domingo, 26 de febrero de 2012

Ó eito




Aí veñen as lanchas do xeito,
traendo sardiñas a eito
...
Cantiga  popular



Foi en xaneiro. Ía paseando coa miña muller desde Brués a Xurenzás aproveitando ese ben escaso que é o sol a esas alturas do ano. O gran número de casas arruinadas que observamos en Valboa levounos a falar sobre o despoboamento do rural. Dicíalle eu: «As aldeas van todas ó eito, dentro de dez anos en moitas xa non vivirá ninguén». «Pero, que é iso de “ó eito”?», preguntoume ela. Caín entón na conta de que agora, na fala, a penas se usa a expresión a eito /ó eito, tan común na Galicia rural ata hai ben pouco tempo.

Na miña experiencia de neno había dúas labores agrícolas nas que a locución aparecía moi a miúdo, na vendima e cando se apañaban as patacas. Na vendima, os rapaces sempre queríamos levar a fila máis adiantada, e o resultado común era que quedasen acios e cangallos sen vendimar, e bagos sen apañar. Non tardaba en vir alguén a reprendernos: «Neno, hai que vendimar ó eito!»; significaba que había que vendimar todo, cepa por cepa, sen saltar dunha para outra. O mesmo sucedía ó apañar as patacas, non se trataba de bulir, nin de encher a cesta coas máis grandes: «Cólleme as patacas ó eito», dicía meu pai. E cando viña unha xeada, alá pola Santa Cruz, era normal escoitar:  «Non quedou un gromo, levounos ó eito». Na feira ou na tenda tamén era frecuente o seu uso, habitualmente para reprender a quen escollía na froita, no peixe ou nos ovos: «Non se pode escoller, hai que coller ó eito!». E, eu mesmo, recoméndolle ós meus alumnos que fagan os exercicios de cada tema ó eito.

Resulta curioso que, a pesar de que a locución advervial é cada vez menos utilizada na fala, aínda sexa unha das máis utilizadas na escrita, como se pode comprobar en bases de datos coma o CORGA ou o TILG. Pero tampouco resulta tan raro esto, é fácil observar como moitos escritores novos, e algúns menos novos, utilizan con frecuencia palabras ou locucións “exóticas” (para eles) nos textos, tal vez confiando en aportarlle un maior enxebrismo ou autenticidade, pero os resultados non sempre son os desexados. O fenómeno dáse en tódalas linguas e en tódalas literaturas, pero sempre tivo unha  importancia especial na literatura galega, onde, ata hai ben pouco, un bo número de escritores eran castelán falantes. É dicir, o campo semántico do léxico coñecíano de vista ou de  oídas, pero menos pola práctica da fala. Esta é unha circunstancia que non se debería esquecer. No caso que nos ocupa, resulta doado atopar a locución a eito, ás veces con significados que, alomenos ó meu oído, non sempre lle cadran. Un dos máis comúns é como sinónimo ‘moito, con abundancia’: «..veño suándo a eito» (Fariña Jamardo); «é o pecado de comer a eito e sen mesura» (Manuel Rivas), ... Con significado semellante utiliza Neira Vilas un eito: «Quixera dicir un eito de cousas», «Leva nela un eito de anos». Outras veces á locución parece que se lle dá o significado de a miúdo: «que vos chamen a eito “ácratas”...» (Blanco Amor), «teño ollado a eito esas ringleiras...» (Moure Mariño); e nalgunhas nin sequera é fácil saber o que se pretende dicir: «percorre os montes e labradíos do lugar, emprazados a eito nas súas ladeiras...» (Xurxo Borrazás).

Non obstante, penso que o significado desta vella locución, que xa aparece nas Cantigas de Santa María, está ben claro. Sarmiento daba conta  del a mediados do século XVIII: «muere mucha gente a eito en tal lugar, esto es, arreo y sucesivamente.». En portugués existe a mesma locución con idéntico significado; así, Bluteau, en 1712, no seu Vocabulario portuguez e latino, di que a eito equivale a dicir ‘seguidamente, continuadamente, sen interrupción de tempo, sen intervalo de lugar’. E o mesmo se pode ver noutros autores modernos portugueses, coma o Cardeal Saraiva, eminente bieito do século XVIII, que se fixa nos parecidos significados de a eito, a fío e arreo, e trata de fixar as sutís diferenzas semánticas entre as tres expresións. Pero nunca atopo nas fontes antigas ese significado de ‘abundancia, en gran número’ que lle dá por primeira vez nos dicionarios de galego o Dicionario da Real Academia (1913-1928), que logo simplemente copiaron outros posteriores e, máis tarde, reflectiron os textos escritos. Tampouco en castelán, no que existe a expresión equivalente a hecho (que é discutible por cuestións etimolóxicas se debería escribirse a echo –ver GonzálezGarcía, 2005 ), se observa ese significado : «1. loc. adv. Seguidamente, sin interrupción hasta concluir. 2. loc. adv. En conjunto, sin distinción ni diferencia.». Certo que ás veces a ocorrencia continuada dun feito resulta equivalente a unha abundancia, pero non sempre. Por exemplo, vendimar ó eito nada ten que ver con vendimar moito ou pouco, nin coller a froita ó eito  con coller moita froita. Certo que se nun banquete traían o marisco ó eito, significa que non  paraban de traer marisco, e polo tanto había abundancia. Deste xeito, que se debería entender por comer ó eito? Pois eu, que nunca escoitei tal expresión, entendería comer todo o que está no plato, sen deixar nada, moito ou pouco, pero nunca comer moito. E, que eu saiba, non se súa a eito, súase a fío. E se a xente, como escribía Sarmiento, morre a eito, quere dicir que van morrendo todos, un tras outro. Moitos? Os que haxa!  

Tampouco escoitei nunca a locución a feito, que se dá nalgúns dicionarios como equivalente de a eito. É unha variante que se debeu de estender desde o inconcluso diccionario da Real Academia (1913-1928) a outros diccionarios, mesmo ó da RAG de 1997. De tal locución non hai rastro no portugués, e talvez sexa unha galeguización fronteiriza do a hecho castelán, pero paréceme difícil a súa coexistencia con afeito ‘acostumado’. Por último, resulta interesante saber que arreo -en portugués a reio ou arreio-, con significado moi parecido ó de a eito e etimoloxía discutida, é voz viva no castelán: «arreo: adv. t. Sucesivamente, sin interrupción.». (Dic. RAE , 2001). E, xa o era nos tempos de Quevedo: 

 Esto de ser marido un año arreo,
Aun a los azacanes empalaga:
Todo lo cotidiano es mucho y feo




miércoles, 22 de febrero de 2012

Limpo coma unha xagonza



Ocorreu o sábado, estaba tomando un café na cafetería habitual e chegou o amigo Xan Alfonso que viña dunha andaina de Vía Auria. Preguntoume se escoitara algunha vez a palabra xagorza ou algo así, da que lle falara unha amiga. Díxenlle que non. Entón apuntou que, segundo a súa amiga, tiña que ver con ‘limpo’. Dinme conta de seguido que se trataba de xagonza, esa palabra que tanto utiliza miña nai e que era de uso frecuente no Ribeiro.

A palabra soamente se conserva na locución limpo(a) coma unha xagonza, que adoita pronunciarse con gheada case imperceptible. Di miña nai que polo gobernada que está a entrada dunha casa e polo limpos que van os nenos que saen dela xa se sabe como é a muller que a leva. Deste xeito, tereille escoitado miles de veces o seguinte eloxio dunha muller: Sempre trae ós fillos limpos coma xagonzas!. Si, a min tamén me gusta ver ós nenos limpos coma xagonzas, porque os nenos son o mellor espello dunha sociedade. E cando se limpa algo, unha ferramenta, un moble, o piso… pois todo debe de quedar limpo coma unha xagonza, o que equivale a dicir limpo coma unha patena.

 Cando cheguei á casa quixen saber máis sobre xagonza e busquei no Diccionario de Diccionarios do Galego. A sorpresa foi maiúscula: non aparece tal voz en ningún dos 26 dicionarios históricos que compoñen esta ferramenta!! Non entendo como se lle puido pasar a don Eladio, que a escoitaría en innumerables ocasións na Ponte San Clodio! Outra sorpresa: a locución tampouco aparece nin unha soa vez no Tesouro Informatizado da Lingua Galega (TILG), base de datos que reúne arredor de 1500 obras escollidas escritas en galego moderno. Soamente Méndez Ferrín usa o substantivo xagonza, nunha ocasión de xeito erudito?-, na súa novela Bretaña, Esmeraldina, cando fala dun escano «incrustado de nácares e de almasí, de xoitamias e de xagonza». Con ese significado concreto de pedra preciosa, a palabra xa aparece na versión galega da Crónica Troiana, do século XIV, que fala dunha «jagonça muy preçada e moy fremosa». Xusto con esa grafía, jagonça, consérvase a palabra no portugués. O dicionario Houaiss rexistra «jagonça: variedade de zircão incolor ou levemente afumado, vendido como diamante de qualidade inferior», e apunta con respecto á súa etimoloxía: «persa zargún 'cor de ouro' como sugere (Devanc), ou antes, segundo Dalgado, "como declara Dozy", conexo com o ár. zayrqún, fonte do port. Zarcão». Equivale ó castelán jargonza, que xa figura no Lapidario de Afonso X  o Sabio, e que Corominas entende de importación galorrománica, pero afirma que a voz procede en última instancia do grego.

xagonza

Non entendo nada de pedras preciosas, pero descubro que a xagonza tamén recibe en castelán os nomes de  zircón e jacinto de Compostela, ademais de jargonza, e que ás veces é descrita como cuarzo hematoideo. Aínda que o circón é un silicato de circonio e o cuarzo un mineral que ten como principal constituínte o óxido de silicio, o circón aparece habitualmente asociado ó cuarzo, por iso resulta totalmente comprensible esa aparente dualidade de significados. Parece ser que na Idade Media atribuíanselle diversas propiedades beneficiosas ós cristais de xagonza, entre elas a de protexer ós viaxeiros, e diso puido vir a costume de que os levasen os peregrinos de Compostela, de aí o seu nome castelán de jacinto de Compostela. Fose como fose, o que parece claro é que xagonza quedou como exemplo de algo ‘limpo e puro’, coma unha patena, coa diferenza de que o falante actual sabe o que é unha patena, mentres ignora  o que é unha xagonza.

A ver se a través dos lectores deste texto podemos facernos unha certa idea da extensión da locución por Galicia, e, de paso, sabemos se o substantivo aínda permanece vivo. 


sábado, 18 de febrero de 2012

O valor do xadrez


A finalidade do xogo é o xogo en si mesmo...
Rafael Sánchez Ferlosio

Traballo, estudo e diversión confúndense cada vez máis...
Domenico de Masi


O sábado pasado aparecía publicado no diario El País un artigo asinado por Leontxo García que levaba por título El lunes tengo clase de ajedrez. O artigo enmárcase nunha campaña a favor de incorporar o xadrez como asignatura ou actividade extraescolar nos colexios da UE,  campaña que ten como primeiro fin que o Parlamento Europeo aprobe unha resolución que levaría implícita unha asignación económica destinada á formación do profesorado correspondente.

Escoito a este Leontxo desde hai tempo no programa No es un día cualquiera, o magazín de fin de semana de Radio Nacional de España. O citado Leontxo ten, desde 2007, unha sección fixa no programa, sección na que, ademais de informarnos  do interesante mundo do xadrez e dos xadrecistas, o contido principal das súas intervencións sempre se centra en convencernos das grandes vantaxes que se producen cando o xadrez se incorpora ó sistema educativo. A verdade é que esta matraca, semana tras semana, mes tras mes, e ano tras ano, xa hai tempo que me cansou. O brillante currículo de Leontxo demostra, sen ningunha dúbida, que se trata dun deses vascos intelixentes –no programa participa algún outro- que saben vender moi ben o seu xénero, e tamén que, grazas ó xadrez, se gaña moi ben a vida. Pero non sei ata que punto, co presuposto público (RNE segue a ser pública), temos que facer publicidade semanal (encima pagando) do que este home defende. Enténdaseme ben, nada teño contra unha sección semanal dedicada ó xadrez –aguantamos centos delas dedicadas ó fútbol-, que pode resultar moi aconsellable e interesante, pero diso a escoitar, semana tras semana, o marabilloso que sería que os nosos alumnos tivesen unha asignatura de xadrez hai un treito.

Para comezar, o que menos precisamos nos centros son máis asignaturas.  Cando o obxectivo fundamental debería ser reducilas, non fai ningunha falta que veñan propoñendo máis. Vén a ser coma se agora alguén propuxera a creación dalgún novo concello en Galicia e, para máis escarnio, aparecese cada semana na radio ou na televisión. Pero, “como lo pide Leontxo… y el ajedrez es tan guay…!”. Pois non, nin Leontxo nin Leontxa, o que sobran no sistema educativo son asignaturas! E, como actividade extraescolar? Que eu saiba ninguén a prohibe, e supoño que hai bastantes centros que a contemplan, sen necesidade de resolucións do Parlamento Europeo. Aínda que, ben pensado, a falta doutras cousas máis importantes en que ocuparse, algo terán que facer os eurodeputados, ademais de cobrar para vivir coma verdadeiros marajás!... Queredes saber o que penso? Que hai moito espabilado con micro e moito político guay!

Tampouco dubido dos efectos beneficiosos da utilización pedagóxica do xadrez, como da de moitos outros xogos. Non obstante, en contra do que pensa a maioría, non teño clara a superioridade que se lle concede ó xadrez respecto doutros xogos; deste xeito, cando se afirma que “los niños ajedrecistas desarrollan más la inteligencia y mejoran su rendimiento académico (en un 17%, de media), sobre todo en matemáticas y lectura.”, pregúntome eu se non pasaría o mesmo adestrando ós nenos no xogo das damas, no do tute, na garrafina  ou no monopoly. Non me cabe a menor dúbida de que o xogo, co seu misterioso poder de atracción, é unha das principais e máis primarias formas de aprendizaxe; agora ben, a  súa utilización na escola tamén ten limitacións, principalmente as relacionadas coa consciencia de que o verdadeiro xogo está fóra do ámbito do traballo. En todo caso, a utilización pedagóxica do xogo é antiquísima; Montaigne, por exemplo, en pleno século XVI, xa fala de profesores que se servían do xogo de damas para o ensino das matemáticas e da xeometría. E vén ó caso o xogo das damas, pois o mesmísimo Edgar Allan Poe, home analista onde os houbera, nun dos seus máis famosos contos, Os crimes da rue Morgue, escribe: «Aproveitarei, polo tanto, esta ocasión para asegurar que as facultades máis importantes da intelixencia reflexiva traballan con maior decisión e proveito no sinxelo xogo das damas ca nesa frivolidade primorosa do xadrez.», para engadir un pouco máis adiante: «no xadrez, de cada dez casos, en nove trunfa o xogador capaz de maior concentración e non o máis perspicaz». Allan Poe consideraba moi superior o whist –un xogo de baza semellante ó tute- ó xadrez: «homes de gran intelixencia atoparon nel un goce aparentemente inexplicable, mentres abandonaban o xadrez coma unha frivolidade… O mellor xogador de xadrez do mundo soamente pode ser pouco máis có mellor xogador de xadrez; pero a habilidade no whist implica capacidade para o triunfo noutras empresas nas que a intelixencia se enfronta coa intelixencia.».  Tamén Unamuno, que din que chegou a ser un xogador aceptable de xadrez, pensaba algo semellante: «El ajedrez es un juego que desarrolla la inteligencia... para jugar al ajedrez.». Mentres, defendía con fervor o gran valor do tute:

«Gusto de las lecturas de azar, del azar de las lecturas, a las que caen, como gusto de jugar todas las tardes, después de comer, el café aquí, en el Grand Café de Hendaya, con otros tres compañeros, y al tute. ¡Gran maestro de vida de pensamiento el tute! Porque el problema de la vida consiste en saber aprovecharse del azar, en darse maña para que no le canten a uno las cuarenta, si es que no tute de reyes o de caballos, o en cantarlos uno cuando el azar se los trae. ¡Qué bien dice Montesinos en el Quijote: "paciencia y barajar"!»

Acertadísimo me parece todo iso. O xadrez nunca pode ser mestre da vida, diga o que diga Leontxo, porque lle falta un elemento esencial, común ós grandes xogos e á vida: o azar. A lotería de Babilonia de Borges soamente é azar, e a vida é probable que sexa pouco máis ca iso.

Así que, o dito: “paciencia y barajar”!

lunes, 13 de febrero de 2012

Aforro enerxético: o bulo das lámpadas


Aínda que non é habitual que neste blog trate temas relacionados coa miña profesión de ensinante de Física e Química, considerando que se trata dunha cuestión de interese xeral farei unha excepción. O tema é: afórrase máis enerxía mantendo certas luces acendidas ca apagándoas cada pouco?

Di a sabedoría popular que unha cousa é predicar e outra dar trigo. No ensino gañamos a vida predicando, pero o trigo ás veces non se ve por ningún lado; é o caso do aforro dos recursos enerxéticos, do que se fala moito e se practica pouco. Calquera diría que nos centros educativos, onde “conservación do medio”, “economía sostible”, “contaminación”, “reciclaxe”, etc.,  son termos frecuentes nos currículos, os comportamentos relacionados con este tema deberían ser exemplares. Pois nada diso, tamén aquí a realidade pouco ten que ver co que se predica. Un día tras outro observo, desde hai anos, que é raro pasar por diante dunha aula sen alumnos (cando están no recreo, cando se desprazan a outras aulas específicas, etc.) que non teña todas as luces acendidas. Moito máis frecuente é ver como, cando sae o sol, se baixan tódalas persianas, ben porque algún alumno ve mal o encerado, ben porque a outro moléstalle na cara, etc, etc. Tampouco resulta infrecuente ver como as luces permanecen acendidas cando hai claridade de sobra para traballar. Desde sempre, no momento en que entro nunha aula nesas condicións, pido que se apaguen as luces artificiais e  se deixe que entre ese gran ben que é a luz natural. Adoito lembrar, de paso, cantos grandes homes estudaron sen luz eléctrica e o ben que lle facemos ó medio cun comportamento responsable. Se o sol lle molesta a algún alumno, simplemente lle recomendo que se cambie de pupitre (por desgracia, hoxe en día, raras veces faltan lugares baleiros nas aulas) ou que se mova un pouco (dada a imposibilidade de mover ó sol do sitio que ocupa en cada momento). Cando era máis novo pensaba que esta era unha batalla gañada. Craso erro de xuventude: a razón poucas veces gaña batallas, máis ben acostuma perdelas!  No caso que nos ocupa, non só poñen mala cara algúns alumnos por ese “gran esforzo” que se lles solicita, tamén hai profesores que reaccionan de xeito parecido. Pero, a estas alturas da partida, tampouco me preocupa moito; eu, convencido das miñas razóns, simplemente manteño posicións, e non penso ceder nin un palmo. Logo, que cada quen faga o que estime conveniente.

Unha das cousas que máis me ten amolado nesta cuestión é o bulo de que se aforra máis mantendo as luces acendidas ca apagándoas cada pouco. Téñome parado a explicarlle ós alumnos, e tamén a algún compañeiro, que iso é unha bobada absoluta: que cando un apaga as luces acabouse o consumo, é que o maior consumo no acendido é un estado transitorio tan breve que non equivale, no caso máis desfavorable, máis ca a uns poucos segundos de consumo normal. Que, en todo caso, a pedagoxía do tema obriga a que a regra básica de comportamento sexa: apagar as luces cando non son precisas. Pois nada, todo inútil: tapas o rego por un lado e aparecen corenta buratos polo outro –algúns provocados–. Supoño que se o bulo obrigase a algún esforzo non se propagaría coma a espuma, pero como é tan cómodo o que predica…

Ben, pois para que non haxa máis dúbidas ó respecto, adxunto unha demostración da falsidade do bulo. Fíxoa o equipo de “cazadores de mitos”, nun documental emitido polo canle “Discovery Channel”, o que dá idea da facilidade coa que se estenden polo mundo as tonterías. A demostración resulta clarísima, e moi grata –grazas ás virtudes da presentadora-, a pesar da deficiente traducción ó castelán.

 As conclusións foron:

Sempre é mellor apagar calquera tipo de luz cando non se use.

No caso dos tubos fluorescentes, afórrase enerxía deixándoos acendidos se o intervalo no que ían estar apagados fose menor de 23 segundos. Nos outros tipos de lámpadas tal intervalo redúcese a menos de 1 segundo.

Despois dunha proba de 100.000 acendidos e apagados, non se apreciaron diferencias importantes na vida media de ningún tipo de lámpadas. Iso equivale a cinco anos de funcionamento normal, e ningunha dura tanto normalmente, excepto as modernas lámpadas led.


Que vos preste!

sábado, 11 de febrero de 2012

Garzón: condenado "con todas as da lei"


Teño que dicir que esperaba a condena de Baltasar Garzón por prevaricación. Non me sorprendeu ese veredicto do Tribunal Supremo. Un bo número de cidadáns talvez non entenda que nun proceso que se abre para xulgar un caso de flagrante de corrupción, o primeiro condenado –duramente condenado, mellor dito- sexa o xuíz instructor, non obstante a sentencia –“tecnicamente impecable”, segundo moitos e eminentes xuristas- é totalmente comprensible.


A raíz de toda a cuestión está, ó meu ver, no propio concepto de xustiza. Na realidade, amigos, e sinto dicírvolo, a xustiza non existe. Si, o mesmo cá liberdade ou a bondade (tamén a xenerosidade, agora que volve estar de moda o de “bos e xenerosos”), a xustiza é un concepto ideal, na Terra non existe. En física manéxanse a miúdo conceptos dese tipo: o gas ideal, o punto material, o sólido ríxido,… Todos os físicos e a maioría dos estudantes de segundo de bacharelato saben que non existen os gases ideais, nin os puntos materiais, nin os sólidos ríxidos, pero manexan as súas ecuacións e chegan a resultados, aínda que son conscientes de que a realidade sempre se apartará da idealidade nunha medida que dependerá das condicións do sistema. Pois algo semellante ocorre coa xustiza. Non existe a xustiza en estado puro. As sentencias dos tribunais simplemente reflicten unha realidade non ideal, que, a diferenza do que ocorre na física, adoita ter pouco de azarosa. O pobo coñece ben o perigo que un corre cando se enfronta á xustiza terreal. É un coñecemento innato para o pobo galego, acostumado coma poucos a sufrir a “xustiza” dos tribunais, que quedou reflectido, de xeito inmellorable, naquel debuxo de Castelao no que unha pobre nai reza cos seus fillos: “Deus nos libre da xustiza”. Coñecen os nosos paisanos unha lei básica do caciquismo que non se estuda nas facultades de dereito: a lei é algo que se lle aplica ós inimigos.


Talvez, os maxistrados do Tribunal Supremo, tan ocupados en dictar sentencias “tecnicamente impecables”, deberían ler a Pla cando afirma: “Nun mundo esencialmente inxusto, a xustiza teórica, absoluta, é un enorme revulsivo. A xustiza debe tomarse con calma e aplicarse en pequenas doses… Non pode haber unha forma de vida mínima en común, sen un determinado grao de inxustiza…”. Certísimo!


Páranse moitos legos na materia a analizar a sentencia contra Garzón, a xurisprudencia do TS en casos semellantes, o papel da fiscalía, as cautelas do xuíz….. Eu simplemente quero lembrarlles o que se conta que dixo un día Napoleón: “Traédeme non máis dun par de liñas escritas polo home máis honrado de Francia e seguro que atoparemos algún motivo para condenalo a morte”.

Non me digades que non melloramos algo.

lunes, 6 de febrero de 2012

Un suspiro

Cabaceiros en Salamonde, 3 de febreiro do 2012


Cabaceiros en Salamonde, 3 de febreiro do 2011

Un año, un suspiro.
--- en veinte suspiros un niño se hace hombre,
en otros veinte madura y en veinte más envejece.
Miguel Delibes


Hai agora un ano publicaba unha entrada que levaba por título Galicia, por imaxe eses cabaceiros de Salamonde e por texto o máis breve deste blog: «O estado da cuestión». A fotografía fora sacada o día de San Blas, festividade que merecera outra entrada:  40 suspiros. Un suspiro despois, o estado da cuestión é o que aparece na primeira fotografía. Que vos parece?


Soamente pasou un suspiro, pero a señora Lola de Bieite xa non estaba vendendo as rosquillas no San Blas. Ocupaba o seu posto unha rosquilleira de Mesego que non pasaba dos trinta suspiros. Todo corre e nada cambia.

Que é o tempo?