sábado, 2 de junio de 2018

O Chalé



Comezarei esta semana outra vez pola etimoloxía. “Chalé” é unha palabra orixinaria da Romandía Suíza, dun prerromano *cala ‘lugar de abrigo’, o mesmo que está detrás do galego “cala” ‘pequena enseada’, con igual forma no portugués, no castelán, no catalán e no italiano, e coa de “cale” en francés. Na Romandía, un chalé era antigamente a cabana de pedra ou de madeira, situada na montaña, a onde se mudaban os vaqueiros no verán, para ocuparse do gando e facer queixos. Desde aí foi evolucionando o seu significado ata o principal actual: ‘casa unifamiliar de unha ou varias plantas cun terreo circundante dedicado a xardín’. En castelán a palabra rexístrase desde mediados do XIX, e desde aí pasou ó galego.
A finais do XIX ter un chalé na montaña, na praia ou na mesma cidade, era unha sinal de poderío económico, dado que as clases populares rurais non podían aspirar a soster dúas vivendas, e as urbanas bo era se atopaban un teito baixo o que acubillarse. Castelao queixábase deste xeito en 1919: «A min faime choutar de carraxe ese andazo do chamado “chalet”, onde viven os nosos homes de diñeiro ... ¡A tales casas tales homes!»; pero o obxectivo principal do escrito era a denuncia dun estilo arquitectónico totalmente alleo ó tradicional de Galicia. Porque Castelao tiña moi claro que dispor dunha casa cun terreíño, lonxe de ser un luxo era unha aspiración lexítima da xente: «Todo galego quer unha casa de seu, independente, con catro fachadas e asentada nun outeiro». 
Aínda así, a denominación de “chalé” non se fixo habitual ata os anos 60, en paralelo co incipiente desenvolvemento económico. Basta ver como nas construcións anteriores dese tipo o normal é atopar na porta o nome de “vila” e non o de “chalé”. Foi a partir desa época cando Galicia se comezou a encher de chalés, especialmente nas franxa costeira, pero tamén en lugares do interior especialmente favorecidos polos cartos da emigración, con casos paradigmáticos coma os do Carballiño, Beariz ou Avión. Pero agora hai magníficos chalés por todo o país. Poderá discutirse o gusto dalgúns deles ou a organización do territorio onde se asentan, pero se algo non falta en Galicia son chalés. E, evidentemente, os donos non son sempre millonarios: ó contrario, hai familias galegas moi humildes que teñen casas excelentes: porque souberon medirse e aforrar para elas.
Pero do chalé que agora falan todos –especialmente  os que deberían estar calados- é do de Pablo Iglesias e Irene Montero na Serra de Madrid. E a min lémbrame un caso que se contaba por Bergantiños nos primeiros oitenta. Sucedera que nas municipais do 79 presentárase á alcaldía de Malpica polo PCE un médico que exercía na vila. Un día que estaba o médico cun grupo de amigos beneficiándose dunha gran mariscada no restaurante “O Burato”, o mellor de Malpica daquela, entraron uns paisanos a tomar un vaso e pronto comezaron a murmurar: «Moito comunismo e moito falar dos pobres e mira como se poñen!». O médico, que os coñecía, levantouse e faloulles deste xeito: «Coidadiño, non vos equivoquedes: eu preséntome polos comunistas para que todos poidades comer marisco coma min, pero non para deixar de comelo eu!». E aí acababa o conto. Pero claro, Iglesias e Montero xa fixeran a promesa firme de repudiar o marisco antes de probado...  Típico dos rapaces!

Artigo publicado no diario La Región o domingo 27 de maio do 2018.

Tempo agónico



O adxectivo «agónico» procede do substantivo «agonía»: ‘angustia do moribundo, estado que precede á morte’, pero tamén, e antes, ‘loita, combate’. Coma todas as palabras da súa familia léxica, vén en última instancia do termo grego «Agón», que era entre os antigos helenos o lugar do Olimpo onde se reunían os deuses, pero pronto significou tamén ‘loita, combate’, dado o carácter pouco amigable que tiñan as relacións entre as divindades. De aí que no teatro clásico o «agón» fose o conflito dialéctico sobre o que se estruturaba a obra, o mesmo que «protagonista» era o que comezaba a discusión e «antagonista» o que se opoñía. Así, a relación entre os dous significados principais de «agonía» enténdese agora facilmente, pensando que quen «agoniza» mantén unha tráxica contenda coa morte.
Vén ó caso todo isto porque dous importantes intelectuais españois do século XX, Sánchez Ferlosio e Lain Entralgo, prestáronlle gran atención a este adxectivo que, na situación actual, talvez resulte obrigado recordar.
Sánchez Ferlosio diferenza entre un tempo consuntivo e un tempo agónico. O primeiro é o tempo da felicidade -o do xogo dos nenos, o do traballo creativo, o do amor...- no que cada instante se vive plenamente no seu presente, liberado do peso do pasado e da incerteza angustiosa do futuro. O segundo, que denomina agónico ou adquisitivo, é un tempo tenso, sen presente, no que cada instante só existe en función do pasado e do futuro: é o tempo das metas marcadas, o dos deportes de competición, e tamén o característico da historia; un tempo que pode traer satisfaccións, pero nunca a felicidade.  Dicía Hegel que a historia non era terra propicia para a felicidade; e remacha Ferlosio que tampouco o é a vida entendida coma unha competición. A ideoloxía competitiva en calquera ámbito, o culto da excelencia, a preparación intensiva para ser os mellores, a cobiza por ser os máis ricos,... Trátase de “valores” que, entendidos como absolutos, converten o tempo en fundamentalmente agónico, conflitivo e infeliz. 
Laín Entralgo, que formou con Unamuno, Ortega, Américo Castro e Sánchez Albornoz o grupo de autores que máis indagaron no problema do ser e da natureza de España e dos españois, escribía en 1997, con case noventa anos, un magnífico ensaio que levaba por título de “El sentimiento agónico de España”. Comezaba lembrando un soneto de Quevedo: «Miré los muros de la patria mía,/ si un tiempo fuertes, hoy desmoronados,/ de la carrera de la edad cansados,/ por quien caduca ya su valentía/...», que fora escrito en 1643, cando o poeta, vello, desenganado e perseguido, asistía o declinar de España: o Corpus de Sangue e a guerra de Cataluña, a rebelión e separación de Portugal, a paz de Westfalia... Despois repasa Entralgo o sentimento agónico na España de finais do XIX e principios do XX, en Menéndez Pelayo, en Unamuno, en Ortega, en Machado... Pero en ningún dos dou casos, advertía, España acabou fenecendo. Agora ben, na conclusión escribía: «En el siglo XXI, ¿qué va a ser de España? ¿Se producirá en ella una paulatina desintegración? ¿Se alcanzará la realidad de una nueva y más satisfactoria convivencia? España vive y, en determinados aspectos de su existencia, vigorosamente. Pero ¿hacia dónde va? Yo no lo sé.».

Artigo publicado no diario La Región o domingo 20 de maio do 2018.

A propósito dos Nobel



A Alfred Nobel (1833-1896), fundador dos premios homónimos, coñéceselle sobre todo por selo inventor da dinamita. E hai moita xente que pensa que o seu legado foi un xeito de compensar o mal que lle fixo á humanidade co seu invento. Pero permítanme que lles diga que é unha forma de pensar cativa e malvada, coma se culpamos das mortes por arma branca a quen inventou os coitelos. Porque a bondade ou a maldade non están na natureza dos inventos, senón no seu uso; así, o da dinamita resulta utilísimo nas obras de enxeñaría, pero asasino cando mata á xente.
Conviría saber que Nobel, ademais de químico e inventor excepcional, foi un home tremendamente culto e sensible, de educación exquisita: dominaba cinco idiomas, tiña paixón pola literatura e preocupábase polo benestar humano e a paz mundial. Pero tamén foi un home solitario e melancólico, inmensamente rico e bastante infeliz. Nunha ocasión, escribiu este lacónico autoretrato: «Pobre criatura medio viva. Maiores méritos: ter as uñas limpas e non ser unha carga para ninguén. Maiores defectos: non ter unha familia, nin bo humor nin bo estómago. Maior preocupación: non ser enterrado vivo. Feitos importantes da súa vida: ningún».
Cando morreu, Nobel deixou unha inmensa fortuna, duns 33 millóns de coroas. De acordo co seu testamento, para a familia foron apenas cen mil, e o resto foi investido  co fin de distribuír os intereses entre cinco premios anuais -de física, de química, de medicina, de literatura e da paz-  que debían ser concedidos a aqueles que no ano anterior «houberan outorgado maior beneficio á humanidade». Os premiados de física e de química serían designados pola Academia Sueca de Ciencias, os de medicina polo Instituto Karolinska, os de literatura pola Academia Sueca da Lingua e os da paz por un comité de cinco persoas do Parlamento de Noruega.
 Falouse moito estes días dos Nobel. En concreto do escándalo por denuncias de abusos sexuais contra o home dunha académica sueca, o que levou a pospoñer a concesión do premio de literatura deste ano ata o que vén, cando se entregarán os galardóns de 2018 e de 2019. A raíz de todo isto tense estendido unha sombra de sospeita sobre os Nobel, aproveitada por algúns para lembrar que en tódolos sitios cocen fabas, pero tamén para xustificar, tacitamente, as corruptelas e amaños que a miúdo se coñecen sobre premios, maiormente literarios, que se conceden en España. E a comparación resúltame odiosa.
O primeiro que cumpre dicir é que os premios Nobel non lle custan un céntimo ós contribuíntes suecos, a diferenza do que sucede aquí con algúns dos premios máis xenerosos, que pagamos todos: Cervantes, Príncipe de Asturias, etc. O segundo, que na concesión dos Nobel non existen intereses comerciais, os que priman cando os premios son unha estratexia publicitaria máis: Planeta, Nadal, etc.  Ademais, no caso dos Nobel, quen pon os cartos (a Fundación Nobel) nada ten que ver na selección dos premiados. O problema, hai que subliñalo, afecta exclusivamente á Academia Sueca, e nin sequera a un dos seus membros, senón á súa parella. Aínda así, as simples sospeitas de filtracións, que non de amaño dos premios, así coma a falta de atención a denuncias previas sobre o acosador, foron suficientes para que dimitisen seis dos dezaoito académicos. En fin: comparen co que adoita suceder en España en casos semellantes  e verán que calquera parecido é pura coincidencia.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 13 de maio do 2018.

Maio do 68


En maio do 68 eu era un adolescente que cursaba o bacharelato no instituto de Ribadavia. E non lembro ter noticia do que estaba sucedendo cos estudantes nas rúas de París. Nin sequera dos disturbios do mesmo tipo que acontecían aquí, na Universidade de Santiago. O único conflito do que sabía era o do embalse de Castrelo de Miño, e iso porque algunha vez, ó pasar por San Paio, no autobús do Cabanelas, viramos á Garda Civil montada en cabalos dirixirse a Castrelo. Daquela España era un país  domesticado no que tanto a xente coma os medios sabían ben do que conviña falar e do que non. Aquel ano informárase abundantemente do asasinato de Martin Luther King e do de Robert Kennedy, o mesmo ca da ocupación de Checoslovaquia polos tanques rusos ou da matanza de estudantes en México, pero pouco dos sucesos de París e nada dos disturbios nas universidades españolas.
Na primavera do 68 as noticias que máis atención mereceran foran: o trunfo de Massiel en Eurovisión cantando o La, La, La, a canción que Serrat se negara a cantar en castelán, e a eliminación do Real Madrid -de Amancio, Velázquez, Gento...- polo Manchester United –de Stiles, Best, Bobby Charlton...- nas semifinais da Copa de Europa. Porque no fondo, tampouco cambiamos tanto...
Pero a pesar de toda esa ignorancia respecto do que pasaba, boa parte dos da miña xeración, e incluso dos da posterior, somos fillos políticos do Maio Francés, tanto ou máis cós que xa eran mozos daquela: porque a chegada e asimilación das ideas, modas e costumes do  movemento tardaron un tempo en producirse en España.
Aínda así, convén sinalar que o Maio Francés é un concepto enganoso, coma gran parte dos conceptos históricos. Na realidade, o movemento sitúa as súas raíces lonxe de Francia, concretamente nos EE UU. Hai que ir á xeración beat, á guerra de Vietnam, ó hippismo e ós disturbios na Universidade de Berkeley (California) do ano 1964, para entender a orixe da protesta estudantil que  acabou estendéndose por Europa no 68, non só por Francia, aínda que a crise política que desatou nese país fose a máis importante de todas.
De que se trataba? Non é fácil dar unha resposta concisa, porque a revolución poderiamos dicir que tivo un gran pluralismo semántico. Pero hai algo fundamental: a sociedade, logo das guerras da primeira metade do século e do paso de millóns de persoas pola disciplina militar, estaba moi xerarquizada e moi centrada no progreso material, pero esquecida do home e da súa  natural aspiración á liberdade e á felicidade. O progreso, como ensinara Freud, viña en gran medida de reprimir os instintos da xente, especialmente os apetitos sexuais. E a mocidade xa non estaba disposta a aturar os sacrificios e represións que pasaran os seus pais. Quería vivir a vida e ser feliz. Para que tanto progreso e tanto consumo se os homes continuaban sendo infelices e os mozos seguían sendo enviados a morrer ós campos de batalla? De aí vén a contracultura do hippismo. Se a cultura traía opresión, a liberdade debería vir da contracultura: levar o pelo largo, consumir drogas, ir mal vestidos, practicar o sexo libremente, non mover unha palla, meditar, pintar, cantar, admirar a natureza... Tratábase de ser libres para facer o contrario cás persoas “normais”... Claro que era unha utopía! Pero conviría saber que bastante do mellor da nosa sociedade, sinaladamente no ámbito das liberdades persoais, vén daquela utopía do Maio do 68.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 6 de maio do 2018.

Libros



Este pasado luns, 23 de abril, foi o día internacional do libro, celebración instituída pola UNESCO co fin de fomentar a lectura e a industria editorial. Conmemora o pasamento de Cervantes e o de Shakespeare, que faleceron o mesmo día do calendario do ano 1616, pero en días distintos. Esta aparente adiviña explícase considerando que nesa época España e Inglaterra tiñan calendarios diferentes. España usaba o gregoriano desde 1582, mentres  Inglaterra mantivo o antigo xuliano ata 1752. En España, ó xoves 4 de outubro de 1582 seguiulle o venres 15 de outubro, de xeito que aquel ano só tivo 355 días. En Inglaterra, en 1752, despois do mércores 2 de setembro veu o xoves 14, e os ingleses, con gran enfado, perderon 11 días dese ano. En consecuencia, o 23 de abril de 1616, cando en  Madrid falecía Cervantes, en Inglaterra aínda era día 12, e Shakespeare estaba vivo. Morreu once días despois, o 23 de abril, cando aquí xa era o 3 de maio, o día da Santa Cruz.
Pero do que quería escribir era dos libros e da lectura, e da súa importancia. Nesta cuestión, coma en case todas, aparecen dúas posicións extremas: a dos que pensan que os libros son a fonte máis importante de sabedoría e que todo aquel que non os le é un ignorante, e a dos que consideran que apenas se precisan libros para aprender o fundamental da vida... Que penso eu? Pois que cos libros pasa coma cos alimentos: que a algúns conviríalle comer máis e a outros menos; que o que  a un lle senta ben a outro pode sentarlle mal; que os padais son distintos e cambian co tempo e coas circunstancias, e que  non só de pan vive o home.
O padre Sarmiento, como é sabido, pasou a vida entre libros. Nunha carta que escribía en 1745 declaraba que todo o que sabía era grazas ós libros. Non obstante, anos despois, en 1760, logo dalgunhas saídas do convento e de certas viaxes, coma as que fixo por Galicia en 1745 e 1754, escribía: «O pouco que sei de substancia, non o sei polos seis mil libros que teño, senón polo pouco que andei fora da miña cela». Referíase Sarmiento ó que aprendera no gran libro da vida e da natureza. O mesmo libro do que nos fala Diderot en Jacques o Fatalista, cando o amo, asombrado pola precisión dos razoamentos do seu criado Jacques, exclama: «Pero, onde diaños aprendiches ti todo iso?», e o servente  responde: «No gran libro. Ah, meu amo! Xa pode un reflexionar, meditar e estudar todos os libros deste mundo, que non pasará de modesto escolante se non é capaz de ler no gran libro».
Xusto nese gran libro sen follas era onde máis lía o meu admirado Josep Pla, que non por iso deixaba de ser un magnífico lector de libros con follas, pero que advertía contra o exceso de afección libresca sentenciando algo que resulta obvio: «O home non veu ó mundo para ler libros». E que, convencido da superioridade do mundo real fronte ó imaxinario, chegara a lanzar contra  os adultos que len novelas este sonoro exabrupto: «O  que a partir dos trinta e cinco anos le novelas é un cretino». Desmitificador dos libros onde os houbera, Pla deixou escrito no Caderno Gris: «Os libros dinnos que existe o amor, a gloria, a grandeza [...] A vida dinos que no hai nada diso [...] Non hai nada do que poñen os libros.». Esaxeraba, claro está, pero non perciben un gran fondo de razón  en todo iso que escribía?
Por certo, Pla tamén finou un 23 de abril. De 1981. En Llofriu.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 29 de abril do 2018.


Desmemoria histórica


Permítanme que comece este artigo lembrando un libro fundamental para a cultura galega: “Galicia hoy y el resto del mundo” (1987), que Isaac Díaz Pardo escribiu en castelán, para que ninguén puidese alegar que non entendía o que dicía. A Díaz Pardo, como é sabido, fusiláranlle ó pai na Guerra Civil, e o libro é unha homenaxe a todos os que por aquela tráxica circunstancia sufriron a historia, ben fose en forma de persecución, de exilio ou mesmo perdendo a vida; pero tamén é un manifesto contra a desmemoria: «el arma más poderosa que manejan los enemigos de Galicia». «Lo peor no es que a uno le maten a sus progenitores sino que le dejen con la boca abierta y desmemoriado para toda la vida»... Pensarán algúns no moito que leva chovido desde 1987 e no que se ten avanzado nisto da memoria histórica... Pero eu non vexo tantos avances.
Moveume a  escribir sobre este tema unha noticia que lía neste xornal hai uns días. Falaba dunhas obras no Carballiño, concretamente nun xardín que «se dedicó en su día a Aquilino Sánchez, perito agrícola y político gallego nacido en este municipio». Imaxinen vostedes que se escribise algo semellante de Alexandre Bóveda, cambiando O Carballiño por Ourense e o de perito agrícola por perito mercantil, o título académico de Bóveda... Pois resulta que Aquilino Sánchez, aparte de perito agrícola e político natural do Carballiño, era o alcalde lexítimo da vila en 1936, cando o golpe militar de Franco. De resultas, foi inxustamente preso e logo vilmente asasinado. Máis alá de calquera consideración, o perfil que aparecía no xornal pareceume o síntoma dun  mal profundo: o da desmemoria que denunciaba Díaz Pardo. Porque, en efecto, a maioría dos carballiñeses ignora quen foi Aquilino Sánchez; pero non se trata dun caso único: algo semellante pasa en Ribadavia con Benito Gallego, no Barco con Abdón Blanco, en Verín con Carlos Reino, en Amoeiro con Castor Sánchez ou mesmo en Ourense con Manuel Suárez, todos eles alcaldes asasinados ó estalar a Guerra Civil. Incluso debo apuntar que o do Carballiño, que eu saiba, é o único caso, entre os que citei, no que existe unha rúa co nome do alcalde mártir, mentres en Ourense ou en Verín sei de propostas no mesmo sentido que nunca se concretaron. Como saben, non son nada partidario da apropiación política da odonimia (parte da toponimia que se ocupa dos nomes das rúas), pero se tivera que facer unha excepción, ningunha encontraría máis xustificada cá dos nomes dos alcaldes mártires: porque debe saberse que foron asasinados por iso: por ser alcaldes; en consecuencia, eses concellos teñen unha débeda perpetua coa súa memoria. Unha rúa ou unha praza co seu nome (ó que anteporía o título de alcalde: “Alcalde Aquilino Sánchez”, por exemplo, para que ninguén ignorase quen fora) sería o mínimo que se lles podería ofrecer. Pero tampouco iso é suficiente, o mesmo que as homenaxes illadas. Aquí pasa coma no ensino: non basta con dedicarlle dúas clases ós temas importantes: hai que traballalos día a día. E comezando sempre polo máis próximo. Porque se indispensable é saber quen foi Alexandre Bóveda ou García Lorca, non o é menos que un carballiñés saiba de Aquilino Sánchez,  ou un ourensán de Manuel Suárez. Pero xa o advertira W. Benjamin: recuperar  a verdadeira memoria do pasado é unha carreira contra o vento, que sempre empuxa a favor do esquecemento.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 8 de abril do 2018.

Big Data


A Biblioteca de Babel é unha ficción de Borges. Trátase dunha especulación tipicamente borgiana sobre unha biblioteca infinita, na que, nun número indefinido de galería, dispostas en vertical e comunicadas por unha gran escaleira central de caracol, estarían depositados todos os libros posibles: non só os que se escribiron e os que se escribirán, senón tamén todos os que se deixaron de escribir e os que nunca serán escritos. O relato era pura fantasía en 1941, cando foi creado,  pero talvez agora non o sexa tanto.
En 1941 a biblioteca con máis información do mundo era a Biblioteca do Congreso dos EE.UU, con máis de cen millóns de documentos. Hoxe, a cantidade de información é tal que os datos almacenados para cada sete persoas equivalen a unha Biblioteca do Congreso dos EE UU. Incrible? Si, pero certo. Se toda esa información acumulada sobre os individuos se plasmase en libros, estes ocuparían da orde de oito mil andeis cunha lonxitude, cada un deles, de cento cincuenta millóns de quilómetros:  a distancia que hai desde aquí ó Sol.
Pero, de onde sae tanta información? Principalmente dámola nós, de balde e sen apenas decatarnos, a través de internet e dos nosos smartphones, que son a plasmación real daquel ollo que todo o vía que imaxinara Orwell. Cos datos dos operadores de telefonía, dos provedores de internet, dos navegadores, das redes sociais,.., pódese saber moito máis de cada un do que o mesmo suxeito sabe. Ademais, a maior parte dos nosos actos resultan bastante máis predicibles do que pensamos. Dous exemplos: cos datos de situación do noso  móbil pódese adiviñar con gran precisión onde imos estar xusto dentro de dous meses, e en cada momento do día; e con que un prema 250 veces “me gusta” en Facebook, un algoritmo determina a súa personalidade moito mellor ca el mesmo.  Que significa iso? Pois, por exemplo, que tanto vostede coma min é probable que xa formemos parte dos 500 millóns de usuarios de internet rexistrados na base de datos da empresa Acxiom, e catalogados en setenta segmentos ben diferenciados, segundo preferencias e intereses, dentro do proxecto PersonicX, capaz de predicir máis de tres mil reaccións de cada un de tales usuarios diante de diferentes estímulos.
Unha das vertentes máis ameazantes da circulación indiscriminada de todo este caudal de datos persoais é a relacionada coa súa utilización política, na base do escándalo que agora salpica a Facebook polo traspaso fraudulento de datos desde esta compañía á sinistra Cambridge Analytica (CA). Empresas coma esta, ó servizo da nova dereita populista, dedícanse a estimular persoalmente a usuarios co perfil axeitado para dirixir o seu voto a unha opción determinada, sen miramentos de ningún tipo  cando é preciso utilizar datos ou noticias falsas para conseguir o fin que se propoñen. Christopher Wayle, un dos cerebros creadores de CA e agora decidido a facer públicos tales comportamentos,  non dubida en relacionar a vitoria de Trump nos EE UU ou a do Brexit no Reino Unido con estas estratexias ilexítimas, que ameazan nada menos que con destruír a democracia representativa. De feito, é probable que xa estea máis adulterada do  que a vostede e a min nos parece.
Si, aparentemente internet, que é un invento magnífico, ofrece moitas cousas gratuítas. Pero conviría saber que o acto  máis importante da vida é pagar. Porque nada acaba resultando máis caro có que se nos ofrece de balde.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 1 de abril do 2018.


Stephen Hawking


Estaba co artigo sobre os Josés cando souben da triste nova do pasamento de Hawking. Os científicos en xeral son menos coñecidos cós escritores, cantantes ou deportistas, e iso a pesar de que talvez sexan quen máis inflúen nas nosas vidas. Se nos fixamos nos físicos, aposto que unha maioría sería incapaz de citar unha ducia deles relevantes, mentres citaría a centos de famosos doutras profesións. Non obstante, nas listas de físicos nunca faltaría Stephen Hawking. Porque fóra talvez de Einstein e de Newton, ningún físico gozou en vida dunha popularidade comparable á de Hawking. Como afirmaba David Jou na edición española da “Historia do tempo”, «Hawking forma parte da mitoloxía do noso tempo. Na súa figura entrecrúzanse a física e a metafísica, o home e a máquina, a vida e a morte».
Na fama de Hawking influíu a súa enfermidade e, sobre todo, a forma de afrontala. Como se sabe, fora diagnosticado de ELA cando tiña 21 anos, en 1963, e os médicos déranlle apenas dous anos de vida. O primeiro impacto foi demoledor: desesperado, buscou refuxio na bebida e na música. Pero pronto comprobou que a enfermidade ía máis lenta do previsto, así que coa axuda da súa moza comezou a ver unha nova luz: recuperou o humor, casou, tivo tres fillos e pasou  de ser estudante mediocre en Oxford a eminente doutor e investigador en Cambridge: «con sorpresa descubrín que estaba desfrutando da vida máis ca antes». En Cambridge, de profesor, sabíase da velocidade coa que conducía a cadeira de rodas polas rúas, e tamén das piruetas que facía con ela nos bailes da universidade, e como, mentres puido, acompañou diariamente ós seus colegas e discípulos ós pubs, onde lle gustaba discutir con eles as teorías cosmolóxicas. Foi ese xeito de enfrontarse coa enfermidade que o ía paralizando, e de aproveitar ó máximo a vida que lle quedaba,  o que converteu a Hawking nun heroe do noso tempo.
Pero parte da popularidade debíalla tamén ó tema das súas investigacións, que era: «Comprender o universo: por que é como é e por que existe». E para iso centrouse no estudo dos buratos negros, esas rexións do espazo con tal concentración de masa que o campo gravitacional que crean é tan forte que nada pode escapar deles, nin sequera a luz. Para Hawking, a orixe do universo podía explicarse a partir do proceso inverso da formación dun burato negro: o universo en expansión no que vivimos comezaría nunha singularidade coma a do “big bang” (a gran explosión), hai diso cerca de catorce mil millóns de anos. Pero, en que consistía esa singularidade? Pois, en que a teoría da relatividade xeral de Einstein, apropiada para o estudo da gravidade, non pode aplicarse xusto no punto onde comezou todo: a curvatura do espazo faise infinita e as nosas ideas de espazo e tempo véñense abaixo... Buscouse entón unha teoría definitiva, combinando a relatividade xeral coa mecánica cuántica, botando man da teoría das supercordas... Neste momento fálase dunha teoría M, que nos conduce a un espazo de once dimensións: tres espaciais, unha temporal e sete aparentemente superfluas. E podería ser que o noso universo non fose tal, senón  un multiverso, con miríades de universos paralelos... Nestas cousas traballaba Hawking. Non tivo o Nobel, mágoa; tampouco o tiveron Hubble, ou Lemaître. Pero do que máis orgulloso estaba era de ter descuberto –talvez por experimentalo coa súa propia vida- que os buratos negros nunca son totalmente negros.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 25 de marzo do 2018

jueves, 22 de marzo de 2018

Pepes, Josés e Xosés


Entre os libros que falan do Ribeiro hai un que me resulta delicioso: “Historias de Ribadavia contadas por el vendedor de zapatos que escribía noticias”, recompilatorio de artigos de José Puga Alonso (1939-2005), correspondente que fora deste periódico na capital do Ribeiro entre 1974 e 1993: hai máis xenio literario nese humilde libriño ca en centos doutros considerados por veces lecturas obrigadas. E dado que mañá é San Xosé quixera lembrar hoxe un artigo que escribía o amigo Alonso – así asinaba as súas crónicas- no ano 1981, xusto por este tempo. O título do mesmo, “Del uso y decadencia del nombre José”, aclara ben de que trataba. Nel, para argumentar sobre o común que resultara ese nome anos atrás, contaba como un día, sendo neno, fora co  seu pai, José Puga, á taberna de Josefa Domínguez ‘A Cristina’, lugar onde se reunía diariamente o seu vello cos amigotes para tomar unhas tazas de ribeiro branco, «vino al que nuestro progenitor fue aficionado hasta la hora de su muerte». Nun momento da reunión tabernaria, un dos amigos, José Rocha, taxista daquela e defunto cando a crónica, exclamara asombrado: «Carallo, nesta taberna todos somos Pepes, até a mesma taberneira!». E en efecto así era: ademais dos Pepe Puga, pai e fillo, da taberneira e do taxista, estaban: Pepe ‘O Chiripa’, José ‘O Papuxa’, José ‘O Panarra’, José ‘O Perechas', don José ‘O da Verbena’, don José ‘O Cristino’ e don José ‘O Gobernador’, alcume que lle puxeran a este último por ser paraugueiro, e dicir, ‘gobernador’ de paraugas. Si, a popularidade do nome era tal que non había parroquia na que non se contasen por ducias os Pepes e os Josés, e por iso o San Xosé era unha das festas máis esperadas e alegres do ano, o mesmo cá dos Manueles, o un de xaneiro. Se fago memoria da contorna de San Clodio de seguido lembro a Pepes e a Josés tan entrañables para min coma o tío Pepe ‘O Cota’, don Pepe ‘O Chaví’,  o Pepe ‘O Perera’, o Pepe de Juan, o Pepe de Paredes, o Pepiño ‘O Merés’, o Pepiño ‘O Bolié’, don Pepe ‘O Comandante’, o José ‘O Charrapas’...
Repasaba o outro día os nomes do cento largo de alumnos que teño este ano nas miñas aulas: apenas atopaba un José e unha Josefina. Razón tiña entón Alonso ó aventurar: «cuando los que hoy llevamos el nombre del casto esposo de María estemos bajo tierra, y por lo tanto calvos, los “Josés” serán por estos pagos tan “rara avis” como hoy lo son los nombres de Trógimo o de Frigidiano...». Porque sucede que os nomes tamén teñen o seu tempo: nacen e morren, coma case todas as cousas... O nome de José entrou na onomástica hispana alá polo século XVI, en paralelo co impulso da devoción ó Santo, impulso no que tivo bastante que ver Santa Teresa. Pero en Galicia o nome comezou a aparecer no XVII e fíxose habitual no XVIII, sendo xa o máis común en Ourense a mediados dese século, cando tamén comezaba o uso do popular hipocorístico Pepe. Nesa posición de liderado onomástico continuou José ata hai poucos anos, e mesmo agora aínda ocupa a segunda posición por detrás de Manuel. Pero claro, a idade media dos Josés de hoxe  supera os sesenta anos, polo que o presente tampouco nisto terá nada que ver co futuro...  Entre os nomes que agora lle poñen ós bebés, José, Pepe e Xosé  non pasan de ser nomes exóticos. Aínda que non tanto coma os Trógimo e Frigidiano que supoñía Alonso na súa  inspirada crónica.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 18 de marzo do 2018

Esperanza de vida


Unha das narracións bíblicas máis fascinantes é a do Xuízo Final. Tamén resulta ser das máis icónicas, de aí que na pintura da súa visión se ocupasen algúns dos grandes, coma Miguel Anxo, O Bosco ou O Greco. Segundo a tradición xudaica o Xuízo acontecerá no val de Josafat, preto de Xerusalén, onde comparecerán vivos e mortos diante de Deus para ser xulgados, cada un «segundo as súas obras».
O que máis e o que menos ten imaxinado algunha vez o campo de Josafat. Por iso chamou a miña atención alguén que falaba na radio e dicía que o día do Xuízo no campo de Josafat apenas haberá vellos. E si, causoume certa sorpresa a predición, aínda recoñecendo que dese xeito o espectáculo sería menos deprimente: porque o que parece probable é que todos esteamos espidos nesa circunstancia... Pero, en que se baseaba quen facía este prognóstico? Na esperanza de vida ó nacer: esa magnitude que agora está en 83 anos en España, pero que non chegaba ós 40 en 1900, e que no pasado aínda fora menor. En consecuencia, para quen falaba, morrer de vello sería un fenómeno contemporáneo, e antes a xente morrería maiormente nova. E algo diso houbo, pero a conclusión é falsa. Supoñamos, para demostralo, un ano con dous mortos tan só, un de 1 ano e outro de 80: a esperanza de vida sería de 40,5 anos. Para o prognosticador da radio teríamos dúas persoas de idade media no campo de Josafat: na realidade o que teríamos sería un bebé e un vello... Non, no campo de Josafat haberá xente de tódalas idades, pero a maioría vellos, e unha proporción considerable de nenos pequenos debido ó gran índice de mortalidade infantil no pasado.
Ultimamente fálase moito en España da esperanza de vida, pero non ó nacer, senón ós 65 anos. Calcúlase igual, pero considerando só as defuncións dos que superan esa idade: resulta ser entón de 21 anos, o que conduce a unha idade media de falecemento de 86 anos. E por que interesa tanto este dato? Nada que ver por suposto co Xuízo Final nin co campo de Josafat, tan só se trata que a partir do ano próximo aplicaráselle ás pensións un factor á baixa, chamado de sostibilidade, que considera o incremento desa esperanza de vida (en realidade da correspondente ós 67 anos, que non subministra o INE e que calculará directamente facenda a partir dos datos de defuncións dos pensionistas). Isto conducirá a unha diminución da pensión dos que se xubilen a partir do 2019 que eu estimo nun 0,2-0,8% anual no primeiro quinquenio. Ou sexa: quen se xubile no 2019 cobrará un 0,2-0,8% menos ca quen se xubile no 2018, e así sucesivamente para cada ano do quinquenio 2109-2024. Despois calcularase un novo factor, válido para o seguinte quinquenio.
Esta semana, mentres matinaba nestas cousas, as feministas conseguían un grande éxito na súa convocatoria en favor dos dereitos das mulleres e en contra de múltiples fendas de xénero que convén eliminar: a salarial, a dos teitos de cristal, a do traballo invisible... Pero coidado, tamén as hai que as benefician. Por exemplo, a relativa á esperanza de vida á hora da xubilación, catro anos maior para as mulleres. E ninguén pensou en aplicarlles un factor de sostibilidade diferenciado do dos homes. A pesar de que eses catro anos significan que, a igual pensión, as mulleres cobran en total arredor dun 20% máis cós homes... Ah, niso non convén meterse! Claro.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 11 de marzo do 2018.

domingo, 11 de marzo de 2018

A falsidade do nós


Atribúese ó norteamericano Noam Chomsky, un dos máis influentes intelectuais contemporáneos, profesor de lingüística e recoñecido activista político, a confección dun famoso decálogo de estratexias de manipulación mediática. Na realidade o decálogo é obra do francés Sylvain Timsit, e nin sequera reflicte totalmente as ideas de Chomsky, máis ben as dun panfleto de autoría descoñecida titulado “Armas silenciosas para guerras tranquilas”, que trata sobre estratexias de manipulación das masas. As dez estratexias que enumera Timsit son: distracción, creación de problemas irreais, aplicación gradual de medidas inaceptables, retardo de políticas impopulares, trato infantil ós cidadáns, utilización de emocións en vez de razóns, promoción da ignorancia e da mediocridade, estimulo da comprensión coa estupidez e coa vulgaridade, reforzo do sentimento de autoculpa e acumulación de información sobre os individuos ata saber deles máis ca eles mesmos. Todas estas estratexias aplícanse de forma masiva no mundo actual, tanto polo poder coma por todo tipo de grupos e corporacións que pretenden unha determinada resposta das masas. Non obstante, practícase outra estratexia moi común que falta no decálogo de Timsit: a que eu denominaría de falsa utilización do nós.
Explícome. Pensen nunha mañá calquera, cando acenden a radio ou a televisión, no fácil que é escoitarlle á presentadora ou ó presentador do noso magazín favorito unha exclamación do tipo: “Lo que sufrimos los españoles con la crísis!”. Pois iso xustamente é ó que eu lle chamo utilización falsa da primeira persoa do plural. Porque convén saber que eses presentadores, que se autoinclúen entre os damnificados pola crise, son en xeral millonarios que cobran centos de miles, cando non millóns, de euros ó ano, que conviven en moitos casos no traballo con compañeiros na máis absoluta precariedade laboral, cando non viron marchar a moitos ó paro... O curioso do caso é que entre os admiradores de tales presentadores, e de estrelas e personalidades que tamén usan o nós para crear unha virtual empatía co cidadán común, están moitos logo capaces de criticar ó párroco por predicar a pobreza e botar un coche novo.
Si, eu sempre estou atento á utilización do nós. Estes días, por exemplo, úsano moito os pensionistas, cando se queixan da exigua subida das súas pensións. Pero claro, entre os pensionistas tamén hai grandes diferenzas. Por suposto que son indignas moitas pensións en España, pero tamén as hai moi xenerosas, que en casos máis que dobran o salario de traballadores actualmente en activo con igual ou superior cualificación. E a escaseza das primeiras algo terá que ver coa xenerosidade das segundas...
 Anúncianse medidas: simples parches que beneficiarán ós que máis gañan e que pagarán os que menos; senón ó tempo. Porque a raíz do problema está nos salarios dos novos traballadores, que cobran de media un 23% menos do que se cobraba hai dez anos: de aí gran parte do déficit da Seguridade Social, e a volta dos traballadores pobres que había cincuenta anos que xa non se vían por España. E din algúns, polos novos: que protesten tamén! Supoño que o farían de boa gaña, pero non son parvos: saben que os botan por nada. Por sorte, ós pensionistas non os poden despedir. De momento!

Artigo publicado no diario La Región o domingo 4 de marzo do 2018

O MIR docente

A miña ignorancia sobre a maioría das cousas é supina. Non obstante, hoxe escribirei sobre un tema no que esa ignorancia non pode ser total: refírome á docencia. En vinte e catro anos de estudante, repartidos entre unha escola, dous institutos e tres universidades, e corenta de profesor, nunha universidade e en tres institutos, algo debín aprender de todo iso. Así que, unha vez anunciada polo ministro do ramo a próxima posta en marcha dun MIR para profesores, permítanme que escriba algo sobre o acceso á función docente.
 Cando eu rematei os estudos da miña primeira carreira, hai diso corenta anos, un licenciado podía presentarse ás oposicións para profesor; o único que se lle pedía a maiores era  a realización do chamado CAP (Curso de Aptitude Pedagóxica), que tiña unha duración de seis meses e consistía nunhas poucas clases de pedagoxía e nunhas cativas prácticas nun instituto. En xeral, os opositores considerabamos aquel CAP unha perda de tempo, pero había que facelo e xa estaba; ademais, apenas roubaba máis tempo có das clases e compaxinábase facilmente coa preparación da oposición. Desde hai uns sete anos esíxese o denominado máster do profesorado, dun ano enteiro de duración, moito máis caro co antigo CAP e cunha  esixencia de dedicación dos alumnos incomparablemente maior. Pero o caso é que a maioría dos profesores que se incorporan por esta vía á docencia transmítenme a mesma opinión sobre este máster cá que nós tiñamos do CAP: que se trata dunha absoluta perda de tempo.
Eu, se queren que lles diga, xa supoñía algo así. En España, de hai uns vinte e cinco anos para aquí, o principio do beneficio económico ocupa o centro de tódolos intereses vitais, incluso en espazos onde non cabe tal principio: caso dos bens públicos. Deste xeito, cando se fai algunha proposta, sexa do tipo que sexa, e preséntese como se presente, o que realmente impulsa as decisións, na maior parte dos casos, son os intereses pecuniarios de determinados grupos de futuros beneficiados. E todo o resto é secundario.
É falso que o problema da educación en España radique na formación inicial do profesorado. O problema está dentro, na propia ordenación do sistema educativo, que semella unha empresa con traballadores cualificados pero que falla na organización. Por iso  nunca cabe esperar grandes resultados neste campo, e cando se produce algún é a pesar da deficiente dirección.
Que significará ese novo MIR que agora se anuncia? Deixen que llo diga: máis  exames e penalidades para quen pretenda ser profesor, maior retraso na idade de incorporación do profesorado a un traballo estable,  un bo negocio para todos os que participen da nova estrutura e ningunha mellora substancial do sistema educativo...  Unha pregunta final: por que non se copia o modelo de acceso dos xuíces: primeiro a oposición, sen necesidade de máster, e logo a formación específica e práctica nunha escola de profesores semellante á Escola Xudicial; algo parecido, por certo, ó que se fai en países coma Francia ou Finlandia? Permítanme unha resposta: non se fai porque iso significaría o remate dun gran negocio para algúns!

Artigo publicado no diario La Región o domingo 25 de febreiro do 2018.

sábado, 3 de marzo de 2018

Unha praza


Dicía Pessoa que un xardín era coma un resumo da civilización. Pero se eu tivese que escoller un elemento urbanístico que representase o proceso civilizador non me decantaría polo xardín, faríao pola praza. Paréceme que poucas cousas resultan tan imprescindible para unha vida civilizada coma unha boa  praza.
No home sempre se compaxinan dúas esferas vitais: a persoal, no espazo íntimo e privado, e a pública, no espazo exterior e colectivo que facilita a convivencia. A tal espazo colectivo pertencen as rúas, as avenidas, as pasaxes, os parques, os xardíns, ..., pero ningún deses elementos resulta tan indispensable para o encontro das xentes coma o praza pública, sempre esencial desde a propia fundación das cidades e das vilas. Da importancia das prazas dá conta un feito: dun xeito ou doutro, o poder, ou quen aspira a conseguilo, sempre trata de apropiarse delas: no ágora grego foi unha apropiación democrática; no foro romano, autoritaria; na praza medieval, comercial e espiritual; na renacentista, real e militar, ..; e agora, na praza contemporánea, especulativa e privatizadora fundamentalmente.
En Galicia hai prazas moi fermosas, coma a do Obradoiro, a Maior de Lugo ou a de Ourense. Pero eu prefiro as máis pequenas e acolledoras, coma a de Celanova, a de Ribadavia, a de Mondoñedo, a da Leña de Pontevedra... Por toda España hai prazas encantadoras.  Unha das miñas preferidas está en Barcelona: a Praza do Diamante, a da poética novela de Mercè Rodoreda. Nunca estiven fisicamente nesa praza, pero aparece  moi clara na miña imaxinación: pequena, co pavimento de terra e cunha fonte no medio.  Eu véxoa nunha noite de verán, en festa, iluminada por centos de bombillas que colgan de tiras de corda con bandeiriñas de papel de mil cores; nun palco de madeira toca unha orquestra popular o pasodobre “En er mundo”, e unha parella de futuros noivos acaba de coñecerse e baila ó seu compás...
Estes días fálase moito doutra praza de Cataluña, a da Constitución de Xirona. Non a coñezo: é nova e a última vez que pisei esa cidade aínda non existía. A que si coñezo é a Plaça del Vi (a Praza do Viño), a máis tradicional de Xirona e «obra magna dos nosos antepasados» para Pla, que se chama así por un mercado de viños e augardentes que se celebraba nela no século XVI. Mantivo o seu nome xenuíno durante tres séculos, ata que comezou outro tipo de apropiación do espazo público que non citei  antes: a onomástica. Desde entón chamouse: do Rei (1814-20), da Constitución (1820-23), Real (1823-35), de Isabel II (1836-39), da Constitución (1840-1871), da República (1873-74), da Constitución (1875-1930), da República (1931-39), de España (1940-1975), e coa democracia recuperou o seu nome orixinal. Xa ven o aplicados que foron os xerundenses en cuestións de cambios odonímicos. Non obstante, convén observar como sempre acertaron en saber quen mandaba realmente en cada época... En consecuencia, se agora decidiron cambiarlle o nome á  Praza da Constitución, para que sexa a Praza do 1 de Outubro, sabendo da ofensa que tal nome representa para a metade dos cataláns e a maioría dos españois, é que teñen bastante claro quen manda alí. Vostede non?

Artigo publicado no diario La Región o domingo 18 de febreiro do 2018

jueves, 15 de febrero de 2018

Gurriana


As Candelas e o San Blas indican para min o remate do inverno. Xa se sabe que aínda ten que vir moito frío, moita chuvia e, por partes, ata moita neve, pero eu guíome máis pola luz: e a luz xa está de volta.
Este tempo, simétrico astronomicamente do verán de San Martiño, cambia moito duns anos para outros. Hai anos que, por soleado, xa se venta a primavera, mentres outros, coma este ou o pasado, por vir máis cargado de nubes e precipitacións, semella no cerne do inverno. Basta ver o frío que fixo esta semana, e eu sempre lembro que a máis grande nevarada que se recorda nas terras baixas de Ourense, pouco entendidas en neves, sucedeu o día das Candelas de 1963. Porque ocorre que, con sol ou sen el, do que nunca se padece neste tempo é de calor.
Para os ribeiraos este mes de febreiro, e por veces parte do de marzo,  é o tempo da “gurriana” –palabra que se pronuncia sempre con gheada-, que é o vento do norte ou do nordeste, frío, seco e cortante, que acostuma soprar por estas datas. Coincide  co tempo da poda e da rodriga nas viñas, e antano era común ver ós labregos cos dedos das mans cheos de esparadrapos, porque a gurriana cortáballes a pel cando podaban e cando cravaban as estacas e apertaban os vimbios ó rodrigar. Para escapar  deste vento era frecuente buscar as viñas máis agarimadas os días que sopraba e deixar as máis venteadas para os días calmos.
Sorpréndeme comprobar como incluso en zonas limítrofes co Ribeiro xa se descoñece  “gurriana”, e úsase “corisco” ou “viruxe”, cando non o castelán “rasca”. Non obstante “gurriana” foi de uso común  noutras zonas de Ourense, e mesmo segue viva en Asturias, onde tamén se usa a forma “burriana”; de feito, o profesor García Arias, un dos filólogos máis relevantes no estudo da lingua asturiana, supón que a voz podería remontarse a un étimo latino do tipo boreas ‘vento frío e seco do norte’.
Pero, sexa cal sexa a solución etimolóxica de “gurriana”, o caso é que a min gústame moito este tempo, pola súa luz  de especial pureza. As mañás son frías e xeadeiras, con néboas intensas no fondo dos vales nas primeiras horas. Pero o vento favorece os ceos cambiantes, de nubes viaxeiras. E por entre esas nubes, segundo vai avanzando a mañá, vaise filtrando o sol e contrastando a paisaxe: agora ilumina unha casiña no medio duns tarreos escurecidos polas primeiras sementeiras; despois unha venerable igrexa entre os ocres de ouro vello dunha carballeira; e máis tarde unha aldeíña no medio dos verdes piñeirais. Que marabilla ese fascinante xogo do sol e das nubes coas luces e coas sombras!... As tardes neste tempo adoitan ser máis doces e claras, e cando un busca un lugar agarimado, no fondo dun val, nunha galería ou nunhas solainas, resulta imposible non sentir o palpitar xerminal da primavera: na claridade diáfana das augas, nos primeiros cantos dos paxariños, nas xemas inchadas dun salgueiro ou na explosión floral das mimosas e das camelias. Mágoa dun Constable, dun Vermeer ou dun Van Gogh para  inmortalizar co  pincel esta efémera fermosura. Porque todas as fermosuras resultan efémeras, fugaces, delicadas: coma as nubes viaxeiras deste tempo da gurriana.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 11 de febreiro de 2018.

Nomes xermánicos


O outro día daba este periódico unha noticia excepcional: os veciños de Vilavidal, no concello de Ramirás, celebraban os cen anos do nacemento do lugar. E digo excepcional porque coñecer con exactitude cando se formou un lugar non é habitual. Pero neste caso consérvase documentación da primeira casa construída pola familia que lle dá nome ó lugar.
Convén saber que en Galicia a maioría dos núcleos habitados formáronse na Idade Media, hai arredor de mil anos, en consecuencia raramente se documenta o seu nacemento. O que si sabemos, grazas ás coleccións diplomáticas de mosteiros e catedrais, é cando comezaron a documentarse. E un dos xeitos tradicionais de nomear os núcleos sempre foi a utilización  do nome, persoal ou familiar, do primeiro posesor, é dicir do que fixo a primeira casa. É o que en toponimia se chaman “antrotopónimos”, topónimos que reflicten o nome dun antigo dono. Vilavidal, en concreto, podía ser sen problema un topónimo medieval, o mesmo que o son  Vilamarín, Vilamartín ou Vilamoure, porque Vitalis (>Vidal), foi un nome latino bastante común na Idade Media, de aí a frecuencia do apelido. Nalgúns destes topónimos “vila” ou “casa” preceden ó nome do posesor, coma no caso de Vilavidal, pero na maioría o nome aparece só. E aquí enlazo co remate do meu artigo do domingo pasado, cando dicía que entre os galegos da Alta Idade Media puxéranse de moda os nomes dos invasores xermánicos; porque pretendo indicarlles como identificar bastantes na toponimia.
Comezarei sinalando que os nomes dos suevos eran idénticos ós dos godos e ós dos demais invasores bárbaros; por iso falo de nomes xermánicos. Tratábase en xeral de nomes compostos, bitemáticos, sendo xustamente a repetición dalgún deses temas o que os fai recoñecibles en moitos casos, pois a cada tema final correspóndelle unha terminación característica do topónimo.
Así, do tema –ricus, de rik ‘poderoso’, veñen os topónimos rematados en –iz, coma Allariz, Trasariz ou Gomariz, de posesores de nome Aliaricus, Trasaricus e Gomaricus respectivamente. Do tema –mirus, de mer ‘famoso’, veñen os rematados en –mir, -mil, coma Ansemil, Castromil ou Baldemir, de Ansemirus, Vistremirus e Baldemirus. Do tema –ulfus, de wulf ‘lobo’, os rematados en -ufe, –ulfe, coma Froufe, Arnufe ou Borulfe, de Fradulfus, Arnulfus e Berulfus.  Do tema –sindus, de swinth ‘fortaleza’, os rematados en –sende, coma Lebosende, Cristosende ou Ardesende, de Leovesindus,  Vistrasindus e Ardesindus. Do tema mundus, de mund ‘protección’, os rematados en –monde, coma Salamonde, Razamonde ou Baamonde, de Salamundus, Recemundus e Badamundus. Do tema –arius, de hari ‘exército’, os rematados en –ar, coma Baltar, Belesar ou Baldomar, de Baltarius, Belisarius e Baldemarus. Mención aparte merece un numeroso grupo de antrotopónimos rematados en –as, dun xenitivo en –anis, coma Godás, Sandiás ou Requiás, de Gudila, Sandila e Requila, este último, por certo, nome do segundo rei suevo de Galicia.
Cando usaron estes nomes os galegos? Desde o século V ata o XII, aproximadamente, e chegaron a ser predominantes. Logo foron cedendo polo empuxe dos nomes dos santos da Igrexa, conforme se ía estendendo a organización parroquial de Galicia. Pero quedou a pegada toponímica.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 4 de febreiro do 2018.

domingo, 4 de febrero de 2018

A historia


Visitaba estes días a interesante exposición “In Tempore Suevorum”, e acordeime dun ensaio do Padre Feijóo: “Reflexiones sobre la historia”, porque a contemplación do material exposto o que provocou en min, antes de nada, foron reflexións de tipo histórico.
Para comezar, direi que existe unha común confusión entre pasado e historia, cando son cousas bastante diferentes: o pasado constitúeno o conxunto de feitos e circunstancias que sucederon, infinito e inabordable na súa totalidade; mentres, a historia consiste fundamentalmente na elaboración dun relato dese pasado, que será máis ou menos verídico segundo a súa consistencia co subconxunto de feitos comprobados. Por iso hai un pasado único, pero múltiples historias, e bastantes falsas... Por que falsas? Porque a historia que se acaba impoñendo é a dos vencedores, e os vencedores sempre teñen moitas cousas que torcer e que ocultar; sen contar con que á xente o que lle gusta é saber das vitorias, éxitos e virtudes dos seus antepasados, e menos das súas derrotas, fracasos e crimes, que de todo hai. Pero en fin, se queren profundar algo niso lean ó Padre Feijóo.
Dos suevos sabemos tan pouco que ata carecemos dun relato consistente, por iso, en liña co que expoñía, esta exposición sobre o tempo suevo trata máis do pasado ca da historia. Tampouco se pode dicir que interesase moito construír o relato suévico: a historiografía española asignoulle hai tempo ós godos –como vencedores- o carácter fundacional da nación, e con dedicarlle catro liñas ós perdedores -suevos, vándalos e alanos- era suficiente. Pero claro, coa recuperación da diversidade hispana, unha vez finado o monolítico réxime franquista, renaceron historiografías ocultas, recuperáronse vellos documentos, apareceron novos relatos... E a singularidade galega, que é un feito, tense explorado por diversos camiños: o  céltico, o castrexo, o xacobeo... Talvez agora sexa o momento dos suevos.
A min causoume bastante graza ver ás autoridades presumindo de que aquí se constituíra o primeiro reino medieval de Occidente. Porque habería que explicarlles que non se tratou dun reino establecido polos galegos daquela, os “callaeci” que escribía Idacio, senón do instituído por uns invasores que viñeran a asoballar a aqueles galegos. Porque iso eran os suevos: unha forza guerreira que, aproveitando a debilidade crepuscular dun Imperio Romano inmerso na anarquía e nas loitas internas, chegaba disposta a desaloxar á aristocracia romano-galaica, que daquela dominaba o país, co fin de percibir os seus beneficios.
Claro que o eloxio dos invasores triunfantes é algo relativamente común nos relatos históricos. O que xa non é tan común é o que pasou aquí: que pouco despois das invasións, primeiro dos suevos e logo dos godos, os galegos bautizaron maioritariamente ós seus fillos con nomes xermánicos, é dicir, cos nomes dos invasores que os someteran. Basta fixarse na toponimia... Ai!, a historia.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 28 de xaneiro do 2018.

domingo, 28 de enero de 2018

Virtuosos

Gústame escoitar música cando leo. Habitualmente clásica, suave e harmoniosa, seleccionada entre os meus discos ou sintonizada na radio. Non obstante, desde que teño internet na televisión, cada vez é máis frecuente que escolla un vídeo de algún concerto en youtube. Normalmente non lle presto atención ás imaxes, pero algunhas interpretacións resultan tan magnéticas que non podo evitar atendelas. Pasoume esta semana co fermosísimo concerto para violín de Mendelssohn, interpretado pola norteamericana Hilary Hahn e a Sinfónica de Frankfurt, e pasárame uns días antes co concerto para piano en mi menor de Chopin, coa xove xaponesa Aimi Kobayashi ó piano acompañada da Filharmónica de Varsovia. E foi a contemplación do virtuosismo desas dúas incribles solistas a que me animou a escribir algo sobre un tema tan complexo coma interesante: o relacionado coa busca da perfección na realización dunha actividade, ou mesmo con pretender alcanzar o xenio creativo e a gloria coa mesma.
Ocorre que vivimos na sociedade da tiranía do éxito, na que constantemente se nos di que con esforzo calquera pode conseguir o que se propoña: e conviría saber que iso é radicalmente falso. Claro que un debe esforzarse por facer as cousas o mellor posible, e iso resulta beneficioso para todos, pero a intelixencia tamén lle debería indicar ata onde poden chegar as súas posibilidades: tentar superalas resulta perigoso. Porque non basta coa formación e co esforzo para ser un virtuoso: son necesarias certas capacidades e talentos naturais, e nun grao extraordinario cando o que se pretende é estar entre os mellores. Aínda máis, se nos restrinximos ó xenio artístico, nin sequera a posesión de tales capacidades e talentos asegura a creación dunha obra mestra. Aristóteles pensaba que o xenio era veciño da tolería, e W. Benjamin da laboriosidade; eu estou máis con S. Zweig, que consideraba a capacidade creadora dos xenios un misterio, ou mellor dito miles de misterios: «pois cada artista engade  ó gran arcano da creación un novo misterio».
A sensación de pracer e admiración que me inundaba escoitando os dous concertos que antes citaba, era moi semellante á que se sinte cos grandes da literatura: con Cervantes, con Shakespeare, con Montaigne, con Proust,..., con Rosalía. Sobre o xenio literario tamén teñen indagado moitos: Zweig, Bloom, Steiner,... Pero como simple escribidor, incapaz de xenialidade algunha e aspirante tan só a que se comprendan os meus textos, quedo cun par de páxinas de C. Magris, nas que  escribe: «O papel é bo, porque ensina humildade... Quen escribe unha páxina e media hora despois, esperando o tranvía, ve que non entende nada, nin sequera o que escribiu, aprende a recoñecer a súa propia insignificancia... insignificancia do escribir... que pode alisar o camiño a unha máis fraternal e recíproca indulxencia.». E conclúe: «O papel ensina a non tomalo demasiado en serio»... Talvez todo ensina iso mesmo.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 21 de xaneiro do 2018.


Exames

Xaneiro marca o verdadeiro tempo da invernía. Acostuma ser un mes duro: frío e con días escuros e pequenos, dos que non e fácil saír sen pillar unha gripe ou unha catarreira. Tamén semella ser o máis longo do ano, especialmente cando nunca dá chegado a nómina; porque a verdadeira culpa da dilatación temporal de xaneiro reside, máis ca no frío, nos excesivos gastos do Nadal e das Rebaixas. Así que  este mes o mellor talvez fose acollerse na casa, á beira do lume, e esperar que pasase.
Non obstante, lembro con agarimo os meses de xaneiro da época de universitario, en Vitoria e en Santiago, naqueles marabillosos anos setenta que agora xa me parecen tan remotos. Un volvía das vacacións de Nadal e, ó atoparse de novo cos amigos da universidade, coa calor das tabernas e dos pubs e co ambiente das discotecas, de seguido lle pasaba a morriña da terra natal. Pero todo isto víase favorecido por ser xaneiro un mes de traballo liviá: os exames do primeiro trimestre xa se fixeran en decembro, e agora apenas se comezaba a ver materia do segundo; e se había algunha asignatura cuadrimestral, os exames nunca eran antes de febreiro. En consecuencia, ata despois de Santo Tomás (28 de xaneiro), en Santiago, ou de Santa Águeda (5 de febreiro), en Vitoria (día de moita festa no que mandaban as mulleres), un non comezaba a estudar en serio.
Por desgraza, os universitarios de hoxe non poderán contar o mesmo. E todo por culpa dos enredantes que, hai algúns anos, amparándose no famoso Plan Bolonia, decidiron poñer patas arriba todo o sistema universitario español, calendario de exames incluído. Debe considerarse que os enredantes –nunca antes houbo tantos con mando-  adoitan destacar pola capacidade para entrapallar e para conspirar, pero non polas lecturas, e menos polas de Chesterton, que advertía: «Antes de tirar unha parede, un debería coñecer o motivo polo que fora levantada».
E ocorreu que nese novo plan todas as asignaturas tiveron que ser cuadrimestrais, e os exames do primeiro cuadrimestre cadraron en xaneiro. Supoño que alguén caería na conta do que iso significaba: condenar ós estudantes e ás súas familias a vivir as festas de Nadal coa angustia que sempre produce a preparación dos exames. Pero, «coa Universidade demos, querido Sancho». Que traballen, que sufran, que se esforcen! E senón que se cambie o Nadal! Pensarían tan magníficas e privilexiadas mentes.
Aínda así, o despropósito do calendario podería desculparse se os resultados académicos e profesionais dos titulados fosen excelentes. Pero non hai nada diso: máis ben todo o contrario. Seguimos tendo un sistema universitario tan mediocre e anárquico coma sempre, ou peor. Pero encima, angustiando e estrullando ós estudantes coma poucos, especialmente nalgunhas carreiras técnicas.
Desafortunadamente, non creo que isto leve camiño de mellorar. Pero con respecto ós exames de xaneiro, parece que nalgunhas universidades, por exemplo nas de Navarra, se impuxo o sentido común e non se realizan exames despois do Nadal, senón antes. Con todo, este sistema de asignaturas cuadrimestrais (nefasto para moitas especialidades) talvez esixise un desprazamento total do calendario: comezar máis tarde o curso, coma antes, que non comezaba ata outubro, e rematalo tamén máis tarde. Dese xeito, os exames do primeiro cuadrimestre poderían ser en febreiro, e o tempo de clases nos dous cuadrimestres sería o mesmo. Claro que así habería exames en xullo. Pero tamén os había antes. E non por iso os veráns deixaron de ser longos e cálidos.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 14 de xaneiro do 2018.

miércoles, 10 de enero de 2018

Emigrados

Lembro un día de hai algúns anos, cando frecuentaba máis o Arquivo Histórico Provincial de Ourense. De súpeto, un nutrido grupo de estudantes de historia abarrotou a sala de investigadores e púxose a indagar en vellos protocolos notariais. Como isto non era habitual pregunteille a un deles que andaban buscando. Díxome que “emigrantes” galegos no século XVIII. Interesante pescuda, respondín eu, pero matinando que, nun sentido estrito, buscaban algo imposible. Por que? Pois por algo moi sinxelo: “emigrado”, “emigrante” e “emigrar” non se incorporaron ó castelán, e desde aí ó galego, ata entrado o século XIX, a pesar da súa etimoloxía latina.
En efecto, o dicionario da RAE rexistra por primeira vez “emigrar” e “emigrado” na súa edición de 1803, e “emigrante” na de 1884. Mentres, en galego, o primeiro dicionario que inclúe tales voces é o de Eladio Rodríguez, publicado a partir de 1958, aínda que as palabras xa figuran en textos escritos no noso idioma desde finais do XIX. Antes dese século pódense atopar “ausentes”, “forasteros” e “extranjeros”, pero nada de “emigrados” nin de “emigrantes”.
Sobre a razón e orixe dos primeiros “emigrados” documentados en castelán escribe Corominas no seu magno Dicionario: «Estos vocablos no empezarían a usarse popularmente en España hasta la entrada en masa de nobles franceses a raíz de los sucesos de 1789». É dicir, tratábase dos realistas e dos relixiosos fuxidos de Francia por causa da Revolución, ós que aquí se lles denominou “emigrados” por castelanización de “émigrés”, o apelativo orixinal francés. Por esa razón, dentro da voz “emigrado”, o dicionario da RAE mantivo ata a edición de 1992 a seguinte explicación: «se aplica más bien al que toma ese partido obligado por circunstancias políticas». Os “emigrados” eran o que agora coñecemos por “exiliados”, pero este vocábulo só se incorporou ó dicionario da RAE en 1970. En fin, como dicía Marc Bloch, das palabras é máis importante saber o seu significado en cada momento histórico cá súa etimoloxía.
Pero aqueles “emigrados” franceses non só viñeron a España: Gran Bretaña, os Países Baixos Austríacos ou o Reino de Cerdeña  acolleron a milleiros de fuxidos, e as  cidades de Londres, Turín e Bruxelas foron as preferidas pola aristocracia máis distinguida.
Un dos “emigrados” máis ilustres, primeiro en Bruxelas e despois en Londres, foi Chateaubriand, de nobre familia bretona, pero daquela tan descoñecido literariamente coma necesitado economicamente. Aqueles tempos tan convulsos acabarían conducindo á guillotina a boa parte dos seus familiares e amigos. Pero xa antes de experiencias tan tráxicas se declarara a favor dunha monarquía constitucional e en contra de calquera tipo de revolución. No prólogo do seu “Ensaio sobre as revolucións” advertía sobre estas: «Veremos xentes podres de vicio proclamando as virtudes; e libros moi ben escritos sobre a liberdade precipitando ós pobos á servidume, para rematarmos asoballados polos dous terzos e medio de ignorantes, máis o medio terzo restante de pícaros, que irremediablemente nos rodean». E na súa obra mestra, e póstuma, “Memorias de Ultratumba”, o libro de cabeceira de Otero, escribe isto sobre Bruxelas, onde estivera ó pouco de estalar a Revolución: «Bruxelas era o cuartel xeral dos “emigrados” máis fachendosos, [...] que esperaban no medio de praceres o momento da vitoria. Vestían bonitos traxes e pavoneábanse pola cidade frivolamente. Dilapidaron nuns días sumas considerables [...] pensando que ían estar de volta de contado ...». Que “emigrados” lle veñen á cabeza ó ler isto?

Artigo publicado no diario La Región o domingo 7 de xaneiro do 2018.