lunes, 25 de septiembre de 2017

No vórtice

En xuño do 2014 publiquei neste diario unha columna co título de “A espiral”, onde dicía: «O problema catalán ten tódalas características dun movemento en espiral [...]. Agora estamos a piques de afrontar o maior desafío para a estrutura territorial peninsular do Estado  dos tres últimos séculos, e non é fácil saír dunha espiral cando se entrou na zona vertixinosa.». O tempo, por desgraza, veu a darme a razón, porque xusto nos atopamos no vórtice desa espiral.
Vórtice ‘remuíño, centro dun ciclón’ vén do latín vortex, vocábulo que tiña eses significados pero tamén os de abismo e profundidade. Coma vértice ou vertixe, remite ó lat. vertere ‘xirar, dar voltas, derribar’, estando sempre presente nas palabras desta familia léxica a idea dun xiro rápido e “vertixinoso” capaz de producir grandes catástrofes, sexan remuíños reais, coma os da auga ou os do vento, sexan metafóricos, coma os da paixón amorosa ou os da política.
Ata hai pouco, fóra de Cataluña, parecía non interesar o tema catalán. A xente, en xeral, e contra do que se puidera pensar, non quere que lle falen dos problemas realmente graves, ata que o mal se lle presenta con toda a virulencia acumulada: entón é cando se encomenda a tódolos santos. Así, tal como dicía un protagonista da Peste de Camus, «case todas as desgrazas dos homes veñen de non falar claro».
A miña posición sobre o problema catalán quedou exposta no artigo que antes citaba e en dous máis publicados no ano 2015: A decadencia española (25 set.) e Soberanía (20 nov.). Tal posición podería resumirse en tres puntos. Primeiro: total acordo con aquel diagnóstico de Ortega que dicía que o problema catalán non se podían resolver de xeito definitivo, que tan só cabía conlevalo o mellor posible, coma unha enfermidade crónica. Segundo: a progresiva decadencia da idea de España, xunto coa incapacidade de parte dos españois para comprender a natureza diversa e plural do Estado, vén constituíndo o principal alimento dos nacionalismos periféricos e da súa deriva independentista. Terceiro: o problema importante non é o da viabilidade de Cataluña como estado independente, senón o da inviabilidade de España cunha Cataluña independente: xusto aquí radica a insolubilidade da cuestión.
Non obstante,  tralo golpe do parlamento catalán contra a legalidade constitucional española (legalidade que inclúe a Cataluña) vou escribir algo a maiores. En concreto sobre o conto de que o que queren os cataláns é votar, e que votar sempre é unha manifestación de democracia. Falso: só o é cando a votación se inscribe dentro da legalidade democrática establecida. Porque non hai democracia sen respecto do principio de legalidade. No noso caso, ademais, a diferenza do que ocorre noutros países plenamente democráticos, pode cambiarse a legalidade no sentido  que pretenden os promotores do referendo, pero respectando, iso si, as regras de xogo que nos fomos dando nos últimos corenta anos. Fóra das regras de xogo todo desemboca na forza e na violencia, con tódolos males asociados; por iso ningunha desconformidade xustifica o desacato do marco constitucional.
Remitámonos á historia que ninguén quere mentar: 6 de outubro de 1934, declaración unilateral da República Catalana; 7 de outubro de 1934, sufocación da rebelión e volta á legalidade da II República Española; balance: 43 mortos... Dado o curso dos acontecementos, alguén pode asegurar que non vai suceder algo semellante ou incluso peor? Si, xa sei que ninguén quere nin sequera imaxinar tal cousa. O que pasa é que cando os insensatos dispoñen de mando resulta bastante común que sucedan cousas inimaxinables. En fin, cando isto escribo, a cousa non pinta ben.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 24 de setembro do 2017.

25 anos

Gústame o relato memorístico do pasado, pero non confío nel como fonte da  historia. Prefiro as probas documentais, porque a memoria adoita resultar fráxil e enganosa, incluso cando o relator pretende ser verídico. Neste senso, sempre estou atento á sección de hemeroteca dos diarios, que me permite contrastar as realidades de hai vinte e cinco, cincuenta ou cen anos, coas ideas, case sempre distorsionadas, que a xente se vai formando sobre as mesmas.
Como sabe todo o mundo, estase a celebrar o vinte e cinco aniversario dun ano emblemático da historia recente de España: 1992. Un ano que ós máis novos lles parecerá remoto e ós que xa non o somos parécenos que foi noutronte. Foi o ano das Olimpiadas de Barcelona, da Expo de Sevilla, do V Centenario, do segundo Tour de Indurain, da primeira Copa de Europa do Barça ... Talvez o ano no que o optimismo patrio acadou o seu máximo histórico. Parecía que, por fin, España alcanzaba á modernidade democrática e social propia dos países europeos máis avanzados, coas vantaxes engadidas de desfrutar dun clima mellor e dunha superior alegría no xeito de vivir. Logo todo aquilo resultou ser un efémero soño de verán, pero aínda así 1992 segue considerándose un ano de referencia.
Como recordaran, o pasado domingo 27 de agosto caía unha gran treboada con sarabia no Carballiño e no Ribeiro, e ese mesmo día no “Hai 25 anos” deste periódico lembrábase como, en idéntica data do 92, un grupo de viticultores do Ribeiro increparan a Fraga e a Baltar no Carballiño, aproveitando  a súa presenza na inauguración dunha fábrica de madeira. O que non recollía a noticia era que unha das razóns da protesta dos viticultores fora a falta de axudas por outro gran pedrazo que caera xusto o domingo 17 de maio daquel ano 92, con especial incidencia na parroquia de San Clodio e en parte do concello de Cenlle, lugares onde se perdera o total da colleita. Lembro moi ben aquela treboada, porque a vivira e porque participara na posterior redacción das declaracións de perdas dos afectados de San Clodio. Logo viaxei a Santiago en compañía do daquela alcalde de Leiro, Abelardo Reinoso, para facerlle entrega das declaracións de danos e da correspondente solicitude de axudas ó entonces Conselleiro de Agricultura, Tomás Pérez Vidal. Tamén debo dicir que as axudas concedidas foran nulas, e que o único resultado de todos aqueles tramites fora o asfaltado dunha pista.
Pero esa azarosa coincidencia dos dous pedrazos empuxoume a botarlle unha ollada ás copias daquela toda documentación que aínda conservo. E vin como na parroquia de San Clodio os danos afectaran á 32 Ha e a 55 viticultores. Pasados 25 anos, comprobo con pena como as terras de 40 daqueles produtores declarantes están agora totalmente ermas, e como 31 deles xa pasaron a mellor vida, sen que ninguén viñese a reemprazalos, nin como veciños nin como viticultores. Na actualidade cultivaranse na parroquia unhas 15 Ha de viña, que se reparten entre dúas empresas e tres ou catro colleiteiros xubilados. E coido que a situación é semellante na maioría das parroquias do Ribeiro de Avia.
En suma, nos últimos 25 anos, propiciado pola desidia dos sucesivos gobernos,  produciuse un feito sen precedentes no Ribeiro de Avia: a desaparición dos pequenos agricultores, que viñeran traballando estas incomparables terras, talvez as de máis antigo monocultivo vitivinícola da Península Ibérica, de forma continuada durante coase mil anos, primeiro como foreiros e logo como propietarios, e que crearan, ademais, unha das culturas máis xenuínas de Galicia.
Tratouse dunha extinción en toda regra, pero os beneficiarios prefiren chamarlle reconversión do sector. E iso que poucos leron a Orwell.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 17 de setembro do 2017


martes, 19 de septiembre de 2017

Charangas


Todos os que pasamos dos cincuenta sabemos cal foi a charanga máis famosa de Galicia. Si, a daquela  canción de Juan Pardo que foi número un en tódalas listas de éxitos do ano 69 e que aínda permanece viva, en música e letra, na memoria da maioría dos españois daquelas quintas. Pero a verdade é que a charanga de Juan Pardo era bastante especial. Na propia canción definíase como “xente que canta bailando e bebendo Ribeiro”, sen referencia algunha a ningún outro tipo de música que non fose o canto. Nada que ver, en consecuencia, co que todos entendemos por unha charanga.
As charangas son de creación contemporánea, como o demostra que a palabra só se incorporase ó dicionario da RAE a partir de 1852 e que en galego só se documente desde principios do século XX. En canto ó significado, nos primeiros dicionarios figura co de ‘música militar incompleta, composta tan só por clarinetes, cornetas, bombo e tambores’, pero o máis habitual é o de ‘orquestra popular descompasada’, que casa moi ben co da palabra castelá da que semella derivar: “charanguero”, que equivale a chapuceiro ou chafalleiro. E resulta curiosa a repetida presenza da raíz “cha(n)-“ en cualificativos despectivos: chabasqueiro, chacalleiro, chafarralleiro, chafulleiro, chalado, charramengueiro, chambón, champurreiro, chanchulleiro, chanfainas, changanetas, charrasqueiro, ...
Pero, volvendo ás charangas, hai que dicir que na súa orixe non tiveron moito éxito na nosa terra, a diferenza do que sucedeu no País Vasco ou en Valencia, onde pronto se fixeron tradicionais como grupos musicais propios das cuadrillas festeiras. En Galicia, desde mediados do XIX, foron as bandas de música populares as que trunfaron e se foron sumando nas festas ós máis antigos e tradicionais gaiteiros. Ó fin e ó cabo, o barullo disonante nunca casou ben cunha cultura tan lírica coma a galega. Así, non sorprende que unha das primeiras referencias da palabra nun texto galego, nun número do Tío Marcos da Portela de 1918, fose para manifestar a queixa polo estrondo que armaban semellantes grupos musicais: “A gaita perdeuse tamén; agora nas romarías toca unha charanga que a tódolos que a escoitan failles doer a cachola”.
Dese xeito, durante moitos anos, no programa de toda festa galega que se prezase debían aparecer unha ou varias bandas de música, constituíndo a alborada polos lugares da parroquia ou polas rúas da vila un dos momentos máis emocionantes dos festexos. E foron esas bandas de música populares, formadas maiormente por artistas que compatibilizaban o esforzado servizo a Ceres coa práctica da refinada arte dos discípulos de Euterpe, as que realmente introduciron a cultura musical en Galicia. Logo, a emigración masiva mermou a sabia nova e as bandas entraron en crise. Pero superada esa etapa, e grazas a un eloxiable apoio institucional, deuse unha etapa de rexurdimento das bandas a partir dos anos noventa: de aí que agrupacións coma a de Lalín, a de Merza, a de Valadares, a do Rosal ou mesmo a Lira de Ribadavia, chegasen a competir coas mellores bandas de España. Pero todo isto está a cambiar: na maioría das festas, as de vila incluídas, xa apenas se contratan bandas, e cando se fai adoita ser para encher o programa con algunha das máis baratas. Prefírese gastar os cartos en charangas e nesas dúas ou tres orquestras espectáculo que todos coñecemos: tan caras coma vulgares. E non hai que botarlle a culpa ás institucións, porque, salvo honrosas excepcións, a xente xa non demanda a presenza das bandas de música nas súas celebracións festivas. O que se leva hoxe é a charangada, o barullo e a paparota. Organizada, case sempre, pola correspondente concellería de “Cultura”.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 10 de setembro do 2017.