lunes, 31 de diciembre de 2012

Manuel Rivas: o narrador na boca da literatura



A vida da xente común
é extraordinaria
M. Rivas
O gran narrador sempre terá as raíces no pobo,
sobre todo nos seus sectores artesáns
W. Benjamin

Coñezo desde hai vintecinco anos a Manuel Rivas, pero só  falei dúas veces con el: unha en Moldes e outra en Ourense. A primeira falamos de Primo Levi e de Walter Benjamin, de Isto é un home e do Libro das pasaxes, mentres subiamos paseniño a costa que hai desde o Pazo dos Tizón ata o vello campo da feira do Castro. A segunda foi no Liceo de Ourense, apenas un saúdo. Na primeira ocasión recibira Manuel Rivas o premio Losada Diéguez, e alí, en Moldes, falara deses lugares privilexiados onde se pousa ás veces a “esfera terrestre”. A segunda, a do Liceo, fora unha conferencia “a corpo aberto” que tiña como tema principal “a  boca da literatura” –o mesmo do seu discurso de ingreso na RAG-. Agora acabo de rematar a lectura do seu último libro, As voces baixas. E, aínda que no intermedio publicou outras cousas, naquelas dúas conferencias estaban os alicerces desta obra: os mellores relatos, as metáforas máis fermosas, os protagonistas, … As ideas fundamentais desta obra fundamental. De feito, paréceme que todo o que Manuel Rivas leva escrito non era máis ca unha simple preparación para este libro. Trátase do relato, contado en primeira persoa do familiar, do noso “Mundo Perdido”. Do relato do feito histórico e singular que marca o fin da milenaria cultura rural e artesán que sustentou e identificou a este País durante séculos, e que morre, por abandono, asolagada por unha cultura cidadán allea ás nosas raíces. É o relato da transición entre eses dous mundos: un coñecido, que fenece, e un descoñecido, que se abre.

Dise na contraportada do libro que As voces baixas é unha “novela da vida”, pero non. Nin Manuel Rivas é un novelista –aínda que ten escrito algunha novela- nin este libro unha novela. Na realidade, en Galicia nunca se deron ben os novelistas. Pero en cambio déronse grandes narradores, e poetas. Manuel Rivas é iso: un narrador, ademais de literato, é dicir, letrado. Un dos mellores que nunca tivemos! A algún poderalle parecer que isto que estou escribindo menospreza a obra de Manuel Rivas: todo o contrario, nestes tempos novelista pode ser calquera, pero narradores apenas quedan. Xa son unha reliquia do pasado. O relato cotián da vida familiar dos Rivas contásenos coma nunha lareira, con fartura de parábolas, de tenrura, de humor, de ironía, de intelixentes metáforas saídas do maxín popular. Pero o verdadeiro narrador non pretende que pasemos o tempo exclusivamente: sempre ten unha lección que dar. A das voces baixas é que a verdadeira boca da nosa literatura estaba niso: na lareira, no taller das costureiras, nos monólogos da nai, na obra do pai, na barbería do tío, nas ferramentas, no baleiro da burbulla do nivel… Nos libros está unha parte da literatura, si; pero a literatura tamén existe fóra dos libros. A novela precisa do libro, pero a narración non! As sinais de identidade deste País comezaron hai pouco a estar escritas nos libros, pero durante séculos mantivéronse nas cabezas das nosas xentes máis humildes. E isto aínda non  estaba escrito con esta valentía nin con esta claridade. Foi preciso que o escribise o fillo dun albanel e dunha leiteira! Un home de familia humilde e letrado que fose fiel ás súas orixes,  o que non deixa de ser unha cousa rara! Outro Manuel, Kant, o fillo dun zapateiro, foi quen tivo que dicir que era preciso distinguir aquelo que ten dignidade do que só ten valor. No relato biográfico que agora comezou Manuel Rivas está nin máis nin menos cá dignidade da Galicia que foi. E iso ten un grande mérito! Completalo precisará de novas e esforzadas loitas! Como Manuel nos ten lembrado, o periplo de Ulises na Odisea, interpretada como “proceso da reconstrucción da memoria”, complétase non  cando o heroe é aclamado á súa volta, que non o é, senón cando só é recoñecido por Eumeo, o porqueiro, e por Argos, o vello can fiel; e logo, cando ten a valentía suficiente para acabar cos usurpadores que ocupaban e arruinaban a súa casa...

Remato. Algo levo lido de narrativa galega, pero non creo que chegasen á ducia as ocasións nas que ó rematar unha obra pensase: canto me gustaría a min ter escrito isto! Esta foi unha delas!

Feliz ano 2013 a todos. E felicidades ós Manuel, que mañá están de santo. 

martes, 25 de diciembre de 2012

Bo Nadal?

Balada de Nadal (Castelao)
Esta noite de Natal
noite de grande alegría
camiñando vai José
e maila Virgen María
canc. pop. galega

O pasado sábado aparecía no diario La Región un artigo asinado por Afonso Vázquez Monxardín que levaba este título:  “Bo Nadal? Seguro?”  Nel, o autor preguntábase se a forma correcta do nome en galego deste tempo do nacemento de Cristo non debería ser a mesma ca no portugués, é dicir, Natal; do contrario, escribía el, “sería a única sonorización dunha oclusiva dental que evolucionase distinta en galego e portugués”. O asunto pareceume interesante, e escribir algo sobre el un bo xeito de abandonar a inclemente actualidade e retornar a un dos temas habituais do meu blog: o léxico galego.

Postos en materia, en efecto, a primeira vista pode sorprender a diverxencia entre o portugués e o galego na forma normativa de denominar ó tempo da Natividade (< lat. nativĭtas,ātis):  Natal en portugués e Nadal en galego. As dúas proceden do latín natālis, de onde a sonorización  t>d conduciu a nadal. Pero esa sonorización, en xeral, foi común na Península Ibérica e  non afectou só ó galego-portugués ou ó catalán -que se cita no artigo pola coincidencia da forma Nadal co galego-, senón tamén ó castelán. Por iso, se acudimos ó diccionario da Real Academia Española atopamos Nadal ‘Día de Navidad’, como forma en desuso do castelán. Os exemplos que pon o autor do artigo de conservación da t non valen: convento (< lat. conventus) simplemente non deu convendo porque o grupo nt consérvase, coma en ponte, fonte ou monte; e nota (do lat. nota) é un cultismo, é dicir, unha das numerosas palabras que na súa morfoloxía non seguiron os cambios evolutivos normais desde o latín, habitualmente por consideracións culturais.  Por que o Natal portugués? Pois por iso, porque os portugueses prefiriron normativizar o cultismo natal e prescincir da forma patrimonial nadal. Mentres, en galego, e en castelán!, temos o doblete ‘voces diferentes cunha mesma orixe etimolóxica’ natal/nadal, o mesmo ca crear/criar, artigo/artello, estuario/esteiro etc., etc. Tanto en galego coma en castelán reservamos para natal o significado principal de ‘relativo ó nacemento’ –dise p. ex.: Galicia é o seu país natal-, e abandonouse (alomenos no idioma normativo) o de ‘día da Natividade’. Pero a forma patrimonial común, para o galego, o portugués, o castelán  e o catalán, estea ou non estea en uso, é nadal.

Centrándonos no significado de ‘día da Natividade’, no castelán perdéronse Nadal e Natal ó ser desprazados por Navidad (haploloxía de *nadividad, do lat. nativĭtas, ātis). Na Idade Media atópanse  numerosos exemplos da utilización desas formas en castelán: “C sueldos a la primera fiesta de Nadal” (Anónimo de 1250); “desta primera fiesta de Natal en adelante” (Anónimo 1252); pero a partir do século XV practicamente desaparecen. No caso do galego, na Idade Media conviven as dúas formas, pero con preeminencia da forma culta: o Corpus do TMILG rexistra 350 casos de Natal fronte a 27 de Nadal. Logo dos séculos escuros, continuou a convivencia das dúas formas na escrita, pero, por razóns que se me escapan, con preeminencia de Nadal; ata que chegou a normativización. Hai que sinalar, non obstante, que bastantes autores, entre eles Risco ou o actual presidente da RAG, X. L. Méndez Ferrín, usaron preferentemente a forma Natal.

En suma, Nadal é a forma patrimonial e Natal a forma culta. Tan galega a unha coma a outra. E o mesmo poderíamos dicir para o castelán ou para o portugués. Na fala, en efecto, aínda están vivas as dúas formas, o mesmo ca Navidá, que, por certo, tamén está documentada no galego medieval. No galego normativo non se acepta nin Natal nin Navidá. Por que? Ah! Iso haberá que preguntarllo ós académicos! 

Bo Nadal. Bo Natal. Feliz Navidá para todos.

sábado, 22 de diciembre de 2012

A felicidade e os infelices



Mi mujer y  mis hijos están en la habitación contigua, llenos de vida.
Tengo salud y dinero suficiente. 
¡Dios mío, qué infeliz soy!
 E.Vila-Matas (Bartleby   y compañía)

Preguntoulle unha vez André Malraux (1901-1976) a un vello cura amigo seu, que fora o máis importante que aprendera da súa experiencia como confesor. Este contestoulle que dúas cousas: a primeira, que non existen as grandes persoas; a segunda, que a xente é moito máis infeliz do que parece. Charles Peguy(1873-1914) falaba a principios do século XX dun segredo universal nunca filtrado, pero, paradoxalmente, coñecido por tódolos maiores de corenta anos: que nunca existiu un home feliz!  E o  mesmo repetía Albert Camus (1913-1960): “Os homes morren e non son felices”. Esa infelicidade nace fundamentalmente de desexar o que non se ten, pois a felicidade consistiría, segundo deixaron establecido os máis grandes filósofos, de Platón a Kant, en ter o que se desexa. Pero non fai falla ningunha erudición, a sabedoría popular ensina cousas semellantes. Miña nai contoume moitas veces o conto dun home rico que tiña unha preciosa casa no medio dunha gran finca onde se daba todo tipo de froitos e regalías. Na entrada puxera un gran cartel onde se podía ler: “Regálase esta propiedade a quen sexa feliz”. Pasaba moita xente e miraba, pero ninguén entraba para reclamar o premio pola súa felicidade. Por fin, un día entrou un home para confesar que era totalmente feliz, e que por iso lle correspondía a propiedade. O dono mirouno ben e díxolle: -moi feliz non podes ser, senón non che se antollaría o que non é teu!-.  Polo tanto, a escaseza de felicidade no mundo e cousa ben coñecida. Pero, a pesar das evidencias nunca paramos de buscala: “Todo home quere ser feliz, inclusive aquel que vai aforcarse”, escribía Pascal (1623-1662). Temos ansia de felicidade. O mesmo Charles Peguy, que antes citaba, sinalaba unha incoherencia fundamental no seu home maior de corenta anos, quen, a pesar de ser sabedor do gran segredo da infelicidade universal, só pensa nunha cousa: que o seu fillo de catorce anos poida ser feliz!

Equivócanse moitos buscando a felicidade na acumulación de cousas, sensacións, experiencias, méritos, éxitos..., sen decatarse de que, como ben apunta o filósofo francés André Comte-Sponville (1952-), “non basta telo todo para ser feliz”. Na realidade a regra é xusto a contraria, ou alomenos así o pensan e o pensaron os máis grandes filósofos, por exemplo Séneca: “limita os teus desexos e poderás competir con Xúpiter en felicidade… ningunha cousa lle falta a quen vive apartado do desexo delas”, moi semellante á coñecida regra de San Agustín xa incorporada á sabedoría popular: “non é máis feliz quen máis ten senón quen menos precisa”. Si, xa sei que isto casa mal co mundo no que vivimos, gobernado pola cobiza -e a vaidade-; pero conviría pensar que xustamente “a cobiza” é a causa principal dos males que nos asolan; sí, esta crise non é máis có resultado dun exceso de cobiza. Tampouco vale a diversión, que consiste en saír do círculo da infelicidade finxindo ser feliz: fuxindo da realidade e facendo o que fai todo o mundo, “divertirse”. Erich Fromm (1900-1980) xa se decatara diso: “Detrás dunha fachada de satisfación e optimismo, o home moderno é profundamente infeliz”. A felicidade, estou con Kant (1724-1804), é un ideal da imaxinación e como tal non se pode concretar de xeito absoluto. Non se pode alcanzar a felicidade ideal, certo, pero existen múltiples e diversos camiños de acercamento, e entre eles cada un debe de atopar o seu. A min non me desgusta un que propón André Comte-Sponville, o que el denomina “o camiño do pracer e da alegría”, que remite en última instancia a Epicuro, cando non a Xesús, e que consiste  en desfacerse da esperanza –entendida como esperar aquelo que non se ten ou que non depende dun-, e en desexar aquelo que non nos falta, que sempre é moito.

É posible que os grandes filósofos se equivoquen, que na realidade existan algúns homes felices no mundo. Eu non o sei. O que penso é que todos pasamos por momentos felices, mesturados con outros de penas e desgrazas, todo repartido de xeito desigual entre as persoas, como é norma neste mundo. O que me parece máis improbable é que eses homes plenamente felices, de existir, se interesen pola lectura. Por todo iso, nestas datas tan sinaladas, quero pedir saúde, paz e felicidade para todos nós: os infelices.

Bo Nadal.

domingo, 16 de diciembre de 2012

O Nacemento


O Nacemento de Longoseiro

Entre as saudosas lembranzas do tempo de Nadal de antano hai unha sobre a que quixera escribir hoxe: a do “Nacemento”. Si, xa sei que as Árbores e os Papá Noel son agora os principais símbolos do Nadal, pero eu son do tempo dos Nacementos e dos Reis Magos. Cóntovos: 

En San Clodio, alá polo segundo domingo de decembro comezaba para os nenos o importante e gozoso traballo de facer o Nacemento.  Esa tarde íase coller o musgo. Collíase no Amoeiro, un monte que está entre o Mosteiro e San Sebastián, pola antiga verea que unía San Clodio con San Roque e Anllo. As “capelas” de musgo sacábanse con gran coidado, metendo as dúas mans por debaixo e levantando a modiño, e tiñan máis mérito canto máis grandes e máis limpas foran. Logo colocábanse con xeito nun carriño de man que se levaba para tal efecto, sempre cara con cara para que non se manchase en nada o puro verdor do musgo. Cando o carriño estaba acugulado levábase para o Mosteiro e deixábanse as capelas nunha das “cortes”, nome que levaban os numerosos espazos non utilizados que había arredor do claustro vello. Ó mesmo tempo, algúns dos rapaces maiores, que xa sabían manexar un serrón ou un martelo, ían construíndo a plataforma de madeira, unha especie de palco, sobre a que se faría o Nacemento. A plataforma ocupaba todo o espazo absidal da nave da epístola ou “das Marabillas”, que así se chamaba porque estivera presidida en tempos pola imaxe desa virxe. O domingo seguinte, cando todo o material xa estaba preparado, viña un dos episodios máis esperados, o de ir a buscar as figuras do Nacemento. Estas atopábanse nunha grande sala que estaba situada no primeiro piso do convento, xusto entre os dous claustros. As figuras botaban alí todo o ano, entre restos mobles rotos, anacos dalgún antigo retablo, táboas e puntóns. Era un dos poucos días en que se podía andar polas estancias superiores do convento sen unha vixilancia directa dos frades. Esa sala tiña ademais outro encanto: desde ela, con algo de axilidade, podíase acceder ó fallado por unha trapela. Antes de coller as figuras do Nacemento, nunca faltaba unha viaxe exploratoria polos vastos e ignotos territorios do fallado do convento, unha aventura tan fascinante coma un relato de Julio Verne. As figuras do Nacemento parecíannos fermosísimas e enormes, e así as sigo a ver eu no meu maxín. Había que facer varios viaxes, pois soamente se nos permitía levar unha de cada vez: os reis, os paxes, os pastores, a mula, o boi, o san Xosé, a Virxe María (o neno Xesús estaba ó coidado directo dos frades), as ovellas, o can, a muller que lavaba no río… O home do pote era un dos máis desexados, pero ese acostumaba baixalo o monaguillo máis veterano: nestas cousas había unhas xerarquías moi definidas. Entre as construccións estaba o pesebre, o castelo de Herodes, as casiñas dos pastores, a ponte, o pozo da auga … Pero a que máis nos gustaba era o “chalé”,  un verdadeiro chalé de planta cadrada, de estilo modernista, con ventás e balcóns a tódalas fachadas e unha artística cerrada que o arrodeaba; cando se lle instalaba a luz e as ventás cubertas de papel de celofán vermello se iluminaban, todos pensabamos no marabilloso que sería ter unha casa así... 

Da colocación do musgo, do deseño dos camiños con serrín e da situación das figuras ocupábanse os máis veteranos, sobre todo o Juan do Presidente, que agora leva anos en Barcelona e que tiña moito xeito para estas cousas, nas que eu nunca pasei de simple peón. Os últimos detalles dábanos eses poucos privilexiados en segredo, detrás dun telón, baixo a supervisión da sancristana, a Carmiña a Ferreira, e do párroco, o Padre Ofilón. Había anos en que incluso corría un regueiro de auga polo medio e medio do Nacemento,  algo que causaba asombro entre todos os que se acercaban a contemplar o Belén de San Clodio, sen dúbida o mellor de toda a contorna. O domingo anterior á Noite Boa ou ese mesmo día na Misa do Galo sacábase o telón e todos corríamos ilusionados a ver como quedara o Nacemento. Para os nenos era un dos acontecementos máis esperados do ano. A min sempre me parecía fermosísimo e era capaz de botar horas enteiras mirando para aquel pedazo do mundo en miniatura. 

Durante anos tratei de imitar o Nacemento de San Clodio na nosa casa. Primeiro foi na trastenda dos ultramarinos do meu avó Emiliano, con moi pouco entusiasmo pola súa parte, pois non lle gustaba nada que remexera nas súas cousas, e logo na propia tenda, cando esta xa cerrara pola competencia desleal dos novos “supermercados” de Leiro. Entre o Enrique -que ás veces le o que escribo desde o Brasil-e máis eu, durante o ano, como descendentes de carpinteiros que eramos, fomos construíndo con taborelas unhas casiñas semellantes ás do convento, o castelo, o pesebre, a ponte... Con iso e con algunha que outra figura mercada na tenda da Marisa da Veiga, en Leiro, e outras que había pola casa, fun facendo os meus primeiros Nacementos. Logo, cando xa ía ó Instituto, a cousa foi mellorando con algunha figura mercada, entre as máis baratas, na librería Valeiras de Ribadavia –con que cobiza mirabamos para aquel escaparate cheo das  marabillas dun Nacemento!-. Pero cando de verdade me sentín orgulloso foi cando fun capaz de instalar un circuíto de alumeado eléctrico no meu Nacemento –logo das prácticas nesta disciplina con don Jesús “O Cerilla”,  no segundo curso do Instituto-. Teño que dicir que os inimigos máis grandes do meu Belén eran os ratos, que desfacían de noite o que eu facía de día. Foi así que, un ano, talvez despois de ver algunha película da Segunda Guerra Mundial, discorrín, sen dicirlle nada ó meu avó, instalar uns arames electrificados arredor do Nacemento, para a súa protección. Na primeira noite caeu un dos ratos saboteadores, que apareceu chamuscado. Pero houbo un conato de incendio na casa e o asunto acabou nunha malleira e na retirada inmediata de tódolos elementos eléctricos do meu Nacemento…

Xa non hai rapaces en San Clodio, pero supoño que pola sancristía aínda quedará algunha das figuras aquelas que tanto nos ilusionaron a xeracións e xeracións de nenos da parroquia… Hoxe foi domingo. Na parroquial de Longoseiro, onde asisto á misa regularmente coa miña familia, hai un humilde pero fermoso Nacemento. Non é tan grande coma aquel de San Clodio, pero está feito con moito xeito e con moito cariño. Cando rematou a misa quedeime a miralo con máis detemento, e lembreime, con nostalxia, do Nacemento de San Clodio e do meu, do chalé e do vello do pote, do fallado do convento e dos meus amigos da infancia, esparexidos uns por este mundo e outros polo outro… Estou seguro que, cada Nadal, tamén eles, o mesmo ca min, se lembraran do  Nacemento de San Clodio...







sábado, 8 de diciembre de 2012

Las dos Españas



Nada mejor que un día de la Constitución para escribir acerca de “las dos Españas”, sobre todo si es tan gris y frío como el de este año. Claro que el empeño podría parecer inútil, porque ¿quién no sabe que son “las dos Españas”? Si, las de aquellos versos del poema Proverbios y Cantares (1909) de Machado:

Españolito que vienes
al mundo te guarde Dios.
Una de las dos Españas
ha de helarte el corazón.

De hecho, hay quien piensa que fue Machado el creador de tal expresión. Pero no, es bastante más antigua. Ya Alonso de Santa Cruz en su  “Crónica del Emperador Carlos V”, a mediados del siglo XVI,  titulaba a éste como Augusto Rey de Alemania, de las dos Españas, etc., y así, con títulos semejantes, figuran otros sucesores suyos. Por razones obvias,  no les gusta recordar ese incómodo plural a los que defienden como dogma indiscutible la unidad y singularidad histórica de España.  Evidentemente, la fórmula que utilizaba el cronista para titular al rey nada tenía que ver con las dos Españas antagónicas de los versos de Machado; se refería a las dos Españas unidas que heredara el príncipe Carlos de Austria de sus abuelos maternos, los unificadores Reyes Católicos: los reinos de Castilla y Aragón, que en última instancia remitían en el imaginario a las dos Españas romanas, la Citerior y la Ulterior. Aún a finales del siglo XVIII el Padre Mariana en su “Historia General…” hablaba de “las dos Españas Citerior y Ulterior”, separadas por el río Ebro. La misma fórmula, que hunde sus raíces en esa división de la Hispania romana, se utilizó para diferenciar la España cristiana de la musulmana, la peninsular de la americana, o a Portugal de España. Y creo yo que fue sobre esa fórmula, común, sobre la que se fue asentando, durante todo el siglo XIX, la conocida metáfora de las dos Españas. El comienzo del relato estaría en la división que produce la guerra de la independencia y la vuelta de Fernando VII, cuando incumple todas sus promesas y procede a la persecución implacable de los liberales. Son muy claras las palabras de Juan Van Halem, militar liberal español represaliado, quien en sus “Memorias… (1826)”, después de describir como Fernando VII entregara a “las garras del Santo Oficio la suerte de una nación tan noble y generosa”, proclama: “Desde entonces existen dos Españas que solo un gobierno equitativo podía reconciliar”. En esa división de la España decimonónica en dos bandos, uno tradicional y católico y otro liberal y progresista fueron fijando su atención diversos autores, desde Larra (1836) –“aquí yace media España, murió de la otra media”- a Balmes (1847) –“Las dos Españas se han separado en vez de unirse; se han combatido en vez de auxiliarse”- o Blasco Ibáñez (1897): “Existen dos Españas: una que permanece aún en el siglo XVI y otra que vive por adelantado en el siglo XX”. Pero la metáfora tendría un éxito especial entre los integrantes de la generación del 98: Azorín, Machado, Ramiro de Maeztu o Unamuno la usaron de forma repetida. De todas formas, sería Ortega el que más contribuiría a su incorporación a nuestro relato metahistórico: “dos Españas, señores, están trabadas en una lucha incesante: una España muerta, hueca y carcomida y una España nueva, afanosa, aspirante, que tiende hacia la vida.(1914)”. La Guerra Civil (1936-1939) sería para muchos la confirmación trágica, como antes lo fueran las guerras carlistas, de la veracidad de un relato que marcaría nuestro triste e inevitable destino. Sin embargo, ahora podríamos evitar la repetición trágica del desenlace; se trataría, simplemente, de cambiar el viejo relato de “las dos Españas” por otro nuevo, también metahistórico: el de “la reconciliación nacional”, el principal relato de nuestra transición democrática. Y todo iba aceptablemente bien. Pero, las dificultades de esta crisis que nos desangra, cierta incapacidad crónica para aportar ideas nuevas y una asombrosa facilidad para rebuscar entre lo peor de nuestra historia, nos vuelven a colocar ante el terrible mito, ante la consabida metáfora.  Periodistas, historiadores, políticos y  omnipresentes tertulianos aprovechan cualquier circunstancia, venga o no venga a cuento y hablen de lo que hablen, para concluir con la fórmula mágica que todo lo explica: ¡Claro, las dos Españas dispuestas a devorarse!

Pero, ¿siguen existiendo las dos Españas? Habría que decir que uno estaría tentado a responder que si, sobre todo cuando lee cosas como esta: “La ruptura del país en dos bloques cada vez más enfrentados define una situación, que por desgracia no es nueva, pero que cancela la visión beatífica de que la Transición habría reconciliado a las dos Españas.”, que no están escritas por un exaltado, sino por un hombre de la talla intelectual de Ignacio Sotelo (El País, 15-08-2012); o cuando observa que el título del último libro de Santos Juliá, historiador de la máxima solvencia, es “Historias de las dos Españas”-por cierto, uno de los análisis más lúcidos y documentados sobre la historia de España de los dos últimos siglos-. Sin embargo, hay que decirlo con total claridad: las dos Españas no existen! Se trata de un mito, de un fantasma, de una simplificación. Fue creado a partir de una realidad histórica, si; pero hoy es un mito, no una realidad. No, no existe una España de izquierdas y otra de derechas, como supone Ignacio Sotelo, ni una de católicos y otra de anticatólicos, ni una de españoles y otra de antiespañoles, ni una de catalanes y otra de anticatalanes… Ni siquiera una del Real Madrid y otra del Barcelona. La realidad es más compleja, tiene más matices. Es la ola, son los altavoces los que invitan a la gente a apuntarse a esas dos Españas imaginarias, a ganar adeptos para la causa correspondiente y a convertir al discrepante en enemigo…Es la falta de verdaderas convicciones democráticas, la falta de ejemplaridad pública y la falta de respeto a la diversidad, pero también están trabajando las fuerzas psicológicas de los individuos, sobre todo su ansia de sumisión y de dejación de su libertad, aquellas fuerzas que tan bien estudiara Erich Fromm explicando la llegada de los fascismos tras la crisis de los años treinta. Tampoco creía nada en el mito de las dos Españas Américo Castro, y además, “por no creer en las dos Españas…, por no pertenecer a ningún partido, iglesia o fraternidad…, los refugiados (entiéndase “exiliados”) no me pueden tragar”, confesaba desmoralizado desde su exilio en Estados Unidos. Pues aún a sabiendas del alto precio que hay que pagar, hay que perforar esa mole granítica de las “verdades”, falsas, establecidas por consenso tradicional, porque siempre encierran graves peligros para la sociedad. Una de ellas es la de “las dos Españas”.

En ciencias es muy común la utilización de modelos ideales como una manera de abordar de forma simplificada la realidad. En el estudio de la estructura de la materia, por ejemplo, hablamos de dos tipos de enlaces fundamentales entre los átomos, el iónico y el covalente. Estudiamos a fondo los dos modelos, pero nunca olvidamos que la inmensa mayoría de las sustancias no se encuadran en ninguno de ellos, simplemente participan en distinto grado de los dos modelos. Pues algo parecido ocurre con las simplificaciones, con los relatos míticos, con las metáforas: se pueden utilizar, pero siendo conscientes de sus limitaciones, de su irrealidad y de su fantasía.

Se preguntará alguno por qué razón escribo en castellano esta entrada, la primera en la lengua de Cervantes desde que el blog existe. No hay ningún motivo especial, simplemente me apetecía. Tampoco en la lengua existen las dos Españas, a pesar de los esfuerzos que se hacen en este sentido. Nada tengo contra el castellano; al contrario, me parece una lengua hermosísima, como todas. Pero la lengua que uso habitualmente con mi familia y con mis amigos es la misma que mamé, la misma que me llegó de mis antepasados y la misma que yo he pasado a mis descendientes: el gallego, que es y será la lengua de Galicia mientras no desaparezca. Pero, claro, cada uno es libre de hablar en la lengua que le dé la gana. Y hasta de estar callado.

sábado, 1 de diciembre de 2012

Johnny Guitar



O xoves pola noite abandonei o seguimento de calquera tipo de actualidade para ver, acurrucado no sofá, a película que pasaban na TVE1: “Johnny Guitar” (1954), de Nicholas Ray, unha das miñas favoritas. Non sei cantas veces a levo visto, pero foron moitas, e algunhas das súas secuencias moitas máis. Lémbrome especialmente de cando a puxemos en Carballo, no Cine Club, en versión orixinal subtitulada; debeu ser a finais dos anos oitenta, unha noite de calquera venres de inverno, no antigo Cine Rega. Quedoume para sempre na memoria a resposta de Johnny (Sterling Hayden) ó barman do casino de Vienna (Joan Crawford), cando este lle pregunta a quen debía anunciar: “My name is Johnny…Guitar”. Ás veces penso que o tan coñecido “I´m Bond… James Bond” do Axente 007, coa mesma pausa intermedia, puido ser copiado desa secuencia de “Johnny Guitar”. E iso a pesar de que Sterling Hayden nunca podería ter feito de James Bond.

Os clásicos, tanto na literatura coma no cine, na pintura ou na música, son moi fáciles de recoñecer: son aquelas obras  que canto máis as les, as contemplas ou as escoitas, máis che gustan. A maiores, unha memoria fráxil coma a miña fai moito máis agradables estas revisións, porque reúnen nunha soa experiencia o pracer de ver de novo paisaxes amadas co de recuperar matices que xa se perderán no insondable pozo do esquecemento. Pero é que, ademais, teño unha debilidade especial por este clásico: nel aparecen dous dos meus actores preferidos, Sterling Hayden e John Carradine, dous grandes perdedores da pantalla –como non lembrar a Dix (Sterling Hayden), o granxeiro arruinado convertido en foraxido, na “Xungla de Asfalto” de John Huston, ou a Casy (John Carradine), o predicador que deixara o seu oficio por xa non saber de que predicar, nas “Uvas da Ira” de John Ford-. E as grandes historias do cine, coma as da literatura ou as da vida mesma son historias de perdedores. Como dicía Camus, non existen as causas victoriosas, e por iso lle gustaban máis as perdidas.

Hai un acordo case xeral en considerar a secuencia do diálogo entre Sterling Hayden e Joan Crawford, cando lembran o seu antigo amor e a felicidade perdida, como unha das máis logradas da historia do cine. Nela, Johnny, sentado á mesa do bar, tomando unha copa, pídelle a Vienna que lle minta, que lle diga que todos eses anos o estivera agardando; ela, coma un eco, séguelle o xogo amargamente: “Si. Todos estes anos te estiven agardando”… “Dime que aínda me queres como eu te quero”. “Si. Aínda te quero como ti me queres”. “Grazas. Moitas grazas”, remata Johnny co cruel diálogo. Si, é magnífica, e así a consideraron Godard ou Truffaut, entre outros. Pero a min gústame tanto ou máis outra, unha que está case ó principio do filme. Ocorre tamén no bar, a tensión entre Vienna e o grupo de Dancing Kid, por un lado, e Emma e os habitantes do pobo, por outro, está a punto de estourar por causa do asasinato do irmán de Emma no asalto á dilixencia. Un dos amigos de Dancing, nervoso, derrama unha copa de wisky e o vaso roda pola barra; cando vai caer ó chan, aparece unha man que o pilla no aire. É a de Johnny, que estaba xantando nun reservado e escoitara a discusión. Cun café na man, sen armas e situado entre os dous grupos de inimigos a piques de matarse, pide un cigarro e fala tranquilo:

-Non hai nada mellor ca un cigarro despois do café... Hai homes que só desexan ouro e prata; outros só queren moitas terras e gando; e algúns só devecen polo whisky e as mulleres… Pero se un repara ben, que é o que máis nos enche? Un cigarro e unha cunca de café!

A cámara salta entón ó ventanuco que dá á cociña, o mesmo ventanuco que centrará a secuencia do diálogo amoroso de Johnny con Vienna. Nel aparece Tom (John Carradine), o empregado máis fiel de Vienna, que acolle cun amplo, agradecido e sincero sorriso a salvadora intervención de Johnny. Nunca me canso de ver esta secuencia!

 Neste “western irreal” e “barroco”, como foi cualificado por Bertolucci e Truffaut, deixando á marxe as súas claras referencias á “caza de bruxas”, o poderío das dúas personaxes femininas ou incluso certas imperfeccións técnicas –coma a deficiente montaxe-, un pode atopar tódolos condimentos dunha gran traxedia clásica: o amor, o odio, o fanatismo, os celos, a vinganza… a morte; poderíamos consideralo un western teatral e ata shakesperiano. A súa atipicidade dentro do xénero resulta tan absoluta que o heroe, antigo pistoleiro, non fai practicamente nada en toda a película; pasa o tempo quieto ou observando, e só de cando en vez fai algún comentario cheo de sabedoría e poesía… Pero de entre todas as lecturas posibles, que son moitas, como resulta normal  en toda grande obra de arte, eu quédome con aquela que ve na película de Nicholas Ray –outro gran perdedor-, a tráxica historia do paso inútil do tempo e da soidade do home, o mesmo problema que atormentaba a Unamuno. Johnny é un perdedor, un home que, cansado de loitas e violencias, descobre unha gran verdade da vida: un café é un cigarro despois de xantar, unha muller con quen compartir a existencia…  son das poucas cousas que precisa un home para ser feliz.

Se alguén aínda non viu esta película, ou calquera das outras dúas que cito, que non agarde máis e as vexa de contado. Agradeceramo.


A secuencia do café, entre o minuto 14:40 e o 16:30 (en inglés)

sábado, 24 de noviembre de 2012

Condena da claudicación



Cando eu era mozo contábase moito aquel conto de dous amigos que van camiñando polo deserto –non se sabe a conta de que-. De repente, un deles é atacado por unha serpente velenosa que o  morde xusto no pene. O outro, disposto a axudar, saca unha guía de primeiros auxilios e busca que facer en casos coma este. No apartado correspondente le: “aplíquese a boca no lugar onde se produciu a mordedura e succiónese con enerxía o veleno para logo cuspilo. Repetir a operación varias veces.”. Cando o accidentado, dorido e angustiado, pregunta que pon o libro, o compañeiro co semblante apenado contesta: que hai que morrer, Manoliño! Que hai que morrer! Venme o conto á memoria cada vez que escoito a políticos e tertulianos repetir coma loritos esa matraca de que diante da crise na que nos atopamos non hai alternativas: as políticas de austeridade e recortes masivos que aplica o goberno son as únicas posibles! Ou isto ou a catástrofe! A todos eles pásalles o mesmo có “amigo” de Manoliño: claro que hai alternativas, pero non lles conveñen, por iso negan a súa existencia! Incluso no caso de que non se coñecesen habería que buscalas, porque non se podería falar de democracia nin de liberdade se os individuos non puidesen imaxinar e defender que as cousas poden mellorar, e máis cando resulta evidente que van rematadamente mal para moitos concidadáns. En paralelo, eses defensores da claudicación diante da ortodoxia neoliberal, centrada en cargar o peso dos axustes nos traballadores e en desmontar un estado de benestar traballosamente establecido –que non caeu do ceo coma o maná, como algúns parecen pensar-, convértense en reemisores de mentiras masivas que, repetidas unha e outra vez desde os sancta sanctorum mediáticos,  acaban transformándose en verdades absolutas para unha boa parte da poboación. Mentres, outra parte da sociedade máis informada, e non menos importante, cansa de tales mentiras, amosa unha crecente desconfianza diante todo o que ten que ver coa política, cos políticos e coas institucións. En suma, o sistema democrático vese seriamente debilitado tanto pola ignorancia coma polo escepticismo. E isto resulta moi preocupante. No caso de España, a especial gravidade con que a crise se manifesta obriga a axustes máis severos e profundos e, en consecuencia, o grao de falsidade das mentiras que se contan é notablemente maior ca noutros sitios. Non se trata de facer aquí unha análise exhaustiva das mentiras difundidas, das verdades ocultas e  das alternativas posibles, obxectivo que, evidentemente, cae fóra tanto das miñas capacidades coma do espazo razoable dunha entrada de blog. Non obstante, citarei algunhas que considero especialmente relevantes.

Como todo o mundo sabe, a parte máis importante dos axustes recae sobre os traballadores -vía baixada de salarios, paro e precarización do emprego- e sobre o estado do benestar –vía recortes sociais-, por iso os elementos fundamentais das mensaxes ortodoxas son dous: o primeiro, é preciso baixar os salarios e eliminar as rixideces no mercado de traballo para facerse máis competitivos e volver a crear emprego; o segundo, hai que recortar as prestacións sociais e o tamaño excesivo do sector público para diminuír o déficit. Hai unha verdade fundamental que ninguén pon en dúbida, a das débedas por pagar! E a cuestión que realmente se discute non é outra ca esta: quen  as vai a pagar? A resposta razoable parece que debería ser: os que as xeraron! Así pasa coas privadas das familias e das empresas. Pero, hai un problema co outro grupo de axentes que máis débeda creou, os bancos e os fondos de inversión a eles ligados, que non están pola labor; despois de facer multimillonarios ós seus xestores e de estafar a millóns de pequenos inversores, decláranse incapaces de tal cousa, a menos que se lles inxecte diñeiro público. Que significa isto? Que din que pague Xan Pobo! Pero isto non se pode presentar así, con esa crudeza, e por iso se monta a principal e gran mentira, que consiste en dicir: si, nos bancos houbo algunha cousa fea e os directivos eran uns malvados, pero os culpables principais da débeda que nos afoga foron os cidadáns irresponsables, que se endebedaron por encima das súas posibilidades, e un sector público sobredimensionado e cargado de privilexios que nos leva directamente á ruína.

A falsidade da primeira parte da mentira resulta evidente: os cidadáns que se endebedaron por encima das súas posibilidades presentes, na súa gran maioría, non eran nin son uns irresponsables, só confiaban en poder traballar –como lles garante a Constitución-, e simplemente foron obxecto dunha gran estafa na que participaron os promotores inmobiliarios, os bancos e os propios gobernos, responsables todos eles do inchamento da burbulla inmobiliaria. Porque estafa é facer medrar artificialmente o prezo das cousas e vendelas por un moi superior ó que lles corresponde; porque estafa é colocar préstamos hipotecarios sen explicarlle ós cidadáns que a entrega da vivenda non cancelaría o total da débeda en caso de impago - sexamos sinceros, cantos cidadáns eran conscientes de que a dación da vivenda non cancelaría o total da súa débeda?-; porque estafa é colocar preferentes entre os paisanos coma se fosen depósitos a prazo; porque estafa é facerlle subscribir ós cidadáns fondos de pensións cheos de activos tóxicos asegurándolles que a súa rendibilidade a longo prazo sería segura -cantos españois non teñen agora menos cartos neses fondos cós que meteron?-. Por non falar dos fondos de inversión. E estafa é, por último, facerlle crer á xente que todos os sacrificios que se lle piden agora son para asegurarlles un futuro mellor, cando a única razón é garantir o cobro das débedas por parte dos nosos acredores –bancos de Alemaña, Francia e EE UU fundamentalmente-; e se urxen o rescate é polo mesmo, polo seu propio interese e non polo noso. Entón, que hai da futura recuperación? Pois xa se verá, queda confiada ó cumprimento dun importante principio universal: nunca choveu que non escampase!

Vaiamos coa segunda parte da mentira, esa de que en España temos un sector público sobredimensionado. Aquí resultan fundamentais os números. Para comezar hai que dicir que é totalmente falso que o Estado Español estivese máis endebedado cós outros cando se desencadeou a crise; ó contrario, a débeda pública roldaba o 36% do PIB, mentres a media da UE estaba arredor do 60%. Mesmo nos datos do pasado ano 2011, España roza o 70% neste mesmo indicador, mentres a media da zona euro  está no 87% do PIB –a dos “exemplares” Francia, Reino Unido, Alemaña ou EE. UU. superan o 80%-. Tampouco é certo que teñamos unha administración pública sobredimensionada. Uns datos clarificadores: en España 1 de cada 15,7 habitantes é traballador público; en Francia é 1 de cada 9,6; no Reino Unido 1 de cada 9,8; en Alemaña 1 de cada 13,7; por non falar de Suecia, onde hai un traballador público por cada 7,1 habitantes, ou Dinamarca onde o índice é 1 por cada 5,7. Non, nada de sector público sobredimensionado, dentro da UE-27 soamente Italia, Portugal e Austria teñen menos traballadores públicos en termos relativos ca España. E, que dicir do gasto social? No ano 2008, xusto cando entrábamos na crise, España seguía estando á cola da UE en gasto social, cun 41,1% do PIB, situándose no posto 20 dos 27 da UE (media 46,8%), fronte a un 43,7% de Alemaña ou un 47,3% no Reino Unido, e moi lonxe de Francia (52,7%) ou Suecia (53%), estando por debaixo da media en tódolos compoñentes deste gasto (protección social, sanidade, educación e servizos públicos). Agora estaremos bastante peor. E todo isto non é óbice para que non se deba recoñecer a mala xestión, en moitos casos, dos servizos públicos en España. A miña opinión é clara a este respecto: temos un sector público pouco desenvolvido, en relación coa UE, pero peor xestionado! Opino tamén que unha boa parte desa mala xestión radica na ideoloxía ortodoxa imperante: todo o público debe funcionar mal!, pois non hai mellor maneira de que as cousas se cumpran ca crer nelas. Esta mensaxe de que todo o público funciona mal, coma todas as mensaxes, non é inocente, detrás dela está a cobiza do capital que persegue con tenacidade facerse cargo de grandes áreas de negocio dentro do sector público, primeiro foron as privatizacións de sectores estratéxicos (isto xa está feito en gran medida) e agora é a concesión de importantes servizos sociais (sanidade, educación, protección social,...), áreas rendibles e seguras, as características máis demandadas polos grandes inversores nunha época na que a norma é a incerteza nos resultados.

Hai que pagar o que se debe. Evidentemente! Pero, nin os traballadores nin o sector público teñen que apandar co total desa pesada carga. Algunha idea. Con respecto ós traballadores, convén saber que España foi o único país da OCDE no que os salarios non subiron en termos reais entre os anos 1995 e 2005; mentres, o peso da masa salarial no PIB estaba no ano 2008 no 60,21%, por debaixo do 68% do ano 1960(!) e lonxe do máximo do 73,63% do ano 1976(!). Polo tanto, o aumento de riqueza do país non foi parar ós traballadores que se diga. Con respecto ó sector público, resulta evidente que temos un gran problema co déficit (diferencia entre ingresos e gastos públicos), pasamos dun superávit do 1,9% no ano 2007 a un déficit do 9,40% no pasado 2011, o maior da UE xunto co de Grecia. Non obstante, a aumento do déficit español non radica no aumento do gasto público, por debaixo da media europea, senón no derrube dos ingresos. No 2011 os ingresos públicos foron do 35,1% do PIB, fronte ó 45,2% de media da UE; unha escandalosa diferencia de 10 puntos que explicaría de por si todo o déficit do 2011. Como apunta Manuel Lago, o máis grave e indignante destes datos é que os tipos nominais dos impostos que pagamos en España son similares á media europea, pero a recadación é moito menor. Por que? Pois porque hai unha gran rede de deduccións e desgravacións fiscais para as empresas e para os máis ricos e porque hai un gran fraude fiscal. Se esas dúas variables que acabo de mencionar estivesen nas coordenadas do resto dos países da UE, España estaría nuns niveis de déficit semellantes ós da media europea. Resulta moi significativo que o derrube de ingresos se deba sobre todo á baixada de recadación no imposto de sociedades, un imposto que apenas é responsable dun 26% do total dos ingresos tributarios; a mesma sorpresa causa saber que o salario medio de traballadores e pensionistas declarado a facenda sexa de arredor de 19.000 euros, mentres o dos pequenos empresarios e profesionais liberais, si eses que presumen de Audi, Mercedes e BMW, sexa tan só duns 11.000 euros... E que dicir do fraude fiscal das grandes empresas e dos bancos? A propia Axencia Tributaria estima que o 74% do total do fraude fiscal céntrase nestes grupos, cun montante anual duns 44.000 millóns de euros. No que se refire á economía somerxida, tódolos estudos sitúan o seu nivel en España entre o 20 e o 25% do PIB, á cabeza deste triste ranking con Italia e Grecia, e entre 10 e 15 puntos por encima de países como Francia, Reino Unido ou EE UU. A facenda pública deixaría de ingresar, segundo os propios técnicos de facenda, arredor de 90.000 millóns cada ano por este concepto; só con rebaixar ese fraude ós niveis medios de Francia ou o Reino Unido recadaríanse uns 25.000 millóns de euros adicionais. Por que non se corrixe todo isto? Porque, por moito que se diga, non interesa.

E non quixera rematar esta entrega sen dedicar alomenos unhas liñas ó principal drama de todo isto, ó paro. Tamén hai alternativas. A máis importante, sen dúbida, é a do reparto do traballo. Xa escribín sobre isto nalgunha outra ocasión e habería que escribir máis e con máis detalle. Por que en Alemaña, que tivo un dos maiores descensos do PIB na crise 2008-2009 (4,7%), aumentou o emprego nun 1,2%, mentres en España (-3,7% do PIB) caeu 9,7 puntos? Pois, entre outras cousas, porque o sistema de coxestión de moitas empresas alemanas, entre empresarios e traballadores, levou á reducción do tempo de emprego (reparto do traballo) e non á eliminación de postos de traballo, como sucedeu aquí.  Hai pouco máis dun mes estiveron en España Lord Robert Skidelsky, o biógrafo de Keynes -un dos primeiros defensores da reducción da xornada laboral, para amortecer o negativo impacto que terían os avances tecnolóxicos sobre o emprego-, e o seu fillo  Edward presentando o libro “¿Cuánto es suficiente? Qué se necesita para una buena vida”. Cando nunha entrevista lles preguntaron polo que propoñían en concreto, contestaron: “Propoñemos varias medidas para conseguir reducir o número de horas traballadas, entre elas un imposto sobre o consumo progresivo. No lugar de gravar os ingresos gravar o consumo para desincentivalo. Os bens máis caros deberían pagar máis impostos. Tamén propoñemos unha renda universal, non unha renda moi alta, para todos os cidadáns independentemente da súa situación laboral, para que poidan elixir canto tempo queren traballar. Por último, avogamos polo reparto do emprego. O problema dos países ricos non é un problema de crecemento, senón de desigualdade, dunha distribución máis equitativa dos recursos que xa existen… O problema está na insaciabilidade dos individuos (subestimada por Keynes) e na capacidade do sistema para inventar e crear novas necesidades de consumo nos individuos.”.

Estas “utopías” son as que non lle gustan nada a dous dos nosos máximos defensores da claudicación, Barreiro Rivas e Blanco Valdés, que menosprezaron en sendas columnas – “Día de resaca y caldo limpio” e “Bien, ¿yahora, qué?”-, desde as súas privilexiadas tribunas, o papel das protestas do 14-N na rúa. E non me estraña, pois eles serían os primeiros que deberían deixar algunhas das súas múltiples ocupacións, todas compatibilizadas cos seus seguros e nada mal pagados traballos de funcionarios públicos, por exemplo en beneficio de moitos traballadores que, dedicados en corpo e alma ó periodismo profesional desde hai décadas, os están mandando á rúa nesas mesmas empresas nas que eles colaboran, e que parecen dispoñer de fondos suficientes para pagarlle a numerosos tertulianos pluriempregados pero non ós seus traballadores. Por certo, cando preparan as súas clases estes dous esforzados cabaleiros?

*Pódese descargar o libro "Hay alternativas. Propuestas para crear empleo y bienestar social en España", de Vicenç Navarro, Juan Torres López e Alberto Garzón Espinosa, con prólogo de Noam Chomsky.



sábado, 17 de noviembre de 2012

Muñoz Molina e o Instituto Cervantes


Muñoz Molina, César Antonio Molina e Eduardo Lago (2006)
Lo que yo me preguntaba,
 era cómo un país de mediana importancia
 podía permitirse tantos lujos.
A. Muñoz Molina

Sigo as crónicas periodísticas de Muñoz Molina desde hai anos e encántanme. Non sigo tanto a súa obra novelística, porque é contada a novela contemporánea que leo –non hai tempo para todo-. Coincido habitualmente coas opinións de Muñoz Molina, e incluso aprecio nos seus textos esa complicidade íntima que soamente se pode dar, por razóns obvias, entre aqueles que pertencemos a unha mesma xeración e vivimos vidas paralelas na infancia e na xuventude. Non obstante, sen dubidar das súas sans intencións, teño que dicir que non me gustou nada o artigo “Marca Cervantes” que asinaba esta semana en Babelia. Confeso que xa non me parecera acertada a súa decisión de aceptar o cargo de director da sede do Instituto Cervantes en Nova York no ano 2004, porque a independencia resulta fundamental para un escritor e casa mal coa aceptación de cargos públicos nomeados a dedo. Agora, este artigo acaba de convencerme de que aquel achegamento ó poder, a pesar da súa brevidade (2004-2006), non lle sentou nada ben.
O obxectivo fundamental da súa crónica non era outro cá crítica dos recortes, “brutales”, segundo a súa opinión, dos presupostos do Instituto Cervantes,  recortes que “traerán consigo la ruína segura de todo lo que ha ido ganando a lo largo de veinte años”, os que ten de vida esa institución dedicada ó ensino da lingua e a difusión da cultura española no exterior, a que el considera “modelo de excelencia” no ensino de idiomas. Chamou a miña atención que na crítica, Muñoz Molina, antigo director dunha sede, non aporte nin un só dato obxectivo ou cuantificable sobre o que sustentar a súa argumentación. Porque, neste país, visto o visto, entenderá Muñoz Molina que se os cidadáns estamos en contra dos recortes inxustos, non o estamos menos contra os despilfarros innecesarios e moito menos contra a poda dos innumerables privilexios privados que graciosamente se concederon, e conceden, á conta do presuposto público. E, claro, ó falar de cartos os números resultan imprescindibles.
Apunta Muñoz Molina que o Instituto Cervantes tomou como modelos, entre outros, o British Council e a Alianza Francesa. Desde logo o de modelos debeuse entender exclusivamente para os fins, pero nunca para os medios. Explícome: no caso da Alianza Francesa o goberno francés subvenciona as súas actividades cun escaso 5% sobre o total do presuposto; no caso do British Council as súas contas indican que por cada libra que inviste o goberno británico na institución, esta recada 3,10. Que din as contas do Instituto Cervantes?  Pois, como cabía esperar, algo totalmente distinto; por exemplo, que nos presupostos do ano 2008, dos 122 millóns de euros de gasto anual, 90 millóns foron sufragados con transferencias directas do Estado (este ano serán 76 millóns); é dicir, os españois pagamos cos nosos impostos arredor do 75% (86% no exercicio do 2011) do gasto total desa institución. Compárese iso cos datos aportados para o British Council ou a Alianza Francesa e coido que sobra calquera comentario. O British Council e a Alianza Francesa son bos negocios para os respectivos países, mentres o Instituto Cervantes é unha notable hipoteca para o noso.
Sae Muñoz Molina na defensa dos profesores: «quizás la parte más sólida profesionalmente de su personal, la mejor preparada y de más prestigio, ganan sueldos en general insuficientes, y tienen condiciones laborales inseguras.». Esquécese de aclarar que hai dous tipos de profesores: os fixos, con oposición, e os contratados. O salario medio dos primeiros está arredor do 41.000 euros ó ano, e se pode ser certo que nalgúns países ese salario non é gran cousa, noutros, con eses cartos, poden vivir coma verdadeiros marajás. E senón, porque hai tantas pelexas para conseguir esas prazas? Entre a información que recollín, anotei un dato que aporta un usuario galego do centro que o Instituto Cervantes ten en Shangai: sorprendíase da oferta dunha praza de profesor de español cun salario de 54.000 dólares anuais, mentres o salario ofrecido por un colexio privado na mesma cidade, para un posto con dedicación semellante, era de 18.000 euros. Cousa diferente son os profesores contratados, dos que hai continuas queixas, bastante razoables, en moitos centros do Cervantes (ver o blog (http://eltrasterodelcervantes.blogspot.com.es/). En todo caso, dado que o Instituto Cervantes, no ensino da lingua, non pode ser unha institución benéfica, o profesorado deberá pagarse cos ingresos que xeren os cursos que imparta, como ocorre no British Council e na Alianza Francesa.  Pero o que xa me parece totalmente fóra de lugar é isto que escribe: «En cuanto a los directores, jefes de estudios, gestores culturales y administradores, sus sueldos son casi insultantemente inferiores a los de los diplomáticos, y además carecen de todas las prebendas de éstos, empezando por la muy importante de la vivienda gratuita.». Sería desexable que os aires da capital do imperio non lle fixesen esquecer a Muñoz Molina a súa Úbeda natal e non o convertesen nun desmemoriado! Soamente faltaría que o persoal de tales centros cobrase salarios de diplomáticos (eses si que resultan insultantes, Antonio, pero por superiores ó que sería razoable). Ademais, deixando á marxe o método dixital de nomeamento de todos eses cargos, por moito que se disfracen de concursos de méritos, todos os salarios deben de ser bastante superiores ós 41.000 euros dos profesores, e estou seguro que no noso país sobran aspirantes coa cualificación precisa que estarían encantados tanto do soldo coma do destino. Moitos dos que participan nos blogs que tratan destes asuntos confesan que nunca foron capaces de saber a ciencia certa o que ganan os directores dos centros, pero un asegura que sempre era máis de 6.000 euros ó mes no ano 2009. Se a todo isto unimos as constantes denuncias de traballadores sobre nepotismo e incapacidade dalgúns directores, caciquismo e enchufismo nos nomeamentos, despilfarro de recursos (o aluguer do local de Pekín, por exemplo, de 3200 metros cadrados nun soberbio edificio, custaba, no 2009, 400.000 euros ó ano), etc., etc., a conclusión obrigada é que o Instituto Cervantes será de todo menos exemplar. Como cabía sospeitar, un de tantos “chiringuitos” que, a pesar de nacer sobre unha boa idea e para realizar unha labor tan importante como necesaria, remata servindo fundamentalmente para colocar amigos; como din os editores do blog “el trastero del Cervantes”: «un coto privado de caza para los amigos del partido de gobierno de turno, llámese PSOE, PP, etc.». Visto todo iso, como quere Muñoz Molina que non se pense que traballar no Cervantes é unha especie de “sinecura diplomática”?
Para rematar, un comentario sobre o papel de difusor cultural que ten o Instituto Cervantes. Escribe Muñoz Molina: «Somos muchos los escritores españoles y latinoamericanos que nos hemos beneficiado de la colaboración entre el Instituto Cervantes y las editoriales que publican nuestros libros en otros países». Non me cabe a menor dúbida! Se un dá un paseo polas axendas de actividades culturais dos centros do Instituto Cervantes ó longo e ancho do mundo, atopará un completísimo calendario de eventos que xa nos gustaría ter aquí, na propia casa: conferencias dos escritores máis relevantes, actuacións dos músicos máis coñecidos, presentación das últimas películas españolas coa asistencia de actores e directores…-magnífica oportunidade, para todos eles, de facer turismo gratis polo mundo-. E todo iso de balde para os asistentes! Claro, pagando nós! Un exercicio recomendable: búsquese no British Council e na Alliance Française actividades semellantes e compárese.  Será que o Reino Unido e Francia son países máis pobres ou será outra mostra dos derroches que son precisos para alimentar ese afán vanidoso por aparentar, esa “manía de los grandes gestos, el despilfarro en lo superfluo y la mezquindad en lo necesario”, segundo el mesmo ten denunciado, que caracteriza á nosa cultura? 
En verdade, ter que ler cousas coma estas mentres o país se desangra resulta especialmente triste, sobre todo cando vén de quen un aprecia tanto. De tódolos xeitos, que ninguén se trabuque: o sábado volverei a ler  con sumo gusto o artigo de Muñoz Molina. Todos temos as nosas cousas e, como dicía Kant, errar no xuízo cando se cre ter razón en conciencia nunca resulta eticamente reprochable. Pero si rebatible.



sábado, 10 de noviembre de 2012

Camiño Francés


Carte des chemins de S. Jacques de Compostelle, 1648. Camino Francés de Santiago de Compostela*

Asistía o pasado 18 de outubro en Ourense ó ciclo de conferencias “Vías de comunicación e tráfico comercial” organizado polo Departamento de Historia da Universidade de Vigo. Interesábanme, sobre todo, as exposicións de Carlos Nárdiz (Protección patrimonial dos camiños históricos), Manuel G. Durán (Pontes históricas e vías de comunicación) e J.M. Andrade Cernadas (Viaxeiros ou peregrinos? Algunhas notas críticas sobre a peregrinación a Santiago na Idade Media). A concorrencia estaba formada, fundamentalmente, por alumnos de historia, e resultoume vergoñento comprobar como a maioría dos que eu podía ver, en vez de atender ós conferenciantes, dedicábanse a mandar mensaxes polo móbil ou, simplemente, a botar unha cabezadiña nas cómodas butacas do auditorio –certo que ningún roncaba-. Tamén chamou a miña atención o uso do idioma: das catro conferencias que escoitei, as tres impartidas por profesores galegos foron en castelán, e a única concesión á nosa lingua veu dun profesor madrileño que puxo o título da súa presentación en galego: tristísimo.

Pero, vaiamos co tema sobre o que pretendo escribir: O Camiño Francés. Teño investigado algunha cuestión relacionada co nome do Camiño, e a idea de publicar algo no blog veume cando escoitaba a Andrade Cernadas, que falou, e ben, dos camiños de Santiago e dos peregrinos. Incidiu, sobre todo, no erro de retroproxección que se comete cando se pensa que a importancia actual da vía e o tipo de peregrinos que a percorren resultan extrapolables ó pasado. Algúns datos que deu: na época de Xelmirez os documentos apenas falan dos peregrinos; a única etapa de peregrinacións masivas anterior á actual sería a Baixa Idade Media, na que os máis chegarían por mar desde as illas británicas; nos séculos XIX e XX os peregrinos a Santiago foron escasísimos (no ano 1972, por exemplo, soamente se entregaron 67 Compostelas). O verdadeiro despegue do Camiño produciríase no ano 1993, co Plan Xacobeo, eminentemente turístico, impulsado por Fraga. Tamén sinalou o profesor algo que xa sabíamos: os camiños de Santiago eran vías por onde circulaban viaxeiros con distintas motivacións; algúns deles, seguramente os menos, eran peregrinos a Santiago por devoción relixiosa.

Citou Andrade Cernadas o Camiño Francés, o Camiño Inglés, o Camiño Portugués, etc. Todo isto parece clarísimo: o Camiño Francés é o camiño que vén de Francia, o Inglés é o que vén de Inglaterra, o Portugués de Portugal, etc. Pero eu penso que hai algún problema. Por exemplo, un documento dunha concordia entre o Arcebispo de Santiago e o Conde de Altamira, do ano 1554, sobre a ocupación e espolio dalgúns lugares e fortalezas do primeiro, fala das cinco feligresias del camino frances. Sorpresa: estas feligresías, que se corresponden coas actuais de Bruma, Ardemil, Leira, Poulo e Buscás, todas do concello de Ordes, non está a carón do que agora coñecemos por Camiño Francés senón do Camiño Inglés! Como se entende isto? Pois, para comezar, aceptando que as cousas case nunca son tan sinxelas como se presentan.

Principiarei cunha afirmación que pode sorprender: o nome orixinal do que agora coñecemos como Camiño Francés non era Camiño Francés. En efecto, cando se revisa a documentación medieval de Galicia, as primeiras referencias indubidables do Camiño de Santiago, que son do século XII, refírense a el como: caminum Francorum, iter Francorum, vie Francorum e stratam Francorum, denominacións que poñen de manifesto que se trata do camiño ou vía dos francos, pero nunca dun camiño que vén de Francia, circunstancia normal se temos en conta que Francia aínda non era unha realidade totalmente definida como país. Mesmo na guía do camiño do Liber Sancti Jacobi (o Códice Calixtino) as denominacións que aparecen son via e ytinere Sancti Iacobi, e dúas veces se cita, dentro de Compostela, a viam Francigenam, concretando que se trata da rua onde se atopan os cambistas, os taberneiros e os comerciantes; pero nunca se fala do Camiño Francés, aínda que asi apareza nalgunhas traduccións pouco rigorosas. Na realidade, a denominación de Camiño Francés non aparece nos documentos ata un século máis tarde, e soamente se fará común a partir de mediados do século XIII. Adoita explicarse isto dicindo que “francos” eran os que viñan de Francia e que polo tanto as dúas denominacións resultan equivalentes. Pois tampouco! O tema é complexo, pero podemos resumilo dicindo que franco, na Idade Media, podía significar dúas cousas: extranxeiro (pero non exclusivamente francés) e home libre ou exento de certas cargas (a iso se refiren os comúns fueros de francos). É certo que o apelativo franco tivo na súa orixe un carácter estritamente étnico, referente a individudos pertencentes ó pobo xermánico dos francos; pero desde o século VI, ou talvez desde algo antes, pasou a significar tamén ‘home libre’, pénsase que por derivar en última instancia da raiz gótica freis-, da que vén o alemán moderno frei  e o inglés free. Máis tarde,  a gran extensión que alcanzou o regnum francorum -toda a Francia actual, gran parte da Alemaña, Hungría, Chequia, os Países Baixos, Italia e incluso unha parte da Península Ibérica (a Marca Hispánica)-, fixo que fosen coñecidos co apelativo común de francos tódolos habitantes deses territorios. A pesar de que o tratado de Verdum, do ano 843, estableceu a división do regnum francorum en tres partes, a denominación de francos seguiuse utilizando para os habitantes do total do antigo reino; así o demostra, por exemplo, o nome común de francos que recibían os cristiáns que participaban nas cruzadas (séculos XI-XIII), con independencia do país de orixe. En sintonía con isto, hai que apuntar que o primeiro rei que abandona a antiga fórmula de rei dos francos para pasar a denominarse rei de Francia foi Felipe II “Augusto” (1180-1223), xa a cabalo dos séculos XII e XIII. Da voz francigenae din Vázquez de Parga, Lacarra e Uría no seu monumental traballo “Las peregrinaciones a Santiago de Compostela”: «cobra en los diplomas un sentido más general de “extranjero”, cualquiera que sea su procedencia. Exactamente lo mismo ocurre en Italia e Inglaterra, donde bajo el nombre de francigenae se incluía a tolos los que no se demostrara eran ingleses o italianos.».

Pero, por que o Caminum Francorum pasa a ser Camiño Francés? Pois penso que a razón fundamental está na aparición do substantivo e adxectivo franceis (>français), que comeza a documentarse a principios do século XII, derivado de franc ‘franco’ (do lat. medieval francus, xen. franci, á súa vez dun xermánico frank ‘libre, exento’). Outro adxectivo derivado do mesmo substantivo era francisco, que cualificaba obxectos, sobre todo relixiosos, de orixe ou estilo franco, equivalente a romano e por contraposición a mozárabe hispano. Non debemos esquecer que foi o Camiño a principal vía de introducción do rito litúrxico romano que acabou impoñéndose totalmente ó antigo rito hispano no reinado de Afonso VI . Foi parte da chamada reforma gregoriana que algúns non dubidan en chamarlle Carolinxia, por canto conseguía facer realidade as aspiracións do Imperio fundado por Carlomagno, entre elas a unificación litúrxica. Curiosamente, e non por casualidade, camino francisco foi a denominación intermedia do Camiño, moi común na primeira metade do século XIII, entre o antigo caminum francorum e o novo camino frances. En suma, os primeiros Camiño Francés aínda fan referencia ó franco, sospeito que cun gran peso do significado relixioso, e nada ten que ver ese nome con que a orixe de tal camiño estivese en Francia. Pero, claro, a conformación definitiva de Francia como país, que toma o seu nome do baixo latín Francia ‘o país dos francos’ – un exemplo claro da diferencia entre o concepto desa antiga Francia e a posterior vese ó estudar que cando os francos ocuparon a Galia, os galos chamábanlle ós francos “xermanos”), irá facendo que se perda o significado orixinal do nome do Camiño e se vaia asumindo o que agora temos, dun camiño que principia en Francia, un xeito de etimoloxía popular algo sutil, pero etimoloxía popular ó fin e ó cabo. A maiores, as fontes hispanas tamén aclaran como o primeiro significado do adxectivo francés era ‘franco’; así, cando Afonso X, autor dalgunha das primeiras referencias que temos do uso do adxectivo francés en España,  relata os feitos lendarios dos exércitos de Carlomagno na península Ibérica, ós francos chámalle franceses,  e cando se refire ó rito relixioso romano ou franco, chámalle officio frances.

Aínda así, quedaría por explicar por que aparecen camiños, como o citado ó principio do traballo, que levan a denominación de camiño francés e son distintos do antigo caminum francorum. Podería pensarse que o elemento relixioso da peregrinación unificara tal denominación para todos os camiños de Santiago. Pero non: están documentados camiños franceses que non van a Santiago. Por exemplo, nun apeo de San Clodio do ano 1565 aparece unha leira de viña nas proximidades da Ponte San Clodio que linda  “por vajo en el camino frances”, que non era outro có antigo camiño que viña de Ribadavia para San Clodio pola marxe esquerda do Avia. Claro que este camiño, por ter continuidade ata Compostela, tamén podería ser considerado un camiño de Santiago, por certo tan ou máis importante ca moitos dos que agora están considerados e protexidos como camiños de Santiago, pero diso poderíamos falar noutra ocasión. O que xa non deixa lugar a dúbidas é, por exemplo, un deslinde do ano 1560, dunha leira en Ponte Caldelas,  que estaba situada “al longo del camjño franzes qe bay pa Ribadabja”, é dicir, a carón do camiño de Pontevedra a Ribadavia, e ese si que non ía a Santiago. Cal pode ser a explicación? Pois, en resumo, que o singular réxime xurídico que acadou  o Camiño Francés, libre para tódalas persoas e soamente suxeito á xurisdición real, comezou a aplicarse a outros camiños que por iso recibiron o nome de camiños franceses. Non obstante, esa denominación xa comezou a declinar nos séculos XIV e XV, substituída pola de Camiño Real, que sería, en definitiva, a que se mantería. Dese xeito, no século XVI xa eran raras as referencias a camiños franceses, e no XVII practicamente desapareceron. Por iso agora nos sorprenden tanto. 

Moitas máis dificultades e escuridades, tanto de tipo histórico coma lingüístico, hai relacionadas cos Francos; por exemplo no topónimo homónimo, bastante habitual en Galicia, que se asocia a miúdo, e con pouco fundamento, coas peregrinacións a Santiago, e con outros topónimos aparentemente relacionados, caso de Francelos. Pero, por hoxe, coido que xa é suficiente.

*Mapa falso do Camiño Francés, que incluso está á venda nalgún museo. Foi realizado polo artista francés Daniel Derveaux nos anos setenta. El foi un dos que soubo “poñer en valor” o Camiño.


sábado, 3 de noviembre de 2012

Da renuncia de Javier Marías e dos premios



A renuncia de Javier Marías ó Premio Nacional de Narrativa, dotado con 20.000 euros, ten desatado unha agre polémica entre os que aplauden esa decisión e os que a censuran. Marías xustificou a decisión de non aceptar ningún premio que veña dunha institución pública española en ser consecuente consigo mesmo: “Sería una sinvergonzonería por mi parte aceptar ahora un premio cuando he estado tantos años diciendo que no lo recibiría. No quiero prestarme a estar involucrado en cualquier tipo de sospecha o de recibir favores. Es una actitud consecuente. Sería indecente aceptarlo… Creo que el Estado no tiene por qué darme nada por ejercer mi tarea de escritor que al fin al cabo es algo que yo elegí… en este momento se añade otro motivo más para mantenerme en esta postura. Es momento de gran dificultad económica para todo el país, para mucha gente…”. Tamén se esforzou por aclarar que a súa intención non era facerlle un feo a ninguén: “Lamentaría que esta postura mía se viera como un desdén hacia nadie. No lo es.”. Da importancia da renuncia dános unha idea a resonancia nacional e internacional que tivo a noticia nos diferentes medios de comunicación. E, dado que a decisión de renunciar ó premio se enmarca dentro do ámbito da liberdade individual do premiado, a que ven tanto alboroto? Algo debe de haber nela para que sexa capaz de remover a conciencia de tanta xente! Analicemos isto.

O primeiro que se debería resaltar é que a decisón de J. Marías non consiste en rechazar calquera  premio, non; soamente ós promovidos por institucións públicas españolas. Unha pregunta pertinente sería: deben as institucións públicas promover premios literarios en particular ou artísticos en xeral? A resposta a esta cuestión adoita ser afirmativa, argumentando a obriga do fomento da cultura por parte dos poderes públicos; pero isto resulta discutible alomenos por dúas razóns: a primeira, as dúbidas que existen sobre que os premios sexan unha forma eficaz de promoción cultural; a segunda, as sospeitas fundadas de que os motivos verdadeiros da  convocatoria de moitos premios teña algo que ver con esa promoción. Ademais, estaría o tema importantísimo da dotación económica. Neste país nunca deixa de sorprender (ou non tanto) a alegría con que se gasta o diñeiro público. Os premios literarios pagados cos cartos dos contribuíntes son un bo exemplo: o premio Cervantes ten unha dotación de 125.000 euros, nada menos; o Príncipe de Asturias das Letras, 50.000 euros (neste caso repártense oito premios nas diversas modalidades, é dicir, gástanse 400.000 euros soamente en premios); o Ministerio de Cultura emprega anualmente 200.000 euros en Premios Nacionales relacionados coa literatura (ós que habería que sumar outros 300.000 nas restantes modalidades artísticas, 125.000 euros do Premio Velázquez, etc. etc. Iso si, o Premio Nacional de Fomento de la Lectura é honorífico e non ten dotación económica). Nin que dicir ten que unha boa parte destes premios recae en autores consagrados, que pouco deberían precisar destas importantes transferencias de diñeiro público, amén de que non sexa raro atopalos predicando  as bondades dunha vida contemplativa ou manifestándose contra o despilfarro das institucións públicas. Ademais, é falso que unha grande dotación económica aumente o prestixio do premios: o galardón máis prezado das letras francesas, o premio Goncourt ten unha dotación de 50 euros. Resulta evidente, ademais, que o montante dos premios soamente representa unha parte mínima do gasto total no que incorren as institucións convocantes: cerimonias de entrega, publicidade, honorarios dos xurados, etc. etc. E soamente citamos aquí os casos máis destacados, pero pensemos que non hai consellería de cultura, deputación ou concello de certa importancia que non teña o seu ou os seus premios literarios e artísticos respectivos. Sumemos a isto as galas, festas e festivais de distintas manifestacións artísticas de todo tipo que directa ou indirectamente se pagan con diñeiro público e chegaremos a un montante asombroso que resulta difícil de cuantizar. Mentres, parece que non hai diñeiro suficiente para comedores ou transporte escolar  –diñeiro que si había no ano 1970!-, se recortan as becas e o mesmo lle pasa ós programas de investigación. Ver para crer!

Preguntáronlle a Javier Marías se renunciaría ó Nobel, en caso de que llo deran. O autor eludiu dar unha resposta clara dicindo que non había ningún motivo para que pensasen nel para tan destacado premio. Talvez non estivo áxil na resposta: o premio Nobel non resulta comparable en absoluto ó Premio Nacional que se lle outorgou;  o diñeiro que se entrega nos Nobel non vén dos impostos dos suecos, nin de ningunha institución pública, senón dunha fundación privada, a Fundación Nobel instituída co capital que con ese fin deixou Alfred Nobel, fundación que, por certo, nin sequera elixe ós premiados, cometido do que se encargan diversas institucións suecas que foran elixidas para ese fin polo propio Nobel. Vale isto para dicir que nada hai que obxectar ós premios das institucións privadas, que, dentro da legalidade, poden facer cos seus cartos o que consideren oportuno; é o caso dos premios das editoriais (Planeta, Nadal, etc.) que se inscriben dentro da política comercial e publicitaria das respectivas empresas, resultando totalmente vanas tódalas polémicas sobre favoritismos ou amañamentos na concesión destes premios.

En Galicia tampouco estamos faltos de premios pagados con diñeiro público: o Premio Otero Pedrayo ten unha dotación de nada menos que 30.000 euros, que pagan por turno as catro deputacións provinciais, e son innumerables os premios menores convocados polas propias deputacións e concellos; por exemplo, o premio Losada Diéguez, sufragado polos concellos de Boborás (3000 hab.) e O Carballiño (14000 hab.), reparte cada ano 12.000 euros entre as súas dúas modalidades.

Cal é o resultado de to isto? Un “mundo da cultura” totalmente domesticado polo poder político. Como escribía non hai moito J.C. Bermejo Barrera referíndose a Galicia: “é fácil comprender que políticos agudos decidisen entoar o canto das sereas para atraer cara ás súas rochas os escasos navegantes da cultura galega que ían errando polo mar en busca da súa patria, ofrecéndolles pequenos cargos, mínimas prebendas e dádivas en formas de premios, medallas e recompensas”. Eses achegamentos subvencionados son, en última instancia, o principal sustento das “camarillas intelectuais” que, copio de novo a Bermejo, “acaparan recursos, promocionan ós seus creadores, silencian ós demais e asfixian o mundo da información e da cultura públicas”. Non se pode dicir máis claro.

E o malo de todo isto é que ese afán de premios e recompensas xa está instalado nos centros de ensino, onde son comúns os concursos dos tipos máis variados: poesía, narración, danza, cartas de amor, disfraces do Entroido, cabazas do Samaín, etc. etc; concursos que non me entusiasman, pero contra os que nada tería se non houbera o premio en metálico ou en especie, se simplemente coubese a honra e o diploma para o gañador, e a aceptación da derrota para os perdedores –gran ensinanza esta última-. Pero o diñeiro todo o enloda. Para esa manía de converter ós nenos en creadores, e pagarlle incluso por iso, antes de recibir a preparación axeitada –obxectivo fundamental da súa educación-, tal vez non estaría de máis lembrar aquel comentario de Jean Cocteau diante da noticia dunha nena, chamada Minou Drouet, celebrada en toda Francia, a mediados do século pasado, como prodixio por escribir poemas: “Todos os nenos son poetas… menos Minou Drouet”.

Pero non todo é malo nos premios literarios, o malogrado Roberto Bolaño sobreviviu algúns anos en España grazas ós concursos municipais. O seu conto Sensini é o relato crítico desa experiencia de cazador de recompensas literario:

“...existía el riesgo de coincidir en más de una liza con un mismo jurado, oficio singular que en España ejercían de forma contumaz una pléyade de escritores y poetas menores o autores laureados en anteriores fiestas. El mundo de la literatura es terrible, además de ridículo, decía.”.