jueves, 22 de marzo de 2018

Pepes, Josés e Xosés


Entre os libros que falan do Ribeiro hai un que me resulta delicioso: “Historias de Ribadavia contadas por el vendedor de zapatos que escribía noticias”, recompilatorio de artigos de José Puga Alonso (1939-2005), correspondente que fora deste periódico na capital do Ribeiro entre 1974 e 1993: hai máis xenio literario nese humilde libriño ca en centos doutros considerados por veces lecturas obrigadas. E dado que mañá é San Xosé quixera lembrar hoxe un artigo que escribía o amigo Alonso – así asinaba as súas crónicas- no ano 1981, xusto por este tempo. O título do mesmo, “Del uso y decadencia del nombre José”, aclara ben de que trataba. Nel, para argumentar sobre o común que resultara ese nome anos atrás, contaba como un día, sendo neno, fora co  seu pai, José Puga, á taberna de Josefa Domínguez ‘A Cristina’, lugar onde se reunía diariamente o seu vello cos amigotes para tomar unhas tazas de ribeiro branco, «vino al que nuestro progenitor fue aficionado hasta la hora de su muerte». Nun momento da reunión tabernaria, un dos amigos, José Rocha, taxista daquela e defunto cando a crónica, exclamara asombrado: «Carallo, nesta taberna todos somos Pepes, até a mesma taberneira!». E en efecto así era: ademais dos Pepe Puga, pai e fillo, da taberneira e do taxista, estaban: Pepe ‘O Chiripa’, José ‘O Papuxa’, José ‘O Panarra’, José ‘O Perechas', don José ‘O da Verbena’, don José ‘O Cristino’ e don José ‘O Gobernador’, alcume que lle puxeran a este último por ser paraugueiro, e dicir, ‘gobernador’ de paraugas. Si, a popularidade do nome era tal que non había parroquia na que non se contasen por ducias os Pepes e os Josés, e por iso o San Xosé era unha das festas máis esperadas e alegres do ano, o mesmo cá dos Manueles, o un de xaneiro. Se fago memoria da contorna de San Clodio de seguido lembro a Pepes e a Josés tan entrañables para min coma o tío Pepe ‘O Cota’, don Pepe ‘O Chaví’,  o Pepe ‘O Perera’, o Pepe de Juan, o Pepe de Paredes, o Pepiño ‘O Merés’, o Pepiño ‘O Bolié’, don Pepe ‘O Comandante’, o José ‘O Charrapas’...
Repasaba o outro día os nomes do cento largo de alumnos que teño este ano nas miñas aulas: apenas atopaba un José e unha Josefina. Razón tiña entón Alonso ó aventurar: «cuando los que hoy llevamos el nombre del casto esposo de María estemos bajo tierra, y por lo tanto calvos, los “Josés” serán por estos pagos tan “rara avis” como hoy lo son los nombres de Trógimo o de Frigidiano...». Porque sucede que os nomes tamén teñen o seu tempo: nacen e morren, coma case todas as cousas... O nome de José entrou na onomástica hispana alá polo século XVI, en paralelo co impulso da devoción ó Santo, impulso no que tivo bastante que ver Santa Teresa. Pero en Galicia o nome comezou a aparecer no XVII e fíxose habitual no XVIII, sendo xa o máis común en Ourense a mediados dese século, cando tamén comezaba o uso do popular hipocorístico Pepe. Nesa posición de liderado onomástico continuou José ata hai poucos anos, e mesmo agora aínda ocupa a segunda posición por detrás de Manuel. Pero claro, a idade media dos Josés de hoxe  supera os sesenta anos, polo que o presente tampouco nisto terá nada que ver co futuro...  Entre os nomes que agora lle poñen ós bebés, José, Pepe e Xosé  non pasan de ser nomes exóticos. Aínda que non tanto coma os Trógimo e Frigidiano que supoñía Alonso na súa  inspirada crónica.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 18 de marzo do 2018

Esperanza de vida


Unha das narracións bíblicas máis fascinantes é a do Xuízo Final. Tamén resulta ser das máis icónicas, de aí que na pintura da súa visión se ocupasen algúns dos grandes, coma Miguel Anxo, O Bosco ou O Greco. Segundo a tradición xudaica o Xuízo acontecerá no val de Josafat, preto de Xerusalén, onde comparecerán vivos e mortos diante de Deus para ser xulgados, cada un «segundo as súas obras».
O que máis e o que menos ten imaxinado algunha vez o campo de Josafat. Por iso chamou a miña atención alguén que falaba na radio e dicía que o día do Xuízo no campo de Josafat apenas haberá vellos. E si, causoume certa sorpresa a predición, aínda recoñecendo que dese xeito o espectáculo sería menos deprimente: porque o que parece probable é que todos esteamos espidos nesa circunstancia... Pero, en que se baseaba quen facía este prognóstico? Na esperanza de vida ó nacer: esa magnitude que agora está en 83 anos en España, pero que non chegaba ós 40 en 1900, e que no pasado aínda fora menor. En consecuencia, para quen falaba, morrer de vello sería un fenómeno contemporáneo, e antes a xente morrería maiormente nova. E algo diso houbo, pero a conclusión é falsa. Supoñamos, para demostralo, un ano con dous mortos tan só, un de 1 ano e outro de 80: a esperanza de vida sería de 40,5 anos. Para o prognosticador da radio teríamos dúas persoas de idade media no campo de Josafat: na realidade o que teríamos sería un bebé e un vello... Non, no campo de Josafat haberá xente de tódalas idades, pero a maioría vellos, e unha proporción considerable de nenos pequenos debido ó gran índice de mortalidade infantil no pasado.
Ultimamente fálase moito en España da esperanza de vida, pero non ó nacer, senón ós 65 anos. Calcúlase igual, pero considerando só as defuncións dos que superan esa idade: resulta ser entón de 21 anos, o que conduce a unha idade media de falecemento de 86 anos. E por que interesa tanto este dato? Nada que ver por suposto co Xuízo Final nin co campo de Josafat, tan só se trata que a partir do ano próximo aplicaráselle ás pensións un factor á baixa, chamado de sostibilidade, que considera o incremento desa esperanza de vida (en realidade da correspondente ós 67 anos, que non subministra o INE e que calculará directamente facenda a partir dos datos de defuncións dos pensionistas). Isto conducirá a unha diminución da pensión dos que se xubilen a partir do 2019 que eu estimo nun 0,2-0,8% anual no primeiro quinquenio. Ou sexa: quen se xubile no 2019 cobrará un 0,2-0,8% menos ca quen se xubile no 2018, e así sucesivamente para cada ano do quinquenio 2109-2024. Despois calcularase un novo factor, válido para o seguinte quinquenio.
Esta semana, mentres matinaba nestas cousas, as feministas conseguían un grande éxito na súa convocatoria en favor dos dereitos das mulleres e en contra de múltiples fendas de xénero que convén eliminar: a salarial, a dos teitos de cristal, a do traballo invisible... Pero coidado, tamén as hai que as benefician. Por exemplo, a relativa á esperanza de vida á hora da xubilación, catro anos maior para as mulleres. E ninguén pensou en aplicarlles un factor de sostibilidade diferenciado do dos homes. A pesar de que eses catro anos significan que, a igual pensión, as mulleres cobran en total arredor dun 20% máis cós homes... Ah, niso non convén meterse! Claro.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 11 de marzo do 2018.

domingo, 11 de marzo de 2018

A falsidade do nós


Atribúese ó norteamericano Noam Chomsky, un dos máis influentes intelectuais contemporáneos, profesor de lingüística e recoñecido activista político, a confección dun famoso decálogo de estratexias de manipulación mediática. Na realidade o decálogo é obra do francés Sylvain Timsit, e nin sequera reflicte totalmente as ideas de Chomsky, máis ben as dun panfleto de autoría descoñecida titulado “Armas silenciosas para guerras tranquilas”, que trata sobre estratexias de manipulación das masas. As dez estratexias que enumera Timsit son: distracción, creación de problemas irreais, aplicación gradual de medidas inaceptables, retardo de políticas impopulares, trato infantil ós cidadáns, utilización de emocións en vez de razóns, promoción da ignorancia e da mediocridade, estimulo da comprensión coa estupidez e coa vulgaridade, reforzo do sentimento de autoculpa e acumulación de información sobre os individuos ata saber deles máis ca eles mesmos. Todas estas estratexias aplícanse de forma masiva no mundo actual, tanto polo poder coma por todo tipo de grupos e corporacións que pretenden unha determinada resposta das masas. Non obstante, practícase outra estratexia moi común que falta no decálogo de Timsit: a que eu denominaría de falsa utilización do nós.
Explícome. Pensen nunha mañá calquera, cando acenden a radio ou a televisión, no fácil que é escoitarlle á presentadora ou ó presentador do noso magazín favorito unha exclamación do tipo: “Lo que sufrimos los españoles con la crísis!”. Pois iso xustamente é ó que eu lle chamo utilización falsa da primeira persoa do plural. Porque convén saber que eses presentadores, que se autoinclúen entre os damnificados pola crise, son en xeral millonarios que cobran centos de miles, cando non millóns, de euros ó ano, que conviven en moitos casos no traballo con compañeiros na máis absoluta precariedade laboral, cando non viron marchar a moitos ó paro... O curioso do caso é que entre os admiradores de tales presentadores, e de estrelas e personalidades que tamén usan o nós para crear unha virtual empatía co cidadán común, están moitos logo capaces de criticar ó párroco por predicar a pobreza e botar un coche novo.
Si, eu sempre estou atento á utilización do nós. Estes días, por exemplo, úsano moito os pensionistas, cando se queixan da exigua subida das súas pensións. Pero claro, entre os pensionistas tamén hai grandes diferenzas. Por suposto que son indignas moitas pensións en España, pero tamén as hai moi xenerosas, que en casos máis que dobran o salario de traballadores actualmente en activo con igual ou superior cualificación. E a escaseza das primeiras algo terá que ver coa xenerosidade das segundas...
 Anúncianse medidas: simples parches que beneficiarán ós que máis gañan e que pagarán os que menos; senón ó tempo. Porque a raíz do problema está nos salarios dos novos traballadores, que cobran de media un 23% menos do que se cobraba hai dez anos: de aí gran parte do déficit da Seguridade Social, e a volta dos traballadores pobres que había cincuenta anos que xa non se vían por España. E din algúns, polos novos: que protesten tamén! Supoño que o farían de boa gaña, pero non son parvos: saben que os botan por nada. Por sorte, ós pensionistas non os poden despedir. De momento!

Artigo publicado no diario La Región o domingo 4 de marzo do 2018

O MIR docente

A miña ignorancia sobre a maioría das cousas é supina. Non obstante, hoxe escribirei sobre un tema no que esa ignorancia non pode ser total: refírome á docencia. En vinte e catro anos de estudante, repartidos entre unha escola, dous institutos e tres universidades, e corenta de profesor, nunha universidade e en tres institutos, algo debín aprender de todo iso. Así que, unha vez anunciada polo ministro do ramo a próxima posta en marcha dun MIR para profesores, permítanme que escriba algo sobre o acceso á función docente.
 Cando eu rematei os estudos da miña primeira carreira, hai diso corenta anos, un licenciado podía presentarse ás oposicións para profesor; o único que se lle pedía a maiores era  a realización do chamado CAP (Curso de Aptitude Pedagóxica), que tiña unha duración de seis meses e consistía nunhas poucas clases de pedagoxía e nunhas cativas prácticas nun instituto. En xeral, os opositores considerabamos aquel CAP unha perda de tempo, pero había que facelo e xa estaba; ademais, apenas roubaba máis tempo có das clases e compaxinábase facilmente coa preparación da oposición. Desde hai uns sete anos esíxese o denominado máster do profesorado, dun ano enteiro de duración, moito máis caro co antigo CAP e cunha  esixencia de dedicación dos alumnos incomparablemente maior. Pero o caso é que a maioría dos profesores que se incorporan por esta vía á docencia transmítenme a mesma opinión sobre este máster cá que nós tiñamos do CAP: que se trata dunha absoluta perda de tempo.
Eu, se queren que lles diga, xa supoñía algo así. En España, de hai uns vinte e cinco anos para aquí, o principio do beneficio económico ocupa o centro de tódolos intereses vitais, incluso en espazos onde non cabe tal principio: caso dos bens públicos. Deste xeito, cando se fai algunha proposta, sexa do tipo que sexa, e preséntese como se presente, o que realmente impulsa as decisións, na maior parte dos casos, son os intereses pecuniarios de determinados grupos de futuros beneficiados. E todo o resto é secundario.
É falso que o problema da educación en España radique na formación inicial do profesorado. O problema está dentro, na propia ordenación do sistema educativo, que semella unha empresa con traballadores cualificados pero que falla na organización. Por iso  nunca cabe esperar grandes resultados neste campo, e cando se produce algún é a pesar da deficiente dirección.
Que significará ese novo MIR que agora se anuncia? Deixen que llo diga: máis  exames e penalidades para quen pretenda ser profesor, maior retraso na idade de incorporación do profesorado a un traballo estable,  un bo negocio para todos os que participen da nova estrutura e ningunha mellora substancial do sistema educativo...  Unha pregunta final: por que non se copia o modelo de acceso dos xuíces: primeiro a oposición, sen necesidade de máster, e logo a formación específica e práctica nunha escola de profesores semellante á Escola Xudicial; algo parecido, por certo, ó que se fai en países coma Francia ou Finlandia? Permítanme unha resposta: non se fai porque iso significaría o remate dun gran negocio para algúns!

Artigo publicado no diario La Región o domingo 25 de febreiro do 2018.

sábado, 3 de marzo de 2018

Unha praza


Dicía Pessoa que un xardín era coma un resumo da civilización. Pero se eu tivese que escoller un elemento urbanístico que representase o proceso civilizador non me decantaría polo xardín, faríao pola praza. Paréceme que poucas cousas resultan tan imprescindible para unha vida civilizada coma unha boa  praza.
No home sempre se compaxinan dúas esferas vitais: a persoal, no espazo íntimo e privado, e a pública, no espazo exterior e colectivo que facilita a convivencia. A tal espazo colectivo pertencen as rúas, as avenidas, as pasaxes, os parques, os xardíns, ..., pero ningún deses elementos resulta tan indispensable para o encontro das xentes coma o praza pública, sempre esencial desde a propia fundación das cidades e das vilas. Da importancia das prazas dá conta un feito: dun xeito ou doutro, o poder, ou quen aspira a conseguilo, sempre trata de apropiarse delas: no ágora grego foi unha apropiación democrática; no foro romano, autoritaria; na praza medieval, comercial e espiritual; na renacentista, real e militar, ..; e agora, na praza contemporánea, especulativa e privatizadora fundamentalmente.
En Galicia hai prazas moi fermosas, coma a do Obradoiro, a Maior de Lugo ou a de Ourense. Pero eu prefiro as máis pequenas e acolledoras, coma a de Celanova, a de Ribadavia, a de Mondoñedo, a da Leña de Pontevedra... Por toda España hai prazas encantadoras.  Unha das miñas preferidas está en Barcelona: a Praza do Diamante, a da poética novela de Mercè Rodoreda. Nunca estiven fisicamente nesa praza, pero aparece  moi clara na miña imaxinación: pequena, co pavimento de terra e cunha fonte no medio.  Eu véxoa nunha noite de verán, en festa, iluminada por centos de bombillas que colgan de tiras de corda con bandeiriñas de papel de mil cores; nun palco de madeira toca unha orquestra popular o pasodobre “En er mundo”, e unha parella de futuros noivos acaba de coñecerse e baila ó seu compás...
Estes días fálase moito doutra praza de Cataluña, a da Constitución de Xirona. Non a coñezo: é nova e a última vez que pisei esa cidade aínda non existía. A que si coñezo é a Plaça del Vi (a Praza do Viño), a máis tradicional de Xirona e «obra magna dos nosos antepasados» para Pla, que se chama así por un mercado de viños e augardentes que se celebraba nela no século XVI. Mantivo o seu nome xenuíno durante tres séculos, ata que comezou outro tipo de apropiación do espazo público que non citei  antes: a onomástica. Desde entón chamouse: do Rei (1814-20), da Constitución (1820-23), Real (1823-35), de Isabel II (1836-39), da Constitución (1840-1871), da República (1873-74), da Constitución (1875-1930), da República (1931-39), de España (1940-1975), e coa democracia recuperou o seu nome orixinal. Xa ven o aplicados que foron os xerundenses en cuestións de cambios odonímicos. Non obstante, convén observar como sempre acertaron en saber quen mandaba realmente en cada época... En consecuencia, se agora decidiron cambiarlle o nome á  Praza da Constitución, para que sexa a Praza do 1 de Outubro, sabendo da ofensa que tal nome representa para a metade dos cataláns e a maioría dos españois, é que teñen bastante claro quen manda alí. Vostede non?

Artigo publicado no diario La Región o domingo 18 de febreiro do 2018