viernes, 28 de noviembre de 2014

Outono


Admiremos a los pájaros que emigran
M. Benedetti

A choiva e o vento golpean con furia os cristais da galería. O Arenteiro vai crecido, coma se xa estivésemos a finais de decembro ou principios de xaneiro; as castañas, de tanta auga, saíron bolercas ou con becho. Lonxe quedan os outonos plácidos, de tardes soleadas para facer a madeira nos mimosais, de noitiñas nas adegas para probar o viño novo, de noites a carón do lume do augardenteiro para escoitar os contos inmortais na boca do pobo… Agora, como cantaba o Poeta, “bientôt nous plongerons dans les froides ténèbresC'était hier l'été; voici l'automne!”, “pronto nos afundiremos nas frías tebras…Onte era verán; hoxe xa é outono!”.
Na radio, un emigrado fai o seu propio relato da crise. Conta que emigrara nos anos oitenta, a Australia, e que lle fora ben. Pero, con dous fillos pequenos e diante da expectativa de xa nunca regresar, decidiu volver, alá polo ano 2000, coa idea de que España xa era un país tan válido para labrarse un futuro coma calquera outro. E regresou. Non obstante, uns cinco anos máis tarde, ó ver a cantidade de mozos con estudos que non atopaban traballo, comezou a  cavilar e a preocuparse polas poucas expectativas que terían aquí os seus fillos. Así que, pouco antes de que estalase todo, colleu as maletas de novo e volveu con todos os seus para Sidney, onde actualmente ten unha pequena empresa de limpeza. Conta como agora os seus fillos, mozotes de algo menos de vinte anos, están estudando na universidade, e como compatibilizan os estudos cun traballo no que gañan o suficiente para cubrir os seus gastos. O relato prodúceme envexa e tráeme á cabeza outra reportaxe recente, neste caso dunha televisión, na que media ducia de emigrantes galegos dos anos sesenta e setenta, agora retornados a Galicia, contaban a súa experiencia vital. Todos coincidían nunha cousa: no gran erro que cometeran, tanto ó traer ós seus fillos coma ó enterrar aquí os cartos que aforraran fóra. Agora, as súas propiedades valen menos do que lles custaran e os seus fillos, titulados universitarios case todos, deben enfrontarse outra vez ó incerto camiño da emigración: unha viaxe que houberan aforrado de non ter volto… Penso entón nos meus fillos, nos meus alumnos, nos mozos en xeral, atrapados neste do reino do nepotismo e  da gran estafa en que se converteu España, e lembro uns versos dunha canción de Serrat que escoitaba no internado, hai máis de corenta anos, ó tempo que eses emigrantes retornados saían a buscarse a vida polo mundo:

Escapad gente tierna,
que esta tierra está enferma,
y no esperes mañana
lo que no te dio ayer,
que no hay nada que hacer.
Toma tu mula, tu hembra y tu arreo.
Sigue el camino del pueblo hebreo
y busca otra luna.
Tal vez mañaña sonría la fortuna

É outono. Admiremos ós paxaros que emigran.

Artigo publicado no diario La Región o xoves 20 de novembro do 2014

miércoles, 19 de noviembre de 2014

De judíos, gallegos y gitanos

Acaba de publicarse la 23ª edición del Diccionario de la Real Academia (DRAE) y de nuevo salta la polémica sobre si deben recogerse o no acepciones de ciertas voces que, aún estando vivas, resultan ofensivas para determinados colectivos. En el año 2006 el BNG exigía la retirada de las significaciones peyorativas de “gallego” del DRAE, en concreto las de ‘tartamudo’ y ‘tonto’, vivas en El Salvador y Costa Rica respectivamente. Y la protesta tuvo éxito, porque ninguna de las dos acepciones figura en esta edición. En cuanto a los judíos, ‘avaro, usurero’ fue uno de los significados de “judío” hasta la edición de 1956 del DRAE, luego desapareció, a pesar de lo viva que sigue, y tal vez Mr. Marshall tuvo algo que ver; aún así, protestaron por “judiada”, ‘acción mala, que tendenciosamente se consideraba propia de judíos’, y también con éxito: ahora se transforma en ‘mala pasada o acción que perjudica a alguien’. Menos suerte tuvieron los gitanos, que pretendían se eliminase de “gitano” la acepción ‘el que estafa u obra con engaño’, y consiguieron un cambio, por ‘trapacero’, es decir, por ‘el que con astucias, falsedad y mentiras procura engañar a alguien en un asunto’: porque al pobre que no quiere caldo acostumbran darle siete tazas. Claro que si lo comparamos con la definición del Covarrubias (1611), ‘gente perdida y vagamunda, inquieta, engañadora, embustidora’ que ‘por no aver querido alvergar al Niño peregrino y a su Madre y a Joseph, les cayó la maldición de que ellos y sus descendientes fuesen peregrinos por el mundo’, o incluso con la del Diccionario de Autoridades (1726-39), ‘…andan siempre vagueando. Engañan a los incautos… Su trato es vender y trocar borricos… y a vueltas de todo esto hurtar con grande arte.’, las cosas han mejorado.
Valgan estos ejemplos para demostrar que no es cierto que el DRAE sea una obra neutra que simplemente retrata la realidad social, aunque lo digan destacados académicos y lo crea mucha gente. No, el DRAE siempre ha transmitido, como es natural, la ideología del colectivo socialmente hegemónico que lo ha generado; y sus definiciones tanto han reforzado la imagen de dicho grupo como infravalorado o despreciado la de los demás. Y sólo cuando esos grupos han ganado poder, han conseguido modificar a su favor los contenidos ideológicos del DRAE, al menos parcialmente, como resulta evidente en casos como los de los colectivos de feministas y de homosexuales. 
Pero, ¿resulta deseable este mecanismo de presión-rectificación? Evidentemente, no. Nos lleva, cada vez más, hacia la neolengua de Orwell, al lenguaje políticamente correcto que, cargado de eufemismos, en vez de comunicar, incomunica. Y es que, como advertía Octavio Paz, «el lenguaje es la capa de ozono del alma, y su adelgazamiento nos pone en peligro». Ahora bien, tampoco es cierto que la lengua sea un organismo autónomo con reglas inmunes a la manipulación externa. En el DRAE se combina la función descriptiva, de notario y registrador del uso social de las palabras, con la prescriptiva, porque un diccionario también es un libro de normas, y no sólo lingüísticas sino también sociales. Yo estoy con los que defienden la inclusión de todos los usos de las palabras, aunque algunos puedan resultar ofensivos para determinados colectivos; en esos casos, sin embargo, deberían aparecer marcas pragmáticas o de uso, que, de forma clara, permitiesen conocer lo que esos grupos consideran ofensivo. Ya se hace en algunos diccionarios de inglés (p. ej. “yid: an extremely offensive word for a Jewish person”). Ahora, la Real Academia se compromete a ello para la 24ª edición, pero ya se debía haber hecho en esta.

Artículo publicado en el diario La Región el viernes 14 de noviembre del 2014

miércoles, 12 de noviembre de 2014

Futbolización social

Gústame o fútbol. Practiqueino con tanta paixón coma escaso aproveitamento na infancia e na mocidade, e son do Atlético de Madrid desde que teño uso de razón: non me pregunten por que. Ó fútbol débolle algunha das grandes alegrías e algún dos grandes desgustos da vida, aínda que a razón rebaixe a importancia de tales acontecementos. Agora, a miña relación co fútbol é ambivalente: segue atraéndome como deporte pero rechazo o que significa máis alá diso, que é case todo.
Porque o fútbol pasou de ser un deporte fermoso e un espectáculo atractivo a converterse nunha especie de sicose colectiva que monopoliza o tempo libre de millóns de cidadáns. Os avances tecnolóxicos dos medios de comunicación, sobre todo coa televisión por satélite, posibilitaron a globalización do negocio futbolístico, reducido antes a un nivel máis local, e con ela a utilización dos medios de propaganda propios de calquera producto de consumo en poder das grandes multinacionais. Pero claro, os efectos aquí son moito máis perversos: porque o fútbol é moito máis ca un produto de consumo universal. 
Para moitos sociólogos estase a dar un fenómeno novidoso: a “futbolización da sociedade”, unha gran transformación na que, contra do que considerabamos ata agora, o fútbol como reflexo da sociedade, é a propia sociedade a que se converte en trasunto ou copia do fútbol. Para comprender semellante poder ideolóxico debemos acudir á antropoloxía das relixións, porque o fútbol transformouse nun fenómeno esencialmente relixioso. A xente sempre precisou complementar o tempo ordinario de traballo con outros tempos sagrados nos que recrear ritos, símbolos e mitos reafirmadores da identidade, da comunidade e da moralidade; para iso estaba a relixión, o teatro, a música, os relatos, as festas... Pero os grandes cambios sociais provocados polas consecutivas revolucións industriais fixeron que moitos ritos tradicionais quedasen anticuados. O pasado século xa estivo cheo de declaracións funerarias: «os antigos deuses morren ou fanse vellos cando aínda non naceron os novos», apuntaba acertadamente o gran sociólogo francés Durkheim. Xusto é nese momento, de ausencia de deuses e de moral indefinida, cando emerxe o fútbol, cuxos ritos veñen a ocupar o baleiro deixado polas vellas celebracións. No fútbol, a xente reencontra as fantasías, os mitos, os encantamentos e as maxias que fora perdendo desde a infancia no universo racionalizador da cotianidade contemporánea, mutiladora dos anhelos espirituais do home, un ser fabulador por natureza. Podería encher tales espazos coa lectura ou co teatro, como fan algúns, e resultaría máis útil, pero tamén máis traballoso. E o groso da xente nunca está por esa labor: prefire o fútbol ou o entroido.
Pero o verdadeiro problema da futbolización non vén do espectáculo futbolístico, senón de todo o que exemplifica o mundo do fútbol máis alá do deportivo: diñeiro fácil, negocios escuros, fraude fiscal, evasión de capitais, sectarismo, manipulación da información, aproveitamento das paixóns da xente con fins comerciais ou políticos, culto do éxito e da victoria por encima de calquera ética, comportamento gregario, fomento das desigualdades, conexións coa corrupción política e urbanística, etc, etc. Unha potencia que compendia a maioría dos velenos sociais e que, non obstante, é capaz de mobilizar ás masas coma ningunha outra. Danse conta do perigo que iso representa?... Cren que a actual situación de corrupción xeneralizada é independente do elevado grao de futbolización que existe en España? Eu non.

Artigo publicado no diario La Región o sábado 8 de Novembro do 2014

martes, 4 de noviembre de 2014

Co galego ó cemiterio

Hai pouco coñecíanse os datos oficiais sobre o uso do galego. Entre 2001 e 2011 a porcentaxe dos que o falan habitualmente baixou do 57 ó 44%. O dato ten gran relevancia: por primeira vez na historia, desde que a lingua e lingua, os galegofalantes representan menos da metade da poboación. De pouco valeron os trinta anos de políticas de apoio á lingua e as inxentes cantidades de diñeiro gastado: nese tempo a porcentaxe de galegofalantes caeu máis (30%) ca nos cinco séculos previos de decadencia (menos do 20%). E habería que preguntarse por que. Porque en Cataluña e en Euskadi, que partían de situacións de desvantaxe respecto a Galicia neste senso, deuse xusto o proceso inverso e medrou o uso das súas linguas.
E a clave está en algo ben coñecido. Se en Euskadi e Cataluña foi a burguesía a que mantivo a lingua, en Galicia foi, en palabras de Díaz Pardo, «o pobo marxinado o que conservou o idioma por tradición oral, mentres os señoritos da vila e corte e corte ríanse deles e perseguían o seu uso». Pero cando tocou a corneta da identidade e da autonomía, e chegaron os cartos, moitos daqueles señoritos de vila e corte, mesturándose con xente ben intencionada que amaba a súa lingua e o seu país, bicaron por oportunismo a bandeira da galeguidade e configuraron unha nova clase de “neomudéxares”, a caste que tanto detestaba don Isaac. E o pobo marxinado, que era pobre e non era ilustrado, pero que non era parvo, descubriu de contado que todo iso da cultura galega e do galego era un simulacro, un  decorado, unha liturxia que tan só valía para que catro espabilados vivisen ben e presumisen cal sacerdotes dunha nova relixión. Logo isto, alimentado polo poder en vista do seu poder propagandístico e da súa inocuidade, foi medrando, e os espabilados xa foron moitos máis de catro. Mentres, ó pobo, o gran facedor e conservador do idioma, nunca se lle recoñeceu protagonismo algún; ó contrario, recrimináronselle con frecuencia as deturpacións castelanizantes que fora introducindo. E iso tamén foi incrementando o desapego coa lingua. Así, o núcleo fundamental dos galegofalantes, que sempre fora o mesmo, pasou a ser unha especie en extinción, porque en extinción tamén estaba o seu xeito de vida, o xeito de vida da Galicia rural. Non deixa de resultar significativo que os corenta puntos que se perderon de galegofalantes desde a transición, coincidan con bastante exactitude cos da perda de peso da poboación do sector primario de Galicia nos mesmos anos. Porque, cantos dos recursos gastados na defensa da lingua se dedicaron a ese segmento da poboación, que era o primeiro que había que protexer? Case ningún. Preferiuse subvencionar a reconversión de castelanfalantes e aí están os resultados: grandes sectores do pobo coñecen a lingua coma nunca se coñeceu, pero non a falan, porque non a senten. O galego oficial é agora unha industria e unha relixión obrigatoria con moitos oficiantes, pero está traxicamente distanciada do común do pobo. Por iso ten razón Alonso Montero cando avisa do perigo da transformación do galego nunha lingua litúrxica; aínda que tamén a Academia, máis atenta ás celebracións cá sociedade, leve posto o seu neste proceso.
“Os concellos promoverán o uso do galego nos cemiterios”, titulaba a semana pasada este periódico. Tratábase da noticia dun acto, con conselleiro e todo, no que varios alcaldes ourensáns de tódalas cores políticas acordaban impulsar o uso do galego nas lápidas funerarias dos seus camposantos…O país en extinción e eles preocupados pola lingua dos epitafios!  Que gran sarcasmo: nos cemiterios pronto terán que promover de todo, porque será no único sitio onde lles quede xente…  Meu Deus: queda alguén con sentido neste ---- país?

Artigo publicado no diario La Región o sábado 1 de novembro do 2014