domingo, 28 de enero de 2018

Virtuosos

Gústame escoitar música cando leo. Habitualmente clásica, suave e harmoniosa, seleccionada entre os meus discos ou sintonizada na radio. Non obstante, desde que teño internet na televisión, cada vez é máis frecuente que escolla un vídeo de algún concerto en youtube. Normalmente non lle presto atención ás imaxes, pero algunhas interpretacións resultan tan magnéticas que non podo evitar atendelas. Pasoume esta semana co fermosísimo concerto para violín de Mendelssohn, interpretado pola norteamericana Hilary Hahn e a Sinfónica de Frankfurt, e pasárame uns días antes co concerto para piano en mi menor de Chopin, coa xove xaponesa Aimi Kobayashi ó piano acompañada da Filharmónica de Varsovia. E foi a contemplación do virtuosismo desas dúas incribles solistas a que me animou a escribir algo sobre un tema tan complexo coma interesante: o relacionado coa busca da perfección na realización dunha actividade, ou mesmo con pretender alcanzar o xenio creativo e a gloria coa mesma.
Ocorre que vivimos na sociedade da tiranía do éxito, na que constantemente se nos di que con esforzo calquera pode conseguir o que se propoña: e conviría saber que iso é radicalmente falso. Claro que un debe esforzarse por facer as cousas o mellor posible, e iso resulta beneficioso para todos, pero a intelixencia tamén lle debería indicar ata onde poden chegar as súas posibilidades: tentar superalas resulta perigoso. Porque non basta coa formación e co esforzo para ser un virtuoso: son necesarias certas capacidades e talentos naturais, e nun grao extraordinario cando o que se pretende é estar entre os mellores. Aínda máis, se nos restrinximos ó xenio artístico, nin sequera a posesión de tales capacidades e talentos asegura a creación dunha obra mestra. Aristóteles pensaba que o xenio era veciño da tolería, e W. Benjamin da laboriosidade; eu estou máis con S. Zweig, que consideraba a capacidade creadora dos xenios un misterio, ou mellor dito miles de misterios: «pois cada artista engade  ó gran arcano da creación un novo misterio».
A sensación de pracer e admiración que me inundaba escoitando os dous concertos que antes citaba, era moi semellante á que se sinte cos grandes da literatura: con Cervantes, con Shakespeare, con Montaigne, con Proust,..., con Rosalía. Sobre o xenio literario tamén teñen indagado moitos: Zweig, Bloom, Steiner,... Pero como simple escribidor, incapaz de xenialidade algunha e aspirante tan só a que se comprendan os meus textos, quedo cun par de páxinas de C. Magris, nas que  escribe: «O papel é bo, porque ensina humildade... Quen escribe unha páxina e media hora despois, esperando o tranvía, ve que non entende nada, nin sequera o que escribiu, aprende a recoñecer a súa propia insignificancia... insignificancia do escribir... que pode alisar o camiño a unha máis fraternal e recíproca indulxencia.». E conclúe: «O papel ensina a non tomalo demasiado en serio»... Talvez todo ensina iso mesmo.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 21 de xaneiro do 2018.


Exames

Xaneiro marca o verdadeiro tempo da invernía. Acostuma ser un mes duro: frío e con días escuros e pequenos, dos que non e fácil saír sen pillar unha gripe ou unha catarreira. Tamén semella ser o máis longo do ano, especialmente cando nunca dá chegado a nómina; porque a verdadeira culpa da dilatación temporal de xaneiro reside, máis ca no frío, nos excesivos gastos do Nadal e das Rebaixas. Así que  este mes o mellor talvez fose acollerse na casa, á beira do lume, e esperar que pasase.
Non obstante, lembro con agarimo os meses de xaneiro da época de universitario, en Vitoria e en Santiago, naqueles marabillosos anos setenta que agora xa me parecen tan remotos. Un volvía das vacacións de Nadal e, ó atoparse de novo cos amigos da universidade, coa calor das tabernas e dos pubs e co ambiente das discotecas, de seguido lle pasaba a morriña da terra natal. Pero todo isto víase favorecido por ser xaneiro un mes de traballo liviá: os exames do primeiro trimestre xa se fixeran en decembro, e agora apenas se comezaba a ver materia do segundo; e se había algunha asignatura cuadrimestral, os exames nunca eran antes de febreiro. En consecuencia, ata despois de Santo Tomás (28 de xaneiro), en Santiago, ou de Santa Águeda (5 de febreiro), en Vitoria (día de moita festa no que mandaban as mulleres), un non comezaba a estudar en serio.
Por desgraza, os universitarios de hoxe non poderán contar o mesmo. E todo por culpa dos enredantes que, hai algúns anos, amparándose no famoso Plan Bolonia, decidiron poñer patas arriba todo o sistema universitario español, calendario de exames incluído. Debe considerarse que os enredantes –nunca antes houbo tantos con mando-  adoitan destacar pola capacidade para entrapallar e para conspirar, pero non polas lecturas, e menos polas de Chesterton, que advertía: «Antes de tirar unha parede, un debería coñecer o motivo polo que fora levantada».
E ocorreu que nese novo plan todas as asignaturas tiveron que ser cuadrimestrais, e os exames do primeiro cuadrimestre cadraron en xaneiro. Supoño que alguén caería na conta do que iso significaba: condenar ós estudantes e ás súas familias a vivir as festas de Nadal coa angustia que sempre produce a preparación dos exames. Pero, «coa Universidade demos, querido Sancho». Que traballen, que sufran, que se esforcen! E senón que se cambie o Nadal! Pensarían tan magníficas e privilexiadas mentes.
Aínda así, o despropósito do calendario podería desculparse se os resultados académicos e profesionais dos titulados fosen excelentes. Pero non hai nada diso: máis ben todo o contrario. Seguimos tendo un sistema universitario tan mediocre e anárquico coma sempre, ou peor. Pero encima, angustiando e estrullando ós estudantes coma poucos, especialmente nalgunhas carreiras técnicas.
Desafortunadamente, non creo que isto leve camiño de mellorar. Pero con respecto ós exames de xaneiro, parece que nalgunhas universidades, por exemplo nas de Navarra, se impuxo o sentido común e non se realizan exames despois do Nadal, senón antes. Con todo, este sistema de asignaturas cuadrimestrais (nefasto para moitas especialidades) talvez esixise un desprazamento total do calendario: comezar máis tarde o curso, coma antes, que non comezaba ata outubro, e rematalo tamén máis tarde. Dese xeito, os exames do primeiro cuadrimestre poderían ser en febreiro, e o tempo de clases nos dous cuadrimestres sería o mesmo. Claro que así habería exames en xullo. Pero tamén os había antes. E non por iso os veráns deixaron de ser longos e cálidos.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 14 de xaneiro do 2018.

miércoles, 10 de enero de 2018

Emigrados

Lembro un día de hai algúns anos, cando frecuentaba máis o Arquivo Histórico Provincial de Ourense. De súpeto, un nutrido grupo de estudantes de historia abarrotou a sala de investigadores e púxose a indagar en vellos protocolos notariais. Como isto non era habitual pregunteille a un deles que andaban buscando. Díxome que “emigrantes” galegos no século XVIII. Interesante pescuda, respondín eu, pero matinando que, nun sentido estrito, buscaban algo imposible. Por que? Pois por algo moi sinxelo: “emigrado”, “emigrante” e “emigrar” non se incorporaron ó castelán, e desde aí ó galego, ata entrado o século XIX, a pesar da súa etimoloxía latina.
En efecto, o dicionario da RAE rexistra por primeira vez “emigrar” e “emigrado” na súa edición de 1803, e “emigrante” na de 1884. Mentres, en galego, o primeiro dicionario que inclúe tales voces é o de Eladio Rodríguez, publicado a partir de 1958, aínda que as palabras xa figuran en textos escritos no noso idioma desde finais do XIX. Antes dese século pódense atopar “ausentes”, “forasteros” e “extranjeros”, pero nada de “emigrados” nin de “emigrantes”.
Sobre a razón e orixe dos primeiros “emigrados” documentados en castelán escribe Corominas no seu magno Dicionario: «Estos vocablos no empezarían a usarse popularmente en España hasta la entrada en masa de nobles franceses a raíz de los sucesos de 1789». É dicir, tratábase dos realistas e dos relixiosos fuxidos de Francia por causa da Revolución, ós que aquí se lles denominou “emigrados” por castelanización de “émigrés”, o apelativo orixinal francés. Por esa razón, dentro da voz “emigrado”, o dicionario da RAE mantivo ata a edición de 1992 a seguinte explicación: «se aplica más bien al que toma ese partido obligado por circunstancias políticas». Os “emigrados” eran o que agora coñecemos por “exiliados”, pero este vocábulo só se incorporou ó dicionario da RAE en 1970. En fin, como dicía Marc Bloch, das palabras é máis importante saber o seu significado en cada momento histórico cá súa etimoloxía.
Pero aqueles “emigrados” franceses non só viñeron a España: Gran Bretaña, os Países Baixos Austríacos ou o Reino de Cerdeña  acolleron a milleiros de fuxidos, e as  cidades de Londres, Turín e Bruxelas foron as preferidas pola aristocracia máis distinguida.
Un dos “emigrados” máis ilustres, primeiro en Bruxelas e despois en Londres, foi Chateaubriand, de nobre familia bretona, pero daquela tan descoñecido literariamente coma necesitado economicamente. Aqueles tempos tan convulsos acabarían conducindo á guillotina a boa parte dos seus familiares e amigos. Pero xa antes de experiencias tan tráxicas se declarara a favor dunha monarquía constitucional e en contra de calquera tipo de revolución. No prólogo do seu “Ensaio sobre as revolucións” advertía sobre estas: «Veremos xentes podres de vicio proclamando as virtudes; e libros moi ben escritos sobre a liberdade precipitando ós pobos á servidume, para rematarmos asoballados polos dous terzos e medio de ignorantes, máis o medio terzo restante de pícaros, que irremediablemente nos rodean». E na súa obra mestra, e póstuma, “Memorias de Ultratumba”, o libro de cabeceira de Otero, escribe isto sobre Bruxelas, onde estivera ó pouco de estalar a Revolución: «Bruxelas era o cuartel xeral dos “emigrados” máis fachendosos, [...] que esperaban no medio de praceres o momento da vitoria. Vestían bonitos traxes e pavoneábanse pola cidade frivolamente. Dilapidaron nuns días sumas considerables [...] pensando que ían estar de volta de contado ...». Que “emigrados” lle veñen á cabeza ó ler isto?

Artigo publicado no diario La Región o domingo 7 de xaneiro do 2018.

jueves, 4 de enero de 2018

Pasan os anos

Imaxinen vostedes o mundo antes da civilización. Daquela non había nin  anos vellos nin anos novos, nin entroidos nin coresmas,  nin meses de maio nin de setembro, nin tan sequera sábados ou domingos. Porque desde un punto de vista físico ou astronómico, todos os días son iguais: unha simple e repetitiva intermitencia de luz e  escuridade. Así que o tempo, ou máis concretamente o tempo medible, é un invento da humanidade. A civilización, convén sabelo, consiste en boa parte en darlle contidos a ese tempo inventado, enchéndoo con diversas celebracións, que xunto con outras convencións son as que lle dan certo orde e sentido á nosa existencia. Por iso, unha característica común a tódalas civilizacións é a adopción dun calendario. Tal calendario, celebrativo e festivo fundamentalmente, evita de paso ter que reflexionar sobre a asombrosa indiferenza con que os acontecementos siderais contemplan a nosa vida, sinal clara da infinita insignificancia cósmica da mesma. E hai que recoñecer que no de ir ocupando o calendario con  diversas festividades ninguén ten superado á Igrexa. Se acaso agora, a nova relixión, que é o consumismo, vai conseguido significativos avances, coma en Galicia fixando a celebración de paparotas, pero calquera comparación co grao de refinamento cultural da Igrexa resulta ridícula.
Chegados á Noitevella, que nos últimos anos se ten erixido na máis grande celebración laica de orde mundial, un pode preguntarse que se festexa máis, se o fin do ano vello ou a entrada do ano novo. Haberá opinións para tódolos gustos, pero a min paréceme que, podendo, debemos festexar as dúas cousas. Non obstante, na literatura, as adiviñas sobre o ano novo resultan moi superiores ás reflexións sobre o vello. E parece xusto: o ano que pasou, xa pasou, e o seu relato aínda non tivo o repouso necesario para gozar do  encanto literario; mentres, o ano novo chega cargado de ilusións, de incertezas e de soños, é dicir, do que constitúe a materia prima da literatura.
Sobre todo isto escribiu moito e ben Cunqueiro. E das historias da entrada de ano gústame unha súa sobre todas. Conta como unha mañá dun esquecido día do outono de 1642, Luscinda Lopes, portuguesa natural do bispado de Braga pero residente en Lisboa, observou que lle nacera un gran no nariz. Ata aí nada extraordinario. Pero á semana o gran xa tiña o tamaño dunha noz; ó mes o dun melonciño invernizo, e no Nadal o dun enorme cabazote. Foi así que os médicos, unha vez obtido o preceptivo permiso da curia eclesial, decidiron intervir. A extirpación daquela descomunal vinchoca programouse no hospital de San Martín, sito na desaparecida Praza do Martirio, para a tardiña do 31 de decembro daquel ano do Señor de 1642. Pero a cousa demorou, e xusto cando o cirurxián encargado, doutor Cardoso, se dispoñía a usar o bisturí, o gran rebentou. E no medio do asombro máis absoluto da concorrencia, do gran saíu un homiño rubio e bigotudo. Diante disto, o canonista enviado pola curia para vixiar a operación preguntoulle ó aparecido: Quen es e que fas aquí?  Ó que este respondeu afouto e cheo de razón: «Non tiña que entrar agora o ano 1643? Pois por algún sitio tiña  que entrar!»...  E pegando un brinco saíu voando pola cheminea.
Xa ven entón que os anos entran por onde menos se esperan. Pero sobre o que van traer, ata o mesmo Cunqueiro opinaba que, a pesar da moita literatura ó respecto, nada se podía profetizar. Aínda así, hoxe polo menos, convén ser optimista, e tratar de aproveitar o mellor posible esta fermosa noite. E non esquecer, especialmente os novos, uns famosos versos de Robert Herrick: «tomade as rosas mentres podades/  que rápido o tempo voa». Feliz ano.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 31 de decembro do 2017.