domingo, 29 de noviembre de 2015

Ó acolleito


Por fin parece que rematou o bo tempo. Os meteorólogos non dan crédito das temperaturas acadadas este mes de santos, de máximas en Galicia ata cinco graos por encima do normal: con terrazas a tope, con xente nas praias, con flores que non terminaban de mucharse… Pero a min, o que acabou de convencerme da realidade do cambio climático foi ver a unha señora abanicándose na misa de once, hai dous domingos,  na igrexa de Longoseiro; unha igrexa de natural fría, coma case todas. Visto o visto, ata penso que podería ter razón Delibes cando xa aventuraba hai anos que un quecemento inusitado na Terra podería selo principal perigo de extinción da civilización: porque se nas igrexas vemos abanicarse ás señoras a mediados de novembro, que non poderemos ver cando cheguen as calores dos próximos veráns? 
E o caso é que eu xa botaba de menos o frío. Porque chega un momento no que un precisa recollerse e abandonar por un tempo esa expansión vital e de portas afora que comeza na primavera e cristaliza no verán. O outono, na realidade, nunca significou unha extensión estival, senón máis  ben unha aclimatación para o recollemento invernal; un recollemento que, lonxe do que se podería pensar, sempre tivo os seus encantos.
Aparecen os primeiros fríos e, do mesmo xeito que dá gusto abrigarse para dar unha volta polas rúas desertas, mentres esa gurriana do norte che arrefría o nariz e che espabila a mente, tamén resulta delicioso recollerse no interior dun sitio cálido e confortable, e ver o frío desde detrás duns cristais abafados. Tampouco hai moitos praceres comparables ó de acender o lume e sentarse ó seu carón para quentarse e contemplar como as lapas de infinitas formas se van facendo e desfacendo no aire, sen ninguén que te apure, mentres o pensamento te leva polo pasado e polo futuro, liberándote do peso do presente. E que dicir desas tardes nas que un se acurruncha cunha manta no sofá, mentres no exterior caen chuzos de punta e pola tele pasan unha película de aventuras con paisaxes nevados?... E que noites mellores cás longas do inverno para gozar da compañía? Antes era nos fiadeiros, nas muiñadas, nos pendellos onde estilaban os augardenteiros, nas tabernas, nas adegas ou nas humildes lareiras aldeás; hoxe é case exclusivamente nos bares, nas cafeterías ou nas casas particulares, porque nisto tamén se perdeu bastante, pero o encanto único do contacto humano é semellante.
Ata no amor resulta máis productivo este tempo de recollemento. Pla aseguraba que era agora, na invernía, cando se producían a maioría das cristalizacións amorosas. Porque, mentres o namorado de verán adoita ser de natureza morosa, lampantina e preguiceira, o de inverno, pola contra, ó fuxir do natural baleiro que lle produce o frío nas súas interioridades, o que tamén exacerba a súa sensación de soidade, resulta tan rápido, eufórico e contundente nas súas actuacións que algún nin pode deixar pasar a seguinte primavera sen escoitar, na compañía do seu amor e diante de familiares e amigos, a  epístola de San Pablo ós Corintios... Claro que hai que recoñecer que este último comportamento, sen eliminar os previos, foi minguando nos últimos anos. 
Por todo iso, antes da entrada en anómalo e irrespectuoso advento electoral, quixera eu lembrarlles, benqueridos lectores, que  non convén deixarse enganar, e menos vencer, por estes días curtos, por estes ceos encapotados, por estes aires húmidos e fríos,  por estas bafaradas de néboa que soben desde os vales;  nin sequera polos fumes azuis e fantasmagóricos que neste tempo adoitan quedar suspendidos sobre a terra. Porque a vida sigue, ó acolleito. 


Artigo publicado no diario La Región o sábado 28 de novembro do 2015

sábado, 21 de noviembre de 2015

Soberanía

En setembro do ano pasado escribía nesta mesma columna que o problema catalán tiña tódalas características dun movemento en espiral, unha curva da que non resulta fácil saír cando xa se entra na zona vertixinosa. E en setembro deste ano, antes das eleccións do 27-S, aventuraba que unha declaración secesionista, da que os partidos contrarios non querían nin oír falar, caía dentro dos escenarios posibles. Por desgraza, confirmáronse tódolos prognósticos e agora ninguén sabe moi ben como rematará todo isto. E concluía aquela columna de setembro do 2014: «chegado o caso, non se debe esquecer que todo o que cae dentro da Lei está permitido, incluída a celebración dun referendo consultivo pola vía do art. 92. Non é desexable, porque sería traumático; pero, en última instancia, non se sabe de ninguén que gañase unha batalla finxindo que non había que loitar.». Agora que moitos, incluídos bastantes votantes do PP, ven o referendo como única saída posible deste labirinto, talvez sería conveniente aclarar aquela postura.
  Ortega, a quen algúns consideran anticuado –seguramente porque entenden que o excesivamente claro resulta anticuado-, xa fora á verdadeira raíz do problema, que non é outra cá soberanía. Si, “soberanía”, que nos remite a “soberano” (deriv. de “sobre”) que significa ‘o que está por encima’. E desde Rousseau tal soberanía correspóndelle de xeito lexítimo ó pobo, é dicir, ó conxunto de cidadáns libres e iguais dun Estado; no noso caso ó conxunto de cidadáns do Estado Español, sen posibilidade de partición de acordo coa legalidade. Iso significa que só ese conxunto, en uso da súa soberanía e botando man do seu poder constituínte, podería introducir unha partición do seu poder soberano e o dereito de secesión para certos territorios; é dicir, non nos enganemos: algo inaudito.
  Por iso Ortega lle dixera alto e claro ós cataláns nas cortes da II República: «No nos presentéis vuestro afán en términos de soberanía, porque entonces no nos entenderemos». Pero, entre moitos méritos, un defecto da nosa Transición foi o de non falar claro, o de alimentar esperanzas imposibles. E daqueles barros... Si, podería convocarse un referendo consultivo para os cataláns, pero logo sería preciso realizar outro entre todos os españois para ver se estaban decididos a ceder ás pretensións dos cataláns; e en última instancia, salvados eses dous referendos, habería que abrir un proceso constituínte... Ou é que para que Cataluña se constitúa como Estado débemos renunciar ó noso Estado de Dereito?
  Pero tamén foi gran torpeza argumentar coa ruína de Cataluña en caso de separación. Porque a ruína máis segura sería a do resto de España. Hai que considerar que o noso desenvolvemento durante o século XX foi totalmente asimétrico.  Baste un dato: no ano 1900, Galicia, con algo máis de dous millóns de habitantes, aínda superaba a poboación de Cataluña. Un século máis tarde a poboación de Cataluña triplica a de Galicia, e o PIB, o maior de España, case o cuadriplica... Pero iso non foi debido só ó mérito dos cataláns e á torpeza dos galegos. Parte do desenvolvemento catalán, coma do vasco, ten orixe galego, andaluz, aragonés..., e algúns dos atrasos galegos teñen a súa orixe en Cataluña, no País Vasco, en Madrid. Porque houbo asimétricas distribucións de recursos e importantísimas migracións internas, e de aí a necesaria solidariedade entre territorios, e o inadecuado de levantar calquera tipo de fronteira entre eles. E no caso dunha separación, quen sería o listo que valorase toda esa realidade compartida, económica e histórica? Ou é que pretenden quedarse co mellor solar da herdanza hispana cun  simple Adéu Espanya?...


Artigo publicado no diario La Región o venres 20 de novembro do 2015.

sábado, 14 de noviembre de 2015

Humanidades

Hai lugares comúns que resultan inadecuados por repetidos e por vulgares, pero os verdadeiramente nocivos son os que, ademais diso, son falsos. E hai un destes que me resulta especialmente molesto: aquel que asegura que as “humanidades” teñen desaparecido ou están en transo de desaparecer do bacharelato; unha molestia que é dobre cando tal aseveración sae da boca ou da pluma de xente recoñecida como culta, coma neste caso, que se trataba de Carme Riera, señora académica da RAE que vén de recibir o premio Nacional das Letras. Pero a historia é vella. A hipotética desaparición das “humanidades” dos plans de estudo, en suposto beneficio das materias científicas e técnicas, é un bulo que vén sobrevoando o mundo educativo e cultural do país desde hai varias décadas. E non hai peor defensa contra tales chismes ca quedar calados.
  O primeiro que cabería aclarar é que entender por “Humanidades” aquelas materias máis humanas resulta tan trivial coma pensar que a teoría da relatividade di que todo é relativo. Xa vai para vinte anos que Savater escribía ó respecto: «Supongo que nadie sostiene en serio que estudiar matemáticas o física son tareas menos humanistas, no digamos menos “humanas”, que dedicarse al griego o a la filosofía. Nicolás de Cusa, Descartes, Voltaire o Goethe se hubieran quedado pasmados al oír hoy semejante dislate en boca de algún pedantuelo letraherido». Tamén convén lembrar o que escribira Marc Bloch de que «unha palabra vale moito menos pola súa etimoloxía ca polo uso que se fai dela en cada época», e que o cualificativo de “humanidades” ten orixe renacentista, aplicado por entón ós estudos centrados nos textos humanos,  por contraposición cos centrados nos divinos das Sagradas Escrituras. Logo tal denominación foi perdendo calquera conexión coa etimoloxía, e agora enténdese por “humanidades” as disciplinas que non son estritamente científicas ou técnicas; aínda que o diccionario da RAE segue considerando “humanidades” só as ‘letras humanas’, é dicir ‘a literatura, especialmente a clásica’, de aí que “humanidades” e “letras” sexan en certa medida sinónimos. Pero, en última instancia, fóra da relixión, todas as materias son igual de humanas: tan humana é a física coma a literatura, igual o arte cá tecnoloxía, etc. etc. E con respecto ó seu contido humanístico, hai que saber non radica no título das materias, senón no xeito de ensinalas: que o importante non é o que, senón o como.
  Tampouco houbo no currículo ningunha perda de peso que afectase de xeito específico ás materias de humanidades; o que houbo nos últimos anos foi un aumento –excesivo- do número de materias, que conduciu a unha reducción horaria da maioría, as de ciencias incluídas. En todo caso, o peso das linguas e das materias denominadas de humanidades dentro dos estudos obrigatorios en España é dos maiores de Europa, mentres o peso específico das ciencias, especialmente para os alumnos que seguen esa vía, segue a ser  dos menores.
  En suma, non se deixen enganar por este bulo que, coma todos os de este tipo, ten os seus intereses e os seus interesados, comezando polos potentes lobbies das “humanidades” en España. Curiosamente, o tema sempre reaparece cando se comeza a falar de novos plans de estudos ou de reformas. Agora o momento non podía ser mellor: o ministro de educación vén de encargarlle ó filósofo José Antonio Marina un libro branco sobre a profesión docente, e este anuncia ós catro ventos que en cinco anos se pode reconducir o fracaso educativo de España… Pero a crónica dese milagre anunciado podemos facela outro día.


Artigo publicado no diario La Región o venres 13 de novembro do 2015, o venres negro dos atentados de París.

sábado, 7 de noviembre de 2015

Principio de Le Chatelier



Ás veces tenme preguntado algún alumno para que estudar física e química se, dada a súa vocación diferente, non lle vai valer para nada. Eu nunca me atrevín a facer o que contan que fixera Sócrates cun discípulo que lle propuxera unha pregunta semellante: déralle unhas moedas para que non dixese que non lle valera de nada escoitalo, e logo convidárao a que non aparecese máis pola clase. Ademais, ese comportamento socrático hoxe sería ilegal, por cuestión da educación obrigatoria, aínda que o mesmo Rousseau avisara da imposibilidade de ensinarlle algo a quen non quere aprender.

O Principio de Le Chatelier é un importante principio que leva o nome do químico francés que o estableceu a comezos do século XX. Refírese a cando un sistema químico ve alteradas as súas condicións de equilibrio e vese obrigado a abandonalo: nese caso, di o principio, o propio sistema reacciona opoñéndose á perturbación, ata que se alcanza un novo equilibrio. E veume á cabeza este principio agora que remata esta lexislatura e o goberno insiste en facer unha análise triunfalista da súa xestión da crise. Porque á economía tamén cabe aplicarlle o  Principio de Le Chatelier: unha crise non é máis ca unha perturbación que empuxa ó sistema económico fóra do equilibrio no que se atopaba. Pero, desde o momento en que a perturbación se produce, tanto na química coma na economía, incluso diante da inacción dos axentes externos, o sistema reacciona e busca un novo equilibrio. Por iso as crises, por definición, son temporais. Agora ben, hai un matiz importante que fai que moitos alumnos non entendan convenientemente o Principio de Le Chatelier, que é o mesmo matiz que leva ó erro a bastantes cidadáns á hora de interpretar a saída das crises económicas; consiste en que o equilibrio que se alcanza despois da crise xa non é o mesmo có que existía. Porque o equilibrio post-perturbación, ou post-crise, é un equilibrio novo, que se adecúa ás novas condicións establecidas. Polo tanto, nunca se debería falar de recuperación á saída dunha crise económica. Ó contrario, o obxectivo debería ser analizar en que medida o novo equilibrio se diferenza do que existía antes. Non obstante, como dicía, tódolos gobernos nestas circunstancias, e o do PP non ía ser menos, adoitan botar man de tres ou catro indicadores económicos favorables -escollidos entre o PIB, a taxa de paro, a renda per cápita, a débeda, o déficit, a prima de risco, etc.-, para tratar de convencernos de que a crise xa pasou, e que estamos a piques de recuperar o estado previo á crise. Mentres, a obriga dos analistas sería descubrir a magnitude de tal mentira. Pero non é fácil.

Fixémonos no paro. Este ano electoral o goberno leva facendo o posible e ata o imposible para que a taxa de paro e o número de parados sexa menor có que había cando gañaron as eleccións do 2011. E hai que dicir que o está conseguindo, pois con datos da EPA, comparando o 3ºT do 2011 co 3ºT do 2015, a taxa de paro baixa nunha décima e o número de desempregados en 147.000 persoas. Non obstante, profundando nos mesmos datos descubrimos que hai catro anos había 436.000 ocupados máis cá agora, un número que case coincide co descenso de poboación activa neste período. E iso, xunto coa precariedade laboral e coa espectacular baixada das retribucións, foi o que fixo que os ingresos dos españois por salarios no ano 2014 fosen 40.000 millóns de euros (!!!) menos ca no 2011: todo un éxito.

E, que pasou con esas catrocentas e pico mil persoas que desapareceron das estatísticas do emprego, e das que máis de cen mil  eran mozos galegos? Pregunten nas fronteiras, apliquen o Principio de Le Chatelier e valoren a acción do goberno.


Artigo publicado no diario La Región o sábado 7 de novembro do 2015