiros, xastres, moleiros, barqueiros, pescadeiros, médicos, etc.; tamén oficios administrativos, coma alcalde, rexedor ou escribán; e relixiosos, coma cura, crego, frade ou bispo –si, tamén había os complementos do cura, do frade, do bispo, que daquela non escandalizaban tanto-. O resultado foi concluínte, Ferreiro destácase entre os apelidos de oficio como o máis frecuente en Galicia, con máis de 17.000 casos (cerca de 19.000 se lle sumamos as formas castelanizadas Ferrero e Herrero). Moi de lonxe séguelle Monteiro/Montero (9.663). Algúns dos seguintes, xa a gran distancia, son Escudeiro/Escudero (1708), Vaqueiro/Vaqueira/Vaquero (1558), Peleteiro (1022), Carpinteiro/Carpintero (986), Colmeneiro/Colmenero (882), Labrador (418), Veleiro (328), Moleiro/Muleiro/Molinero (296), Obelleiro/Ovejero (295), Sastre (268), Pedreiro/Pedrero (222), Gaiteiro/Gaitero (210), Colmeiro (194), Canteiro/Cantero (178), Barbeiro/Barbero (154), Pulpeiro (129),  Zapateiro/Zapatero (110), Carnicero (102), Sacristán (93), Taberneiro/Tabernero (75), Mariñeiro/Marinero (22), Tendeiro/Tendero (21), Arriero (18), Barqueiro/Barquero(17), Sardinero (6), Cirujano (6), Médico (1). Os apelidos relacionados con oficios administrativos tampouco son escasos, e son unha clara mostra da antigüidade do minifundismo xurisdiccional e administrativo galego: Meiriño/Merino (1637), Alcalde (1110), Escribano (221), Regidor (38), Notario (22). Por último, non deixa de resultar curiosa (ou non tanto) a relativa frecuencia dos apelidos de ascendencia relixiosa; os datos demostran, entre outras cousas,  a importancia do monacato galego na Idade Media:  Frade/Fraile (959), Crego (897), Monje (105), Bispo (55), Cardenal (21), Cura (19).

En suma, a hipótese de Cipolla queda plenamente confirmada en Galicia. Os datos reflicten con claridade que a suposta mala fama dos ferreiros, como homes sucios e bastos, que repite unha e outra vez o noso folclore, debíase ver amplamente compensada con outras virtudes e atributos máis ocultos, pero que semellaron ser moi apreciados polas nosas féminas. Polo demais, os datos tamén reflicten que o oficio do home sempre foi algo importante para a muller á hora de atopar parella de apareamento e/ou matrimonio; iso explicaría certas cuestións, por exemplo que un oficio relativamente frecuente na Idade Media, o de capador, non deixara rastro algún entre os apelidos.

viernes, 12 de octubre de 2012

O apelido Casares. De nobrezas e xenealoxías


Antonio Casares
Ningún árbol genealógico
garantiza el cien por cien
de  sangre azul
Claudio Magris

O pasado día oito de outubro chamou a miña atención un artigo que aparecía destacado na sección de cartas ó director do diario “La Región”. Levaba por título “Casares, un apelido avoengo” e ía asinado por Eduardo Prieto Casares, de Parada do Sil.

O artigo comezaba: «“Casares” é un apelido de orixe vasca… A Casa Solar dos “Casares” seica tivo o seu berce no lar de Alza, desto xa medraron os carballos, claro; agora Alza é un barrio de Donostia. Disque unha liña destes Casares foi parar a Cantabria… ao parecer, desta rama montañesa procedemos os Casares de Parada do Sil.». Logo, sustentábase esa argumentación sobre un tal Francisco Casares que «figura como tallista escultor no censo de Ensenada de 1756. Certo. E disque partira de Cantabria co gallo de cubrir a ábsida do Mosteiro de Santa Cristina…». Remataba dicindo que os Casares loitaran na batalla das Navas de Tolosa nas filas de Don Diego López de Haro, e que tiñan unha «nobreza de alma que, con certeza, herdamos tódolos Casares do Concello de Parada do  Sil».

O obxectivo do meu comentario refírese sobre todo ó principio do artigo, a iso de que Casares é un apelido de orixe vasca, afirmación que repiten os libros de xenealoxías, por exemplo o famoso “Blasones y Linajes de Galicia” do P. Crespo del Pozo. E teño que dicir, de entrada, que esa afirmación é totalmente falsa. Non nego eu que soamente unha liñaxe do apelido Casares, a procedente de tal casa de Anza, fose fidalga ou nobre, cousa que ignoro, pero unha cousa é o apelido e outra as liñaxes, habitualmente múltiples. E isto resulta aplicable para a práctica totalidade dos apelidos.

O apelido Casares é un claro exemplo de apelido toponímico, é dicir, un apelido que ten a súa orixe no nome de lugar homónimo. Son, xunto cos patronímicos, os apelidos máis comúns. Exemplos poderían ser: Veiga, Chantada, Costa, Souto, Castro... Como hai moi poucos topónimos únicos, son contados os casos nos que pode asignárselles unha orixe xeográfica definida ou única a estes apelidos. Esta circunstancia resulta aplicable tan só excepcionalmente, por exemplo para apelidos coma Puga, Nóvoa, Meín, Araújo ou Valeiras, que corresponden a topónimos únicos, pero son minoría. Aínda así, unha única orixe xeográfica non garante unha liñaxe familiar única. Pero, como esta evidencia atenta contra os moi antigos negocios da xenealoxía e contra a vaidade humana –que aínda é máis vella-, simplemente se silencia.

Pero, vaiamos co topónimo Casares. Trátase dun topónimo moi común en Galicia; o Nomenclátor rexistra 26 lugares con este nome. Na realidade haberá moitos máis, como nome de pequenos barrios ou simples casas dunha aldea, que non aparecen no Nomenclátor. Hai que ter en conta que o “casal” e os “casares” foron elemento fundamental no poboamento plenomedieval de Galicia. Sobre o significado do termo lévase indagado moito -nese estudo foi pioneiro o médico historiador de Ribadavia, Rubén García Álvarez- e sábese que foi evolucionando, desde o século IX ou X, cando se refería ó patrimonio dunha familia –casas e terras, e ás veces soamente as terras-, ata o XII ou XIII, en que se foi centrando máis nas casas, pasando a ser “casal” e “casares” un conxunto de casas -unha aldea-, no primeiro caso dunha familia e no segundo de varias. Tal denominación foi perdendo uso na escrita ó substituírse por “lugar”, forma case única a partir do século XV. En canto ó apelido, algúns naturais deses “Casares” toponímicos pasarían a levar o complemento toponímico “dos Casares”, e ese sería o xerme do apelido, e o mesmo lle sucedeu a tódolos apelidos toponímicos. Así atopamos, por exemplo, no século XIII, na documentación de San Clodio, a un tal Martinus Paez dos Casares e a un Iohan Domingez dos Casares, que levaban o complemento polo nome dun antigo barrio de San Clodio, que hoxe non existe, pero que mantén o rastro toponímico no nome da paraxe onde estaba asentado, cerca da Barouta. En suma, en Galicia hai uns 1000 posuidores do apelido Casares e a maioría terán a orixe do seu apelido nun deses humildes “Casares” repartidos por Galicia e non nesa nobre casa de Alza de Donostia. Iso non quita para que algún puidera ter relación con esa liñaxe –pero hai que demostralo, non vale o “disque”-; tampouco quita para que outros puideran vir de fóra de Galicia: no resto de España o topónimo “Casares” resulta bastante común, pois esa mesma fórmula de poboamento aplicouse en Castela. Deste xeito, o apelido lévano arredor de 10000 persoas en España, repartidas de xeito bastante homoxéneo e coherente cos territorios onde se localiza o topónimo. Polo tanto, a orixe do apelido Casares é múltiple e indeterminada.

E sobre a nobreza da que se fala ó final do artigo, lembrar algo que escribía o P. Feijóo: «Es el resplandor de los mayores una llama, que produce mucho humo en los descendientes. De nada se debe hacer menos vanidad, y de nada se hace más.». Incidiu dabondo Américo Castro nos prexuízos que causaron os expedientes de limpeza de sangue no xeito de ser dos españois, pero, por desgraza, a idea da pertenza a unha liñaxe fidalga ou nobre segue moi presente na nosa sociedade; é unha idea que tamén defendía Caro Baroja, para quen a falsificación das liñaxes resulta clave para entender  a nosa extravagancia e a nosa capacidade de fabulación. Eu concordo totalmente con eles, e con Unamuno cando escribía na “Vida de don Quijote y Sancho”: «Miremos más que somos padres de nuestro porvenir que no hijos de nuestro pasado…, y en cuanto al linaje, todos nietos de reyes destronados». O pai da química moderna en Galicia, Don Antonio Casares (1812-1888) –de quen este ano se celebra o bicentenario do seu nacemento*-, a actriz María Casares (1922-1996) ou o escritor Carlos Casares (1941-2002), son todos lembrados como galegos ilustres, pero non pola súa liñaxe, senón polo seu traballo e pola súa obra.

*Por certo, magnífico traballo do meu amigo Ramón Cid Manzano sobre este científico, publicado pola Fundación Barrié. Pódese baixar premendo aquí.

martes, 9 de octubre de 2012

Tempo de membrillos


Membrilleiro. Antonio López

No calendario republicano francés o ano comezaba no equinoccio de outono, arredor do 22 de setembro, e o primeiro mes levaba o nome de vendémiaire ‘vendimeiro’. Para un natural do país do Ribeiro este tamén tería que selo tempo principal, e tampouco podería ser outro có das uvas e o das vendimas. Non obstante, a apreciación dos tempos é un concepto relativo, depende do estado do observador. Sen deixar de ser de vendimas, este foi para min un tempo de uvas, en efecto, pero logo pasou a ser de pexegos e máis tarde de membrillos. Nin os nenos nin os mozos se fixan nos membrillos, froita demasiado sutil para esas idades da vida; na árbore, a súa pel velosa non os fai apetecibles, e cando se levan á boca o seu sabor e textura distan de resultar agradables... Para darlle aprecio ós membrillos é precisa certa idade, traballo e experiencia. E senón que llo pregunten a Antonio López ou a Víctor Erice, coautores desa magnífica obra de arte que leva por título El sol del membrillo.

Na casa de San Clodio había un membrilleiro, xunto á laxa, debaixo do pombal dos Eiján. No seu tempo, miña nai repartía un membrillo por cada caixón dos armarios e das cómodas, para que a roupa ulise ben, e o meu pai sempre gardaba unha ducia deles para ferver co viño branco, ó que lle melloraban substancialmente o aroma, ademais de axudarlle a clarexar. Os membrillos collíanse con bo tempo e no minguante, sen madurar de todo, pois pronto podrecen na árbore cando o tempo humedece; logo, antes de gardalos, limpábanse coidadosamente cun pano. Penso que foi cando tiven que realizar eu mesmo esa última labor cando comecei a apreciar os membrillos; unha vez eliminada a superficie velosa da froita o que aparece diante dos ollos parécese pouco ó que estaba pendurado da árbore, e semella máis ben unha “mazá de ouro” -non resulta estraño que a unha das variedades de membrillo que cita Columela se lle chamase así, “mazá de ouro”, talvez as mesmas "mazás douradas" do xardín das Hespérides-. Durante anos, un dos membrillos da miña colleita sempre quedaba reservado para a mesa de traballo. Nos meses de inverno gustábame collelo, cheiralo e ata acaricialo; a súa cor e o seu aroma devolvíanme á luz perdida das tardes outonizas… Cando comezaba a podrecer xa se ventaba unha nova primavera. Debeu ser nesa época cando entrei de cheo no tempo dos membrillos.

Tardei en asociar os membrillos co doce de membrillo. Pensaba de neno que con eles pasaría igual ca cos plataneiros que había na Praza de San Clodio, que nada tiñan que ver cos plátanos que se vendían na tenda. En San Clodio ninguén facía doce de membrillo, e o que comíamos en datas sinaladas era aquel que viña do Sur, de Puente Genil, nunhas latas grandes cuns debuxos moi fermosos, parecidos ós das latas de aceite da Giralda. Se acaso, cando un estaba doente, as nosas nais collían un dos membrillos que estaban esparexidos polos caixóns, cocíano, e logo partíano e botábanlle un pouco de azucre ou mel por encima, e iso parecíanos un verdadeiro manxar dos deuses.

Morreu o vello membrilleiro de San Clodio hai anos; algunha vez teño posto na miña mesa membrillos alleos, pero xa non é o mesmo…Agora conténtome con recibir o agasallo dun ou dous caldeiros de membrillos de parte dalgún veciño, con ver como a miña muller prepara o doce con eles, con degustalo logo con queixo de Loureiro e con ler cousas sobre esta e outras froitas. Para saber, por exemplo, que a mazá e o membrillo eran as froitas preferidas por Afrodita, o que se explica polas súas propiedades afrodisíacas. Que as noivas gregas, segundo conta Plutarco, comían un membrillo antes do seu primeiro encontro carnal para perfumar o primeiro bico, e logo sempre que querían concebir; non obstante, unha vez preñadas non debían nin cheirar os membrillos. Que no renacemento o membrillo era o símbolo por excelencia do amor e do matrimonio. Que na España do Século de Ouro o membrillo era símbolo dos xenitais femininos; así, Covarrubias escribía: “La etimología del membrillo tienen algunos del diminutivo de la palabra membrum, por ciertas semejanzas que tienen los más de ellos con el miembro genital y femineo”; mentres, Cervantes, no Licenciado Vidriera, a mesma novela na que atopamos viño de Ribadavia nunha taberna xenovesa, fai que o protagonista perda a razón e a saúde cando unha dama lle dá a comer do membrillo: “comió en tal mal punto Tomás el membrillo que al momento comenzó a herir de pies y manos como si tuviese alferecía…”. Outro admirador dos membrillos foi Cunqueiro; por el souben, por exemplo, que Sthendal refrescaba os solpores do verán, fronte ó Tirreno, en Civittavecchia, con auga de membrillo, servida en alto vaso de Murano, que o novelista revolvía cunha culleriña longa de prata, amodiño, mentres observaba compracido o paseo polo malecón dos xeitosos corpos das mozas italianas.


Penso agora na inxustiza que significa que o pobre Cunqueiro, despois de escribir o que escribiu, el que era máis de amores e sabores ca de misas, quedase castigado de por morte (ou alomenos mentres o bronce dure) a ollar de seguido para a fachada da catedral de Mondoñedo. Seguro que preferiría, con moito, estar sentado fronte ó paseo, nunha taberna, coma Sthendal,  para poder mirar ás rapazas con certa malicia; e non cun libro colgando da man esquerda, que é como se lle presenta, senón cunha cunca chea de perfumada treixadura na dereita. Porque cada cousa, como ben sabía don Álvaro, ten o seu tempo para o home. 

miércoles, 3 de octubre de 2012

O Caso Pokemon: breves apuntes sobre a xustiza



Que é a xustiza? “Non houbo pregunta algunha sobre a que meditaran tanto os espíritos máis ilustres, desde Platón a Kant. Non obstante, agora coma entonces, carece de resposta”. Isto dicía Hans Kelsen, talvez o máis importante filósofo do dereito do século XX.

O mesmo Kelsen demostrou que non existe a xustiza absoluta, soamente a relativa: “Eu nin sei nin podo dicir o que é a xustiza...tan só o que é para min a xustiza...”.

Resulta máis fácil recoñecer a inxustiza. Talvez porque a inxustiza é real e abunda; mentres, a xustiza pura é unha simple aspiración, tan imaxinaria coma indefinida.

A xustiza e a inxustiza sempre foron da man: “Cabe decir de todo género de justicia humana que brotó de la injusticia, de la necesidad que ésta tenía de sostenerse y perpetuarse. La justicia y el orden nacieron en el mundo para mantener la violencia y el desorden.”. Isto pensaba Unamuno.

Non hai que confundir a xustiza co dereito. Cando Castelao, nun dos seus debuxos, recollía un sentimento común do pobo galego en forma de pregaria, “da xustiza líbranos Señor!”, referíase ó dereito.

Platón esforzábase en demostrarlle a Polemarco que a xustiza non consistía en facerlle o ben ós amigos e o mal ós inimigos. Non pode dicirse que tivera moito éxito. En España, e na maior parte do mundo, a xustiza segue a ser aquilo que se lle aplica ós inimigos. De aí a ameaza: voute levar á xustiza!

Para o alcalde de Ourense todos piden xustiza, os amigos e os inimigos. Todos teñen o mesmo concepto de xustiza ca Polemarco.

Os mesmos esforzos fixo Platón para mostrarlle a Trasímaco que se equivocaba cando definía a xustiza como o interese dos máis fortes.

A maioría dos españois, segundo se desprende das enquisas do CIS, seguen a pensar o mesmo ca Trasímaco.

Teño observado en infinidade de ocasións que a xustiza é unha das cousas que máis temen os individuos. A xente non pide xustiza: pide favores! O que pasa é que ó que a favorece chámalle xustiza.

Os homes xustos adoitan ser desprezados e vituperados, cando non perseguidos. Por algo rezan as escrituras: “Ditosos os perseguidos por causa da xustiza, porque deles será o reino dos ceos.”

Gregorio Marañón deixou escrito no prefacio do Lazarillo: “El triunfo de lo que no es justo produce siempre unha impresión depresiva en la sociedad.”. Logo da imputación do alcalde de Ourense observei na sociedade desta provincia algo parecido a esa impresión depresiva da que falaba Marañón. Significa iso que trunfou algo que non é xusto?

Son moitos os que pensan que neste caso, coma en todos, hai que aplicar a xustiza e punto, sen ponderar ningún outro factor. Lembro algo que dicía Josep Pla: “En un mundo que es esencialmente injusto, la justicia teórica, absoluta, es un enorme revulsivo. La justicia se debe tomar con calma y debe aplicarse en pequeñas dosis”.

Lo harán todos, pero a usted le pillamos”, parece que lle dixo a xuíza do Caso Pokemon ó propietario de Vendex, segundo aparece nun diario.  Se lera a Unamuno non sería tan categórica: “no hay derecho estricto a castigar a un culpable mientras otros se escapan por las rendijas de la ley”. “Es preferible  la impunidad de todos a la ley del embudo”.

Elemento esencial do poder xudicial é garantir a independencia e a imparcialidade dos xuíces. O home da xuíza deste caso é membro da comisión executiva do Partido Popular de Lugo. Non afecta iso á súa independencia?

Son comúns as queixas do poder xudicial polas interferencias que sofre por parte dos outros dous poderes do estado. Onde cabe queixarse cando as interferencias circulan en sentido contrario?  Alguén, xuíza incluída, ignora os efectos políticos da apertura deste caso xusto nas vésperas dunhas eleccións en Galicia?

lunes, 1 de octubre de 2012

Paga a pena


O artigo En defensa del federalismo, de Javier Tajadura Tejada, profesor de dereito constitucional da UPV, é unha lúcida análise de como se podería afrontar o enorme desafío que supón o establecemento dunha nova vertebración de España. Pero para iso habería que supoñer unha intelixencia de partida que talvez non exista.

Visión totalmente oposta á de Tajadura Tejada sería a de Roberto Blanco Valdés, outro catedrático de dereito constitucional, este omnipresente nos medios de comunicación galegos. Blanco Valdés, coa suficiencia a que nos ten acostumados, escribe sobre La obsesión territorial ysus acomodadores. Declarado partidario dun maior centralismo, fala con desdén dese federalismo “sobre el que tantos se pronuncian sin saber de lo que hablan”. Lémbrome terlle escoitado dicir, con grande asombro pola miña parte, que  “España ya es de hecho un estado federal!”. Pasaría que calquera político, para contentar á parroquia, ou eu, dada a miña ignorancia, dixera iso, pero que o diga un catedrático de dereito constitucional clama ó ceo… Onde está o foedus ‘pacto, alianza’ do que nace calquera federación?

Volve o mellor Manuel Rivas: A lección.

Unha estancia no Chelsea Hotel, navegar polo Mediterráneo, tomar un whiski ou saborear un croasant poden ser recursos narrativos moi valiosos, pero perden gran parte da súa eficacia cando se converten nun fin en si mesmos… Nesas andaba Vicent, pero el non naceu para analizar o sexo dos anxos con bo estilo. Gústalle a boa vida, coma a case todos, pero non brilla cando escribe sobre ela… Nin falta que lle fai!: Sin pilotos, é unha magnífica mostra de todo o que é capaz de dicir en dezasete liñas de texto. Este é o Vicent que prefiro.