domingo, 28 de diciembre de 2014

Os Santos Inocentes

Hoy iré a la Catedral de Mondoñedo…
Veré la Degollación en Belén,
que está sucediendo ahora mismo,
y continuará mañana, y quizás siempre…
Álvaro Cunqueiro

Ata hai pouco celebrábase moito en Galicia o día dos Santos Inocentes, o 28 de decembro, que era o día das “pegotas”, é dicir, das ‘mentiras para gastar bromas’ ou das ‘inocentadas’. E non deixa de sorprender que dentro do ciclo de festas do Nadal, que en xeral xiran arredor da paz, do amor e da felicidade, se presente esta conmemoración da Matanza dos Inocentes, relato bíblico da masacre ordenada por Herodes, quen ó verse enganado polos Magos mandou executar a tódolos nenos de Belén menores de dous anos. Pero a inclusión desta celebración no Nadal ten unha lóxica: trátase dunha chamada de atención, sobre todo ós adultos, para que, mentres os nenos xogan e brincan, nunca esquezan que o mal persiste e que sempre deben estar vixiantes.
Dubídase do carácter histórico do relato de San Mateo, e probablemente sexa copia daquel do Éxodo sobre o nacemento de Moisés, que conta como o Faraón mandara matar a tódolos bebés varóns nacidos das hebreas. Pero a veracidade ou non do relato ten pouca importancia, a historia está chea de matanzas de inocentes totalmente verídicas, por iso o anxo da historia de W. Benjamin queda pasmado cando volve o rostro cara o pasado. Por non ir moi atrás, podemos lembrar como Himmler, o xefe das SS do partido nazi de Hitler, emulando ó Faraón do Éxodo, ordenaba matar ós nenos xudeus, pois do contrario, dicía el, ó medrar, poderían querer vergarse dos alemáns; ou os casos documentados de milicianos ucraínos que loitaban con Hitler e practicaban o tiro ó prato con bebés vivos lanzados ó aire. Moito máis próxima está a masacre de bosnios musulmáns en Srebrenica, en 1995, que perseguía a eliminación dos varóns desta etnia, e onde tamén se mataron a centos de nenos… Pero é que nin sequera hai que acudir á historia, bástanos co presente: este verán na ofensiva do exército israelí contra Gaza foron masacrados máis de 400 nenos palestinos; e hai só unha semana, mentres a ONU alertaba de matanzas de nenos na República Democrática do Congo, os talibáns asaltaban unha escola en Paquistán e asasinaban a outro cento de rapaces… Aínda así, en beneficio dunhas dixestións máis saudables, pronto deixamos de falar de todas estas masacres para volver á nosa crise e ás nosas corrupcións de cada día. Trataríase en todo caso de sucesos que nos caen moi lonxe, e iso a pesar de que algúns dos inocentes acaban aboiando nas nosas costas; porque, como aprendera Cunqueiro de Ernesto Hello, dado o carácter universal e permanente desta matanza, un pode atopar inocentes fuxidos e moribundos, o mesmo ca criados de Herodes, por calquera sitio que ande...
Pensaba Hobbes que o home era malo por natureza, que era “un lobo para o home” e que soamente se socializaba polo seu interese en sobrevivir. Rousseau, pola contra, cría na bondade natural do home, e que era a sociedade a que o corrompía. Pero, máis alá de todo iso, o que non convén esquecer e que a maldade existe, sexa natural como pensaba Hobbes, sexa adquirida como pensaba Rousseau; e que todos temos a obriga de loitar contra ela, alí onde apareza. Porque, mentres os nenos xogan e os adultos lles fan carantoñas, Lilit, a fermosa e maligna primeira muller de Adán, non descansa: segue roubando nenos dos seus berces e segue aproveitando todo o seme desperdiciado polos varóns, que é moito, para enxendrar novos exércitos de malvados que vai distribuíndo polo mundo.

Artigo publicado no diario La Región o venres 26 de decembro do 2014.

miércoles, 24 de diciembre de 2014

Lotería

Despois de percorrer o anárquico “skyline” do Carballiño, primeiro cara arriba e logo cara abaixo, o sol cerra un novo ciclo anual; volve nacer xusto por encima do grupo de abetos lanzais que, desde a miña ventá, marca o comezo do parque municipal e o paso do solsticio de inverno, acontecemento astronómico que sempre vén acompañado do canto infantil e anxélico dos números da lotería de Nadal. É para min un dos momentos máis deliciosos e melancólicos do ano, sobre todo cando cadra  cunha mañá clara de brancos campos xeados: eu non son un gran xogador de lotería, pero seguiría mercando os meus números tan só para que ese canto dos nenos non se perdera, a lotería seguise tocando e o sol seguise saíndo no auxilio dos aterecidos campos xeados… 
A importancia vital do paso do tempo, o mesmo ca do canto dos nenos, resulta obvia para calquera persoa sensible, pero non tanto a da lotería, a pesar da súa transcendencia. E este é, sen discusión, un tempo de lotería. Moitos autores teñen escrito sobre a importancia e o significado deste milenario xogo, desde Xulio Verne a Graham Greene pasando por Álvaro Cunqueiro, pero ningún deles acertou tanto coma Borges no seu celebrado conto La lotería de Babilonia. Esta lotería babilónica, secreta, gratuíta e universal, que reparte premios o mesmo ca castigos,  é, antes ca nada e máis alá do barroquismo da linguaxe borgiana, unha alegoría sobre a importancia do azar na vida dos homes: “la lotería es una interpolación del azar en el orden del mundo”. Trátase dunha lotería administrada, no que ten de administrable, por unha misteriosa e sacerdotal “Compañía” cuxo funcionamento “silencioso, comparable al de Dios, provoca toda suerte de conjeturas”. Pero, en última instancia, conclúe Borges, Babilonia (léase o mundo) “no es otra cosa que un infinito juego de azares”, algo moi parecido ó que considerara un dos seus autores de cabeceira, Laurence Sterne, no Tristram Shandy, que a vida non era máis ca unha “longa procesión de azares”.
Resulta evidente que, nos últimos tempos, os avances no coñecemento e máis na xustiza social tiñan reducido de xeito considerable a importancia da lotería na vida das persoas; pero esta crise devolveunos a ese “país vertiginoso”, do que fala Borges, “donde la lotería es parte principal de la realidad”. Porque o malo non está en ter conciencia do inelutable fondo azaroso da vida, continuamente plasmado na realidade, senón en que ese fondo medre ata inundar a propia existencia… O mesmo Orwell, cando describía a sociedade totalitaria e represora de 1984, novela cuxo carácter visionario nunca rematará de sorprendernos, apuntaba: “a lotería, que pagaba cada semana enormes premios, era o único acontecemento público ó que as proles concedían seria atención”, reflexión bastante acertada, aínda que non prevía a importancia que ían alcanzar os espectáculos deportivos de masas, moi relacionados cos diversos tipos de loterías.
Non obstante, esta centenaria e popular lotería de Nadal que agora xogamos, que é anual, pública e voluntaria, que reparte numerosos premios razoablemente moderados, e que axuda a alimentar as necesitadas arcas da facenda pública, ben está. Serve alomenos, e aí pode que resida a razón do seu éxito, para contrapoñer e incluso para esquecer, aínda que sexa de xeito ilusorio e temporal, a esa outra lotería implacable, tiránica e obrigatoria, tan real coma a vida mesma, da que escribía Borges, esa na que a sorte consiste esencialmente en que os nosos números non saian do fatídico bombo, e en que se saen teñamos a fortuna de recibir unha simple pedrea.

Artigo publicado no diario La Región o venres 19 de decembro do 2014.

P.D. Non tocou unha rabia, pero intentarémolo de novo coa de Reis.  E hoxe, por ser data tan sinalada, lémbrovos, o mesmo ca hai tres anos, aquel remate do conto de Nadal de Dickens: "...sempre se dixo del (do converso señor Scrooge) que sabía manter o espírito do Nadal coma ninguén. Oxalá se poida dicir o mesmo de todos nós! E, como dixo Tiny tim, que Deus nos bendiga a todos". 

Feliz Nadal.

sábado, 20 de diciembre de 2014

Cultura franciscana

A ninguén medianamente culto se lle escapa que San Francisco é unha das figuras máis relevantes da espiritualidade, o pensamento e a cultura de occidente; tampouco a impronta en Galicia da Orde por el fundada. E non quería que pasase este ano, no que se conmemora o VIII centenario da suposta peregrinación do santo de Asís a Compostela, que marca o inicio da expansión franciscana por Galicia, sen facer algunha reflexión ó respecto.
Hai medio século aínda estaba moi viva a cultura franciscana: lembro, por exemplo, o grande éxito que tiveron na súa estrea películas coma San Francisco de Asís (1961) ou Cotolay (1966), esta rodada en parte en Ribadavia e en Melón; uns éxitos que hoxe resultarían impensables. Porque, como manifestaba o P. José R. Carballo, o ourensán de Lodoselo que foi Ministro Xeneral da Orde Franciscana e agora é Arcebispo de Belcastro: «San Francisco non é moderno, aínda que sexa actual»; non é moderno porque os valores que defendía, a caridade e a fraternidade fundamentalmente, non cotizan no mundo de hoxe; pero é actual porque esta sociedade, e a propia Igrexa como parte dela, está necesitando máis ca nunca deses valores.
«El franciscanismo parece estar presente y fielmente representado en nuestras aldeas… En esas humildes residencias se suceden serena y tranquilamente las anónimas generaciones, y vive en santa pobreza, sin ostentación ni vanidad, el espíritu franciscano…», escribía Eladio Rodríguez no prólogo de Franciscanismo en Galicia (1930) do P. Eiján, cando aínda estaba viva a Galicia rural e o espírito da nova idade de ouro que comezara para a Orde coa apertura en Santiago do colexio das misións, en 1861, e do colexio de aspirantes ó hábito franciscano, primeiro en Louro (1890) e logo en Herbón (1891). 
Esa época xa rematou, pero quedan as obras que dan conta, entre moitas outras cousas, do gran caudal de intelixencia que pasara por aquelas aulas. Por iso aproveito para recoller o que podería ser un florilexio de autores franciscanos ourensáns deses anos: Juan María Prieto (1850-1933), un dos irmáns Prieto do Carballiño, os que doaron os seus bens para a fundación dun asilo nesa vila, notable poeta; José Mosquera Pajarín (1873-1961), de Gomariz, rector do colexio de Herbón, ensinou Filosofía en Santiago e foi asiduo colaborador do Eco Franciscano; Samuel Eiján Lorenzo (1876-1945), de San Clodio, que ocupou os máis altos cargos da Orde tanto en España coma en Terra Santa, director durante moitos anos do Eco Franciscano, refundador do convento de Ribadavia, e talvez o máis prolífico polígrafo da Orde en Galicia; Juan R. Legísima (1884-1984), de Loeda, presidente do Consello Superior de Misións durante anos, gozou de gran relevancia política na época de Franco, a súa obra máis coñecida é Héroes y mártires gallegos. Los franciscanos de Galicia en la Guerra de la Independencia; Emilio Soto (1904-1976), de Lebosende, musicólogo, profesor durante anos no conservatorio de Tetuán e un dos máis grandes expertos en música “andalusí”, que tamén musicou poemas de Rosalía; Darío Cabanelas (1916-1992), de Trasalba, catedrático de árabe da Universidade de Granada e un dos máis recoñecidos arabistas españois do século XX; Sergio Álvarez Campos (1924-1994), de Osmo, catedrático de latín na Universidade de Compostela e poeta, con moitas composicións na lingua do Lacio; Manuel Feijóo (1926-1992), de Outomuro, musicólogo e fundador do orfeón Terra a Nosa; Ramón Lourido Díaz (1928-2009), de San Clodio, instalado en Marrocos converteuse nun dos maiores coñecedores da historia dese país, prolífico autor e profesor da Universidade de Rabat. E son só unha pequena mostra das “florciñas” dun grande e precioso ramo.

Artigo publicado no diario La Región o sábado 13 de decembro do 2014

martes, 9 de diciembre de 2014

Néboa

Unha néboa inverniza 
enterra a cidade doente…
Otero Pedrayo

«Aquí chegan os da néboa», dicía sempre o finado Sr. Fidel, o do Peñasco, cando nos vía entrar á deshora da noite no seu café no Carballiño. E tiña razón, porque os do Ribeiro, xunto con tódolos naturais dos vales ourensáns, somos os verdadeiros habitantes do país da néboa. Tódolos galegos coñecen as néboas, si, pero ningúns saben tanto delas coma nós, porque, como dicía Cuevillas, a néboa forma parte do patrimonio ourensán.
Hai moitos tipos de néboas, desde as asocalcadas e lixeiras que comezan a pousarse  nas ladeiras nas amencidas de setembro, alá polo tempo da vendima, ata as mestas que invaden no inverno as noites dos cotos máis altos, pasando por esas máis prosaicas que tantos días de praia malogran no verán das costas galegas. Pero as que verdadeiramente definen o país da néboa e forxan o noso espírito de nibelungos (literalmente ‘os fillos da néboa’) son as húmidas, frías e persistentes que inundan por días e días, ás veces ata por semanas, os vales do Miño, do Sil, do Avia, do Támega, do Arnoia, do Barbantiño…,  e mailos corpos e os espíritos dos seus ribeiraos. E estas son as néboas de decembro e de xaneiro fundamentalmente; hai anos que xa comezan polo San Martiño e que mesmo poden chegar ó San Benito de Marzo, pero co cheiro da flor das mimosas xa perden gran parte do seu poder, tan hipnótico coma enfermizo. 
“Matria da néboa”, “Catedral de caciques”, “Antífona de inverno”, era esta Terra para Xosé Carlos Gómez Alfaro, un dos nosos máis grandes poetas. Habitar neste país significa aprender a convivir coas súas néboas, entendelas, saber aturalas: resistir a tentación de fuxir polas congostras buscando cotas máis altas e despexadas. E resulta preciso que ata a alma se atereza para descubrir ese “inmóvil tiempo de niebla” do que nos  falan os versos de José Luis Rodríguez Argenta; un tempo que, pousado nos musgos húmidos das pedras arruinadas, nos sons melancólicos das campás solitarias ou nas olladas fondas dos vellos escarmentados, permite apreixar o infinito dentro do efémero, rememorar o paraíso perdido daquel outro tempo ditoso, ou coñecer o que hai de certeza no inelutable futuro.
Entramos no tempo das néboas. Desde os altos, os vales semellan brancos mares nos que ata resulta difícil sospeitar que a vida continúa por debaixo, tan difícil como  para os habitantes da néboa resulta imaxinar que poucos metros máis arriba o sol segue a quentar e a brillar. Pero a vida é nebulosa, e tanto convén aprender a moverse na néboa coma a aguantar a súa friaxe.
Si, matria da néboa, Xosé Carlos; tempo inmóbil de néboa, José Luis. Sempre a  importante lección da néboa: a da realidade incerta, a da moral estoica, a do misterio da vida, a da tristura fecunda, a da invencible esperanza en botar fóra o inverno. «La niebla…/ evocación/  de la profundidad de la existencia/…encantamiento/ que aprisiona el tiempo/ y lo deja inmóvil/ inmóvil de niebla»...  Pensaba Unamuno que se os homes non sucumbiamos diante das grandes penas nin diante das grandes alegrías, era porque as realidades non viñan enxebres, senón que viñan disolvidas e rebaixadas dentro da inmensa néboa da existencia; que a vida, en última instancia, non era máis ca iso: unha néboa. Porque, quen non tivo algunha vez a mesma sospeita existencial daquel personaxe seu que un día se preguntaba: «¿es que no habré hecho nunca más que dormir?, ¿más que soñar? ¿Es que todo esto no habrá sido más que una niebla?»… Quen sabe?

Artigo publicado no diario La Región o sábado 6 de decembro do 2014

miércoles, 3 de diciembre de 2014

Podemos e o proceso constituínte

Non é a primeira vez que cito aquela reflexión de Américo Castro que dicía que España sempre fora máis un país de crentes ca de pensantes. Niso radica, creo eu, a causa de que tamén sexa un país de exaltados, e, en consecuencia, unha presa fácil das ideoloxías. Trátase dun mal que afecta tanto á dereita coma á esquerda, nacionalistas incluídos, e que explica a chea de turbulencias e sobresaltos que definen a nosa historia contemporánea. Relacionada con esa natureza exaltada está tanto a incapacidade para o diálogo coma a tentación de cada grupo que alcanza o poder de querer comezar todo desde cero, negándolle calquera valor ó camiño percorrido. 
Estas semanas tamén estamos cansos de observar como se trata de presentar a Podemos coma un perigo para a democracia. Discrepo: esta formación non representa nin máis nin menos perigo ca calquera outra. Porque o verdadeiro perigo para a democracia xurde cando un determinado partido acada un apoio maioritario do electorado, entón é cando pode aparecer a deriva autoritaria ou cando a corrupción pode minar o país, con independencia do que se prometera antes das eleccións. Pero o suposto dunha maioría ampla resulta pouco previsible nestes momentos en España.
Non obstante, o que si observo en Podemos é un grave erro, un erro que probablemente lle impedirá alcanzar as cotas de poder que agora lle auguran as enquisas. O erro ten que ver con esa vocación hispana da que falaba antes,  a de querer comezar todo desde cero: neste caso “reseteando”, mediante un proceso constituínte, a arquitectura do estado democrático establecido pola constitución do 78. 
Podemos debería considerar –aínda ten tempo- que as súas grandes expectativas de voto  non veñen do desexo dos cidadáns de cambiar a constitución, nin do de acabar coa monarquía, nin do de que se convoque un referendo en Cataluña. Non, os seus apoios veñen de dúas cousas principalmente: do rechazo que produciron na sociedade as políticas aplicadas polos dous grandes partidos, que cando trataron de atallar a  crise o que fixeron foi afundirnos na miseria, e do descubrimento asociado de que o país estaba minado pola corrupción. E a xente sabe que de nada diso é culpable a constitución do 78, só o son os dous grandes partidos, que non dubidaron en colocar ás clases máis humildes cos seus escasos recursos como principal escudo anticrise, mentres os seus favorecidos, apoiándose nas inxustizas e na corrupción, mantiñan, cando non incrementaban, as súas ganancias e o seu escandaloso tren de vida. A evidencia vén confirmado, ademais, que nin o PP nin o PSOE se enfrontan á corrupción dos seus coa contundencia necesaria, e que os cambios precisos nesta materia nunca van ser postos en marcha polos responsables do problema. Basta con ver a resposta que deron a semana pasada ó escándalo dos gastos das viaxes dos parlamentarios. Como dicía Upton Sinclair: “É difícil que un home entenda algo cando os seus ingresos dependen de que non o entenda”.
Podemos é unha forza moi heteroxénea, que dificilmente será capaz de articular unha proposta programática completa, axeitada ás necesidades do país; pero podería canalizar un importante caudal de votos que piden máis decencia e transparencia na xestión da cousa pública. E se iso se consigue, Podemos teríalle feito un gran servicio a España. Para o resto, mellor sería seguir o célebre consello de San Ignacio de Loyola, deixar pasar este tempo de tribulacións e non caer na tentación lampedusiana de querer cambialo todo para que, ó final, todo siga igual, cando non peor do que estaba.

Artigo publicado no diario La Región o 29 de novembro do 2014