jueves, 15 de febrero de 2018

Gurriana


As Candelas e o San Blas indican para min o remate do inverno. Xa se sabe que aínda ten que vir moito frío, moita chuvia e, por partes, ata moita neve, pero eu guíome máis pola luz: e a luz xa está de volta.
Este tempo, simétrico astronomicamente do verán de San Martiño, cambia moito duns anos para outros. Hai anos que, por soleado, xa se venta a primavera, mentres outros, coma este ou o pasado, por vir máis cargado de nubes e precipitacións, semella no cerne do inverno. Basta ver o frío que fixo esta semana, e eu sempre lembro que a máis grande nevarada que se recorda nas terras baixas de Ourense, pouco entendidas en neves, sucedeu o día das Candelas de 1963. Porque ocorre que, con sol ou sen el, do que nunca se padece neste tempo é de calor.
Para os ribeiraos este mes de febreiro, e por veces parte do de marzo,  é o tempo da “gurriana” –palabra que se pronuncia sempre con gheada-, que é o vento do norte ou do nordeste, frío, seco e cortante, que acostuma soprar por estas datas. Coincide  co tempo da poda e da rodriga nas viñas, e antano era común ver ós labregos cos dedos das mans cheos de esparadrapos, porque a gurriana cortáballes a pel cando podaban e cando cravaban as estacas e apertaban os vimbios ó rodrigar. Para escapar  deste vento era frecuente buscar as viñas máis agarimadas os días que sopraba e deixar as máis venteadas para os días calmos.
Sorpréndeme comprobar como incluso en zonas limítrofes co Ribeiro xa se descoñece  “gurriana”, e úsase “corisco” ou “viruxe”, cando non o castelán “rasca”. Non obstante “gurriana” foi de uso común  noutras zonas de Ourense, e mesmo segue viva en Asturias, onde tamén se usa a forma “burriana”; de feito, o profesor García Arias, un dos filólogos máis relevantes no estudo da lingua asturiana, supón que a voz podería remontarse a un étimo latino do tipo boreas ‘vento frío e seco do norte’.
Pero, sexa cal sexa a solución etimolóxica de “gurriana”, o caso é que a min gústame moito este tempo, pola súa luz  de especial pureza. As mañás son frías e xeadeiras, con néboas intensas no fondo dos vales nas primeiras horas. Pero o vento favorece os ceos cambiantes, de nubes viaxeiras. E por entre esas nubes, segundo vai avanzando a mañá, vaise filtrando o sol e contrastando a paisaxe: agora ilumina unha casiña no medio duns tarreos escurecidos polas primeiras sementeiras; despois unha venerable igrexa entre os ocres de ouro vello dunha carballeira; e máis tarde unha aldeíña no medio dos verdes piñeirais. Que marabilla ese fascinante xogo do sol e das nubes coas luces e coas sombras!... As tardes neste tempo adoitan ser máis doces e claras, e cando un busca un lugar agarimado, no fondo dun val, nunha galería ou nunhas solainas, resulta imposible non sentir o palpitar xerminal da primavera: na claridade diáfana das augas, nos primeiros cantos dos paxariños, nas xemas inchadas dun salgueiro ou na explosión floral das mimosas e das camelias. Mágoa dun Constable, dun Vermeer ou dun Van Gogh para  inmortalizar co  pincel esta efémera fermosura. Porque todas as fermosuras resultan efémeras, fugaces, delicadas: coma as nubes viaxeiras deste tempo da gurriana.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 11 de febreiro de 2018.

Nomes xermánicos


O outro día daba este periódico unha noticia excepcional: os veciños de Vilavidal, no concello de Ramirás, celebraban os cen anos do nacemento do lugar. E digo excepcional porque coñecer con exactitude cando se formou un lugar non é habitual. Pero neste caso consérvase documentación da primeira casa construída pola familia que lle dá nome ó lugar.
Convén saber que en Galicia a maioría dos núcleos habitados formáronse na Idade Media, hai arredor de mil anos, en consecuencia raramente se documenta o seu nacemento. O que si sabemos, grazas ás coleccións diplomáticas de mosteiros e catedrais, é cando comezaron a documentarse. E un dos xeitos tradicionais de nomear os núcleos sempre foi a utilización  do nome, persoal ou familiar, do primeiro posesor, é dicir do que fixo a primeira casa. É o que en toponimia se chaman “antrotopónimos”, topónimos que reflicten o nome dun antigo dono. Vilavidal, en concreto, podía ser sen problema un topónimo medieval, o mesmo que o son  Vilamarín, Vilamartín ou Vilamoure, porque Vitalis (>Vidal), foi un nome latino bastante común na Idade Media, de aí a frecuencia do apelido. Nalgúns destes topónimos “vila” ou “casa” preceden ó nome do posesor, coma no caso de Vilavidal, pero na maioría o nome aparece só. E aquí enlazo co remate do meu artigo do domingo pasado, cando dicía que entre os galegos da Alta Idade Media puxéranse de moda os nomes dos invasores xermánicos; porque pretendo indicarlles como identificar bastantes na toponimia.
Comezarei sinalando que os nomes dos suevos eran idénticos ós dos godos e ós dos demais invasores bárbaros; por iso falo de nomes xermánicos. Tratábase en xeral de nomes compostos, bitemáticos, sendo xustamente a repetición dalgún deses temas o que os fai recoñecibles en moitos casos, pois a cada tema final correspóndelle unha terminación característica do topónimo.
Así, do tema –ricus, de rik ‘poderoso’, veñen os topónimos rematados en –iz, coma Allariz, Trasariz ou Gomariz, de posesores de nome Aliaricus, Trasaricus e Gomaricus respectivamente. Do tema –mirus, de mer ‘famoso’, veñen os rematados en –mir, -mil, coma Ansemil, Castromil ou Baldemir, de Ansemirus, Vistremirus e Baldemirus. Do tema –ulfus, de wulf ‘lobo’, os rematados en -ufe, –ulfe, coma Froufe, Arnufe ou Borulfe, de Fradulfus, Arnulfus e Berulfus.  Do tema –sindus, de swinth ‘fortaleza’, os rematados en –sende, coma Lebosende, Cristosende ou Ardesende, de Leovesindus,  Vistrasindus e Ardesindus. Do tema mundus, de mund ‘protección’, os rematados en –monde, coma Salamonde, Razamonde ou Baamonde, de Salamundus, Recemundus e Badamundus. Do tema –arius, de hari ‘exército’, os rematados en –ar, coma Baltar, Belesar ou Baldomar, de Baltarius, Belisarius e Baldemarus. Mención aparte merece un numeroso grupo de antrotopónimos rematados en –as, dun xenitivo en –anis, coma Godás, Sandiás ou Requiás, de Gudila, Sandila e Requila, este último, por certo, nome do segundo rei suevo de Galicia.
Cando usaron estes nomes os galegos? Desde o século V ata o XII, aproximadamente, e chegaron a ser predominantes. Logo foron cedendo polo empuxe dos nomes dos santos da Igrexa, conforme se ía estendendo a organización parroquial de Galicia. Pero quedou a pegada toponímica.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 4 de febreiro do 2018.

domingo, 4 de febrero de 2018

A historia


Visitaba estes días a interesante exposición “In Tempore Suevorum”, e acordeime dun ensaio do Padre Feijóo: “Reflexiones sobre la historia”, porque a contemplación do material exposto o que provocou en min, antes de nada, foron reflexións de tipo histórico.
Para comezar, direi que existe unha común confusión entre pasado e historia, cando son cousas bastante diferentes: o pasado constitúeno o conxunto de feitos e circunstancias que sucederon, infinito e inabordable na súa totalidade; mentres, a historia consiste fundamentalmente na elaboración dun relato dese pasado, que será máis ou menos verídico segundo a súa consistencia co subconxunto de feitos comprobados. Por iso hai un pasado único, pero múltiples historias, e bastantes falsas... Por que falsas? Porque a historia que se acaba impoñendo é a dos vencedores, e os vencedores sempre teñen moitas cousas que torcer e que ocultar; sen contar con que á xente o que lle gusta é saber das vitorias, éxitos e virtudes dos seus antepasados, e menos das súas derrotas, fracasos e crimes, que de todo hai. Pero en fin, se queren profundar algo niso lean ó Padre Feijóo.
Dos suevos sabemos tan pouco que ata carecemos dun relato consistente, por iso, en liña co que expoñía, esta exposición sobre o tempo suevo trata máis do pasado ca da historia. Tampouco se pode dicir que interesase moito construír o relato suévico: a historiografía española asignoulle hai tempo ós godos –como vencedores- o carácter fundacional da nación, e con dedicarlle catro liñas ós perdedores -suevos, vándalos e alanos- era suficiente. Pero claro, coa recuperación da diversidade hispana, unha vez finado o monolítico réxime franquista, renaceron historiografías ocultas, recuperáronse vellos documentos, apareceron novos relatos... E a singularidade galega, que é un feito, tense explorado por diversos camiños: o  céltico, o castrexo, o xacobeo... Talvez agora sexa o momento dos suevos.
A min causoume bastante graza ver ás autoridades presumindo de que aquí se constituíra o primeiro reino medieval de Occidente. Porque habería que explicarlles que non se tratou dun reino establecido polos galegos daquela, os “callaeci” que escribía Idacio, senón do instituído por uns invasores que viñeran a asoballar a aqueles galegos. Porque iso eran os suevos: unha forza guerreira que, aproveitando a debilidade crepuscular dun Imperio Romano inmerso na anarquía e nas loitas internas, chegaba disposta a desaloxar á aristocracia romano-galaica, que daquela dominaba o país, co fin de percibir os seus beneficios.
Claro que o eloxio dos invasores triunfantes é algo relativamente común nos relatos históricos. O que xa non é tan común é o que pasou aquí: que pouco despois das invasións, primeiro dos suevos e logo dos godos, os galegos bautizaron maioritariamente ós seus fillos con nomes xermánicos, é dicir, cos nomes dos invasores que os someteran. Basta fixarse na toponimia... Ai!, a historia.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 28 de xaneiro do 2018.