Da renuncia de Javier Marías e dos premios

A renuncia de Javier Marías ó Premio Nacional de Narrativa, dotado con 20.000 euros, ten desatado unha agre polémica entre os que aplauden esa decisión e os que a censuran. Marías xustificou a decisión de non aceptar ningún premio que veña dunha institución pública española en ser consecuente consigo mesmo: “Sería una sinvergonzonería por mi parte aceptar ahora un premio cuando he estado tantos años diciendo que no lo recibiría. No quiero prestarme a estar involucrado en cualquier tipo de sospecha o de recibir favores. Es una actitud consecuente. Sería indecente aceptarlo… Creo que el Estado no tiene por qué darme nada por ejercer mi tarea de escritor que al fin al cabo es algo que yo elegí… en este momento se añade otro motivo más para mantenerme en esta postura. Es momento de gran dificultad económica para todo el país, para mucha gente…”. Tamén se esforzou por aclarar que a súa intención non era facerlle un feo a ninguén: “Lamentaría que esta postura mía se viera como un desdén hacia nadie. No lo es.”. Da importancia da renuncia dános unha idea a resonancia nacional e internacional que tivo a noticia nos diferentes medios de comunicación. E, dado que a decisión de renunciar ó premio se enmarca dentro do ámbito da liberdade individual do premiado, a que ven tanto alboroto? Algo debe de haber nela para que sexa capaz de remover a conciencia de tanta xente! Analicemos isto.

O primeiro que se debería resaltar é que a decisón de J. Marías non consiste en rechazar calquera  premio, non; soamente ós promovidos por institucións públicas españolas. Unha pregunta pertinente sería: deben as institucións públicas promover premios literarios en particular ou artísticos en xeral? A resposta a esta cuestión adoita ser afirmativa, argumentando a obriga do fomento da cultura por parte dos poderes públicos; pero isto resulta discutible alomenos por dúas razóns: a primeira, as dúbidas que existen sobre que os premios sexan unha forma eficaz de promoción cultural; a segunda, as sospeitas fundadas de que os motivos verdadeiros da  convocatoria de moitos premios teña algo que ver con esa promoción. Ademais, estaría o tema importantísimo da dotación económica. Neste país nunca deixa de sorprender (ou non tanto) a alegría con que se gasta o diñeiro público. Os premios literarios pagados cos cartos dos contribuíntes son un bo exemplo: o premio Cervantes ten unha dotación de 125.000 euros, nada menos; o Príncipe de Asturias das Letras, 50.000 euros (neste caso repártense oito premios nas diversas modalidades, é dicir, gástanse 400.000 euros soamente en premios); o Ministerio de Cultura emprega anualmente 200.000 euros en Premios Nacionales relacionados coa literatura (ós que habería que sumar outros 300.000 nas restantes modalidades artísticas, 125.000 euros do Premio Velázquez, etc. etc. Iso si, o Premio Nacional de Fomento de la Lectura é honorífico e non ten dotación económica). Nin que dicir ten que unha boa parte destes premios recae en autores consagrados, que pouco deberían precisar destas importantes transferencias de diñeiro público, amén de que non sexa raro atopalos predicando  as bondades dunha vida contemplativa ou manifestándose contra o despilfarro das institucións públicas. Ademais, é falso que unha grande dotación económica aumente o prestixio do premios: o galardón máis prezado das letras francesas, o premio Goncourt ten unha dotación de 50 euros. Resulta evidente, ademais, que o montante dos premios soamente representa unha parte mínima do gasto total no que incorren as institucións convocantes: cerimonias de entrega, publicidade, honorarios dos xurados, etc. etc. E soamente citamos aquí os casos máis destacados, pero pensemos que non hai consellería de cultura, deputación ou concello de certa importancia que non teña o seu ou os seus premios literarios e artísticos respectivos. Sumemos a isto as galas, festas e festivais de distintas manifestacións artísticas de todo tipo que directa ou indirectamente se pagan con diñeiro público e chegaremos a un montante asombroso que resulta difícil de cuantizar. Mentres, parece que non hai diñeiro suficiente para comedores ou transporte escolar  –diñeiro que si había no ano 1970!-, se recortan as becas e o mesmo lle pasa ós programas de investigación. Ver para crer!

Preguntáronlle a Javier Marías se renunciaría ó Nobel, en caso de que llo deran. O autor eludiu dar unha resposta clara dicindo que non había ningún motivo para que pensasen nel para tan destacado premio. Talvez non estivo áxil na resposta: o premio Nobel non resulta comparable en absoluto ó Premio Nacional que se lle outorgou;  o diñeiro que se entrega nos Nobel non vén dos impostos dos suecos, nin de ningunha institución pública, senón dunha fundación privada, a Fundación Nobel instituída co capital que con ese fin deixou Alfred Nobel, fundación que, por certo, nin sequera elixe ós premiados, cometido do que se encargan diversas institucións suecas que foran elixidas para ese fin polo propio Nobel. Vale isto para dicir que nada hai que obxectar ós premios das institucións privadas, que, dentro da legalidade, poden facer cos seus cartos o que consideren oportuno; é o caso dos premios das editoriais (Planeta, Nadal, etc.) que se inscriben dentro da política comercial e publicitaria das respectivas empresas, resultando totalmente vanas tódalas polémicas sobre favoritismos ou amañamentos na concesión destes premios.

En Galicia tampouco estamos faltos de premios pagados con diñeiro público: o Premio Otero Pedrayo ten unha dotación de nada menos que 30.000 euros, que pagan por turno as catro deputacións provinciais, e son innumerables os premios menores convocados polas propias deputacións e concellos; por exemplo, o premio Losada Diéguez, sufragado polos concellos de Boborás (3000 hab.) e O Carballiño (14000 hab.), reparte cada ano 12.000 euros entre as súas dúas modalidades.

Cal é o resultado de to isto? Un “mundo da cultura” totalmente domesticado polo poder político. Como escribía non hai moito J.C. Bermejo Barrera referíndose a Galicia: “é fácil comprender que políticos agudos decidisen entoar o canto das sereas para atraer cara ás súas rochas os escasos navegantes da cultura galega que ían errando polo mar en busca da súa patria, ofrecéndolles pequenos cargos, mínimas prebendas e dádivas en formas de premios, medallas e recompensas”. Eses achegamentos subvencionados son, en última instancia, o principal sustento das “camarillas intelectuais” que, copio de novo a Bermejo, “acaparan recursos, promocionan ós seus creadores, silencian ós demais e asfixian o mundo da información e da cultura públicas”. Non se pode dicir máis claro.

E o malo de todo isto é que ese afán de premios e recompensas xa está instalado nos centros de ensino, onde son comúns os concursos dos tipos máis variados: poesía, narración, danza, cartas de amor, disfraces do Entroido, cabazas do Samaín, etc. etc; concursos que non me entusiasman, pero contra os que nada tería se non houbera o premio en metálico ou en especie, se simplemente coubese a honra e o diploma para o gañador, e a aceptación da derrota para os perdedores –gran ensinanza esta última-. Pero o diñeiro todo o enloda. Para esa manía de converter ós nenos en creadores, e pagarlle incluso por iso, antes de recibir a preparación axeitada –obxectivo fundamental da súa educación-, tal vez non estaría de máis lembrar aquel comentario de Jean Cocteau diante da noticia dunha nena, chamada Minou Drouet, celebrada en toda Francia, a mediados do século pasado, como prodixio por escribir poemas: “Todos os nenos son poetas… menos Minou Drouet”.

Pero non todo é malo nos premios literarios, o malogrado Roberto Bolaño sobreviviu algúns anos en España grazas ós concursos municipais. O seu conto Sensini é o relato crítico desa experiencia de cazador de recompensas literario:

“...existía el riesgo de coincidir en más de una liza con un mismo jurado, oficio singular que en España ejercían de forma contumaz una pléyade de escritores y poetas menores o autores laureados en anteriores fiestas. El mundo de la literatura es terrible, además de ridículo, decía.”.