domingo, 24 de diciembre de 2017

Nadal

Ningún tempo se celebra coma o Nadal. Desaparecen unhas festas e aparecen outras, pero o Nadal  permanece coa mesma forza e luminosidade que sempre o caracterizou. Certo que vai cambiando a forma de celebralo, e ata resulta indiscutible que o vamos adulterando no seu significado máis auténtico, pero o que ninguén pode dicir é que corra perigo de perderse.
O outro día lía o que escribira o “Tío Marcos da Portela” (Lamas Carvajal), nos anos 1883 e 1884, sobre a noiteboa no rural galego daqueles tempos, e pensaba que, con pequenas diferenzas, viña a ser a mesma que se viviu en Galicia ata finais dos anos sesenta. Era unha noiteboa moi humilde, na que o bacallau era o manxar das ceas nas casas dos pobres, que eran case todas, e o turrón apenas se cheiraba;  pero reinaba esa alegría inconmensurable que nace das familias  xuntas, da ilusión dos cativos, que son os verdadeiros reis do Nadal, e do canto das panxoliñas arredor do lume da lareira, entre copas de licor café e xerras de viño con azucre. Unha alegría que, como nos facía saber o “Tío Marcos”, aínda que pareza un paradoxo, resultaba ser inversamente proporcional á riqueza das familias. Pero a Navidá está chea de paradoxos, comezando polo de que trata da historia dunha familia sen fogar que se celebra en todos os fogares.
Non obstante, nos últimos cincuenta anos o Nadal ten cambiado moito; fundamentalmente, porque perdeu autenticidade. Hai moita luminaria nas vilas e nas cidades, celébranse moitas paparotas e os regalos xa non se sabe onde metelos. Pero trátase dun negocio:  o da  “posta en valor” do Nadal. Na realidade, unha convenienzuda magnificación do accesorio en prexuízo do esencial. O Nadal, sabémolo todos, é agora a festa anual do consumismo; e eu estou co W. Benjamin que afirmaba que «detrás do consumidor puro está o explotador puro». Porque, cando o único principio que rexe na  sociedade é o do beneficio, as relacións autenticamente humanas por forza teñen que desaparecer. No famoso conto de Dickens ó avaro e repelente Mr. Scrooge non lle gustaba nada o Nadal; hoxe, os seus simpáticos herdeiros adoran este tempo: promoven desfiles de Navidá e de  Reis, contratan a centos de Papás Noel en precario e fanse inmensamente ricos... 
É Noiteboa, unha boa noite para contar historias. Unha das que máis me gusta aprendina de Cunqueiro. Conta como  Deus mandou moer unha estrela e repartiu o seu  flamíxero po entre a xente. Ese foi o primeiro fogo que habitou nos homes. Pasado un tempo, co po que lle sobrara, Deus fixo a estrela que guiou ós Reis Magos ata o presebe de Belén... E como esta noite tampouco debe faltar unha panxoliña, aquí lles deixo un par de estrofas da que cantabamos na misa do galo de San Clodio, xusto cando se ía bicar o Neno e se descubría o monumental nacemento que facían os rapaces.

Pola media noite
Cando o galo canta
Nunha vila santa
Que se chama Belén

Nunhas pobres pallas
Nun pobriño establo
Naceu malpocado Xesús
Xesús  noso ben


Bo Nadal. 


Nosa Señora da Ó


O endiañado panorama político español pode ser unha das causas do abandono de  algúns dos  meus temas favoritos: a historia, a onomástica, a haxioloxía... Ata un amigo, e non obstante lector fiel dos meus artigos, me  lembrou que levaba tempo sen escribir de San Clodio. Así que, se mo permiten, retomarei este domingo esas temáticas tan queridas, non sexa que os acontecementos me obriguen a deixalas de novo. E fareino escribindo sobre unha devoción pouco coñecida: a de Nosa Señora da Ó, cuxa festividade celebra a igrexa tal día coma mañá, 18 de decembro.
Preguntaranse vostedes de onde vén o meu interese por esta singular advocación da Virxe María, e direilles que da lectura dun vello documento. Ata ese momento confeso que a única María de la O que coñecía era a da copla, a que fala daquela xitana “tan desgraciaita” “teniéndolo tó”... Por iso, cando lin nese documento, de 1565, que miles de romeiros baixaban a San Clodio ós días 17 e 18 á “romeria e fiesta de Nuestra Señora de la O”, non podía crelo, ata que unha amiga experta en paleografía me confirmou que, en efecto, iso era o que poñía.
O documento, que se atopa no Arquivo do Reino de Galicia, recolle unha querela criminal dos veciños e partido “del Monasterio de San Clodio del Rribero Dabia” –atentos eses deturpadores de nomes que, por ignorancia e/ou mala fe, insisten en chamarlle “Mosteiro de San Clodio de Leiro”- contra os maiordomos dos condes de Ribadavia nas súas terras do Couto de Anllo, do Chao de Amoeiro (non dos Chaos de Amoeiro) e da fortaleza de Roucos, por deter ós romeiros que ían a San Clodio con “muchos puercos cebados, pan e trigo en grano y paños y zapatos e otras muchas mercadorias” e obrigalos a facer feira en Anllo, pretendendo cobrarlles alí a alcabala (tributo sobre as vendas que recadaba o señor xurisdicional) e así prexudicar a feira do mosteiro... Xa ven como as gastaban os condes de Ribadavia, cuxa utilización da forza bruta en contra das xurisdicións monacais, especialmente da de San Clodio, resultou habitual, a pesar das reiteradas sentencias da Real Audiencia dándolle a razón ós mosteiros.
Pero volvendo á Nosa Señora da Ó, hai que dicir que é devoción de orixe hispano. Fora establecida por San Ildefonso de Toledo no século VII co título de Expectación do Parto da Virxe María, pero pronto pasou a coñecerse co nome de Nosa Señora da Ó. A razón para o cambio onomástico estaba no tradicional canto nas vésperas da última semana de Advento (do 17 ó 23 de decembro) das denominadas antífonas maiores, pregarias que comezan coa exclamación Ó!: de aí o nome.
A iconografía de Nosa Señora da Ó, que presenta o ventre embarazado da Virxe, non lle debía de gustar moito á Igrexa da Contrarreforma, e menos á de despois do dogma da Inmaculada Concepción, proclamado a mediados do século XIX. Foi iso o que levou a un relativo silencio sobre a antiga devoción e ata á ocultación de numerosas imaxes de Nosa Señora da Ó. Perdeuse, por exemplo, a que de seguro había en San Clodio, pero consérvanse algunhas: unha por exemplo na Catedral de Ourense, que data do século XVI, obra dun mestre de Portugal, país no que esta Virxe tamén foi moi venerada. Así mesmo, resulta notable que dúas parroquias galegas manteñan a súa advocación: a de Nosa Señora da Ó, en Muxía, e a de Nosa Señora da Ó de Mormentelos, en Vilariño de Conso.
Tal día coma hoxe, na época do documento, escoitaríase en San Clodio o fermosísimo canto gregoriano da primeira antífona maior do Advento, a “Ó Sapientia”. Traducida, comeza dicindo: “Ó sabedoría, que brotaches dos beizos do Altísimo”; e remata: “Vén e amósanos o camiño da prudencia”. Que falta nos vai facer non apartarnos del...

Artigo publicado no diario La Región o domingo 17 de dembro do 2017.

O home común


Dicía Pla que os homes somos animais climáticos, pero eu engadiría que tamén estacionais. É dicir, o clima participa de forma fundamental no noso xeito de ser,  pero o transcurso das estacións tamén vai marcando de forma cíclica o cambio da nosa sensibilidade e dos nosos estados de ánimo. Isto nótase ben cando se escribe con certa periodicidade, pois vese como certos temas de reflexión resultan ser característicos de cada tempo.
A min pásame, por exemplo, co asunto da importancia das tabernas, que sempre me vén ó maxín coincidindo coa invernía. De feito, hai catro anos escribín nestas mesmas páxinas un eloxio das mesmas. E quixo o azar que este ano coincidisen eses pensamentos tabernarios con dúas lecturas de Chesterton: “A tasca errante” (1914), unha novela, e “O home común” (1936), unha colección de ensaios. Tales libros viñeron a demostrarme algo que xa sabía: que entre as principais utilidades da lectura está a de facernos conscientes dunha das máis grandes verdades bíblicas: que «nada hai  novo baixo o sol», nin sequera no espazo das ideas. En palabras do propio Chesterton: «todas as ideas novas poden atoparse nos libros vellos». En consecuencia, e como non podía ser doutro xeito, resultou que o eloxio das tabernas xa estaba escrito, e moito mellor do que eu xamais o faría. Pero non deixa de producir satisfacción atopar nun gran autor ideas semellantes ás que a un lle circulan pola testa, aínda que non posúa o talento necesario para expoñelas coa mesma graza e  claridade.
“A tasca errante” é un conto extenso, que narra unha historia tan divertida coma incrible: a de dous amigos proscritos por decidir converter a taberna dun deles, “O vello navío”, en establecemento móbil e fuxitivo por toda Inglaterra, logo de que un fanático primeiro ministro decretara o peche de tódalas tabernas en nome do “entendemento ecuménico das culturas”. Trátase dunha metáfora do que pode suceder cando se proscribe algo que resulta común e tradicional para a xente común, caso das tabernas. Para Chesterton está moi claro: na persecución do home común e da súa cultura, así coma na busca do home excepcional e dunha cultura exclusiva, está o xerme de todos os fundamentalismos e de todas as seitas.
Chesterton amaba as tabernas, a cervexa, as costeletas, as cantigas e contos populares, as discusións tabernarias cos amigotes..., todo o que desprezaban os homes refinados. E detestaba ós abstemios, ós vexetarianos, e a calquera tipo de aristocracia, tanto económica coma cultural. A súa tese fundamental era que a suposta emancipación moderna da sociedade centrárase especialmente en perseguir ó home común e en proscribir a súa cultura, mentres a economía liberal tan só se ocupara de darlle ós ricos a liberdade para ser máis ricos, e ós pobres o permiso para ser máis pobres. Pero se algo incomodaba a Chesterton eran os denominados “homes da cultura”, que «se alimentan só de libros» e que na súa «común ignorancia» entenden que a liberdade consiste en ir pola vida organizando seitas e en  ir sacrificando todo o que nos une cos demais... Ai! Me parece que seguimos nas mesmas!
Machado e Chesterton, aínda que eran dun tempo, raramente chegarían a lerse. Non obstante, uns dez anos antes de que Chesterton publicara “A tasca errante”, Machado escribira  un famoso poema no que se compara a eses «pedantones al paño/ que miran, callan y piensan/ que saben, porque no beben/ el  vino de las tabernas», coa xentiña do común,  que «donde hay vino, beben vino;/ donde no hay vino, agua fresca/.../buenas gentes que viven,/laboran, pasan y sueñan/ y en un día como tantos,/ descansan bajo la tierra.». Si: «todas as ideas...

Artigo publicado no diario La Región o domingo 10 de decembro do 2017.

sábado, 23 de diciembre de 2017

Savater


Parece que este tempo outonizo se me dá polos filósofos: hai quince días escribía de Emilio Lledó e hoxe de Fernando Savater. Talvez por aquilo que dicía Maupaussant de que o outono é a estación máis propicia para a reflexión espiritual, que está no cerne do filosofar.
E creo non esaxerar se digo que Savater é o intelectual máis relevante da España dos últimos anos. Ata tal punto que considero que en ningún estudo serio sobre a actual democracia española se podería prescindir da súa obra. Sería coma tratar de analizar a España do primeiro terzo do século XX esquecéndose de Ortega ou de Unamuno. E digo isto porque  Ortega e Unamuno gardan estreitas semellanzas con Savater. Os tres, como autores, móvense nese campo fronteirizo, tan fecundo coma fermoso, que hai entre a filosofía e a literatura, no que nin sequera os pensamentos máis profundos prescinden da estética literaria. Porque os tres, talvez antes que nada, son grandes escritores. Pero, ademais, os tres se caracterizan polo seu papel de activistas políticos, de pensadores valentes que, defendendo as súas ideas –máis ou menos acertadas-, nunca renuncian ó compromiso cívico e político coa realidade do seu país, na que participan como importantes creadores de opinión. E para comunicarse dun xeito áxil e directo cos concidadáns utilizan o medio periodístico preferentemente. Pero se en Unamuno destaca a faciana narrativa sobre a xornalística, e en Ortega a filosófica, en Savater está nos ensaios e nos artigos periodísticos o máis sobresaínte da súa produción literaria, sen menosprezar, claro está, o resto da súa obra. A min por exemplo, como educador que son, paréceme que “Ética para Amador” e “El valor de educar” son libros imprescindibles en calquera centro educativo, o primeiro para os alumnos e o segundo para os profesores; e que “Despierta y lee” pode ser un gran libro de achegamento ós clásicos da literatura, comparable ós que Calvino, Bloom ou Steiner teñen escrito sobre a mesma temática.
Estes días anda Savater moi atrafegado presentando o seu último libro: “Contra el separatismo”, un “panfleto”, segundo o define el mesmo, que chama á acción da cidadanía contra o nacionalismo separatista que ameaza a integridade do Estado. Nada novo, polo tanto, pois é ben coñecida a súa postura contra os nacionalismos excluíntes: por atentar contra o estado democrático, baseado na igualdade dos cidadáns diante da lei, por encima de calquera consideración étnica, histórica ou territorial. En consecuencia, non precisamos ler o panfleto os que seguimos a Savater, pero sempre resulta interesante estar atento ó que vai dicindo. Así que lles achego catro cousas que entresaquei do que lle escoitei: a primeira sobre a aplicación do artigo 155 en Cataluña: «Nunca debe de preocuparnos que el Estado haga cumplir la ley. Cuando hay que preocuparse es cuando permite que no se cumpla»; a segunda sobre as recorrentes chamadas ó diálogo: «A veces se olvida que la ley, en un estado democrático, es el resultado de un diálogo. Y que nace, sobre todo, para ser aplicada cuando el diálogo no conduce a nada.»; a terceira sobre o silencio de moitos intelectuais diante do desafío: «No todos los intelectuales tienen opiniones dignas de ser escuchadas, la mayoría tienen la inteligencia suficiente para hacer su novelita o su peliculita, pero no van mucho más allá.»; e a cuarta sobre a convocatoria de eleccións para o próximo día 21: «Un error. Son muy precipitadas.», o mesmo que penso eu.
En fin, un poderá estar de acordo ou non coas opinións de Savater, pero do que ninguén  pode acusalo é de non falar clariño. Como devoto que é de Camus, e de Orwell.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 26 de novembro do 2017.

A monte


Gústanme os libros sobre Galicia escritos por forasteiros, especialmente os de viaxes. E nos de visitantes modernos e contemporáneos observo algo que todos destacaron: que Galicia era un país primorosamente traballado. Achegarei dous exemplos. O primeiro do erudito e político portugués I. F. Silveira da Mota, que nos visitaba en 1886, e mentres  Ourense lle parecía unha «tranquila e humilde cidade, de escaso valor a xulgar polos progresos materiais», diante dos arredores da cidade exclamaba entusiasmado: «¡Que delicioso é aquí o campo! Non ha selvas exóticas, nin lagos artificiais... mais xorden ó lonxe por todas partes montañas e outeiros, cubertos dun tapiz de relva, adobiadas de viñedos, ..., entre o frondoso arboredo, os lugares e aldeas, ..., hortos, casais e xardíns que dan á ampla paisaxe un deseño e matiz indescritibles». O segundo exemplo é do profesor irlandés Patrick O´Flanagan, xeógrafo estudoso das paisaxes, que escribía en 1996: «Unha das características de Galicia que máis impresiona ó forasteiro é  o alto grao de humanización da paisaxe... Hai certas zonas de Galicia cun aspecto tan fértil que ata se lles pode perdoar ós visitantes que confundan esta rexión  cun xardín botánico».
Tan só vinte anos despois do texto de O´Flanagan, Galicia, especialmente a Galicia do interior, leva o camiño de converterse no que nunca foi nos últimos mil anos: un país deixado a monte.
Estas semanas, cando aínda cheira ó chamusco dos incendios de outubro, fálase moito no ámbito político das terras a monte lindeiras cos núcleos habitados, polo potencial perigo que representan pensando nos incendios; e de xeito máis ou menos velado ameázase ós propietarios para que rocen as parcelas. Non caen na conta de que a falta de limpeza das fincas é consecuencia directa da perda total do seu valor, porque ninguén quere gastar no que nada vale, e especialmente se ten unha economía precaria. Pero debe saberse que a principal causa da extinción do valor de moitas propiedades agrícolas non reside nos propietarios, senón nas políticas aplicadas, e que os verdadeiros culpables non son outros cós que deseñan e executan tales políticas. Porque, atención, a política non só está detrás das plusvalías das terras, tamén o está das  minusvalías.
Un exemplo de todo isto témolo no Ribeiro, historicamente unha das terras máis ricas de Galicia. Resulta curioso observar como, mentres a maleza se fai dona de numerosos espazos da periferia das aldeas, ocupados ata noutronte por viñas ben traballadas, noutros espazos, a gran distancia dos núcleos e que sempre foron monte, permítense extensas plantacións de viñas novas... Entre as múltiples consecuencias de tan nefasta política, que beneficia a catro en prexuízo de miles, destaco tres: degradación e perda dalgunhas das paisaxes máis gabadas e singulares de Galicia; contribución ó despoboamento e á extinción dos pequenos agricultores, verdadeiros conservadores da paisaxe autóctona, e eliminación da franxa de terras traballadas que tradicionalmente separaba as casas do monte, co perigo que iso significa... En fin, se a iso sumamos os atrancos de todo tipo que lles foron poñendo ós agricultores para que desenvolveran a súa esencial actividade, ata resulta difícil non pensar que non había un plan específico para eliminalos... E, non obstante, Galicia non pode sobrevivir sen os pequenos agricultores. Conviría que se enteraran disto os glamurosos urbanitas que nos gobernan, e que parecen querer arranxar os  problemas do campo galego a golpe de andainas, turismo rural e augas quentes.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 3 de decembro do 2017

Outono


«Quen non vivise en Galicia dificilmente poderá imaxina-la fonda e etérea fermosura da quincena que segue ó Día de Defuntos». Isto escribiuno Otero Pedrayo referíndose ás paisaxes neste tempo singular do “Verán do San Martiño”. E dado que hoxe quero escribir sobre esas paisaxes, pareceume obrigado comezar citando a Otero, que foi o gran mestre da paisaxística galega. Otero aprendera a transcendencia da paisaxe en Chateaubriand, nas “Memorias de Ultratumba”, onde lemos: «as escenas outonizas posúen un inevitable carácter moral: esas follas que caen coma os nosos anos, esas flores que se muchan coma as nosas horas, esas nubes que se esvaecen coma as nosas ilusións, [...] gardan relacións secretas co noso destino.». E en poucos lugares coma en Galicia se podería atopar unha influencia maior do entorno paisaxístico sobre a psicoloxía da xente e, en consecuencia, sobre a cultura do pobo: velaí unha das razóns principais da gran sintonía de Otero co pai do romanticismo francés.
Ás veces discútese sobre a fermosura das diferentes estacións. E hai acordo en que as máis fermosas son a primavera e o outono, pero non o hai sobre cal das dúas o é máis. Delibes, por exemplo, decantábase pola primavera; pero a maioría dos autores preferiron o outono, incluídos os dous mellores paisaxistas galegos: Otero e Cunqueiro. E non é raro, porque o outono é o tempo máis literario do ano, sendo Galicia un país esencialmente outonizo, pola forza desta estación, moi superior aquí á de calquera outra. Por veces tamén, escríbese ou píntase o outono coma se fose un tempo homoxéneo e único. Pero o outono en Galicia é máis ca un tempo: é un discorrer de tempos. Por iso explicaba Otero como o noso outono, que nace na xeórxica das vendimas, se comprace en irse alongando co devalar dos días, alcanza o seu cume na festa do San Martiño e remata en plena invernía.
Este ano quedará marcado negativamente pola seca que tanto nos preocupa, pero as temperaturas suaves e a falta de chuvias posibilitaron a contemplación dun dos cumes de outono máis fermosos e alongados que se recordan. Porque, habitualmente, as chuvias, os ventos e as xeadas rematan de contado co espectáculo grandioso e preñado de cores que a natureza se amosa disposta a brindarnos cada ano por este tempo.
Calquera lugar de Galicia pode ser bo para gozar desta regalía natural, pero a súa máis magnífica expresión está nas ribeiras das viñas: nos Ribeiros, na Ribeira Sacra, en Valdeorras, en Verín, ... As miñas paisaxes outonizas –porque nas paisaxes tamén está a identidade, a través da memoria e da historia- son as do Ribeiro de Avia: de Beade, de Roucos, de Cabanelas, de San Clodio, ..., da capital, Ribadavia, que xa tiña para Cunqueiro cor de outono, coma o seu nome. Neste tempo é unha delicia subir a un outeiro e contemplar, baixo o inmutable verdor dos piñeirais, salteado de ouro vello polas regatas dos soutos e das carballeiras, as virxilianas aldeíñas do Ribeiro no medio dos púrpuras e dourados dos pataus das viñas asocalcadas. E intuír o discorrer do río, alá no fondo do val, seguindo a liña cobriza dos amieiros semiespidos e os cadros amarelos das chantadas de chopos e lamigueiras.
Certo. A visión actual non pode comparase coa de hai algunhas décadas: as aldeíñas despoboáronse e desarranxáronse; os ermos estendéronse coma nunca; o monte no seu estado máis selvático achegouse ás casas; das viñas desapareceron a maioría dos púrpuras máis fermosos, despois da expulsión aldraxante da caste tinta do alicante e da concentración na produción de brancos ... Si, pero como dicía Pessoa: «Se escribo é porque lembro. O outono que teño é o que perdín.». 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 19 de novembro do 2017.

Emilio Lledó


Somos moi dados a homenaxear ós autores mortos, en liña co negocio da “necrofilia cultural”, pero menos ós vivos. Aínda que tamén pode influír nesta práctica a escaseza de auténticos grandes da cultura vivos. Por iso resulta singular, e meritoria, a coincidencia de moitos medios en celebrar os noventa anos de Emilio Lledó, que son os noventa anos dun filósofo, ou, mellor dito, dun profesor de filosofía, que é como lle gusta que o recoñezan. Porque se fosen os noventa anos dun poeta, dun novelista ou dun músico, non me estrañaría tanto a concorrencia na gabanza. Pero tratándose dun profesor de filosofía... E, non obstante, poucas homenaxes haberá tan merecidas coma esta.
Eu cheguei a Emilio Lledó a través do seu libro “El silencio de la escritura”, que lin pouco despois de “El silencio de los libros” de George Steiner, nunha época na que, interesado polas esencias da linguaxe, descubrín que esa busca debía facerse partindo do silencio. Nese libro analiza Lledó a relación entre escritura e memoria, para concluír que «somos linguaxe e memoria», apenas máis nada, e que «a escritura foi ese gran invento capaz de vencer a claudicación diante do tempo», dadas as limitacións  que impoñía o efémero da vida e a fraqueza da memoria na época de exclusiva comunicación oral. Pero os enfoques de Lledó sempre van acompañados de numerosas  referencias clásicas, especialmente do mundo grego –Platón, Aristóteles, Homero, ...-, perfectamente situadas na base das súas argumentacións. E nótase, ademais, a  formación complementaria de filólogo clásico, así como de tradutor do grego e do latín, na súa excelente prosa e no seu interese por indagar no sentido das palabras, nas etimoloxías, na hermenéutica dos textos. Por iso, para calquera amante da gran cultura, as lecturas de Lledó sempre resultan deliciosas e nutricias.
Pero, máis alá dos seus libros, se algo me cativou de Lledó foi o seu relato vital. Emocióname esa historia que sempre conta de don Francisco, o seu primeiro e amado mestre, en Vicálvaro, cando a República, que lles facía ler unhas páxinas do Quijote cada semana, e logo convidábaos a escribir suxestións sobre a lectura; porque ese relato é común e principal para todos os que tivemos a sorte de ter un mestre semellante a ese don Francisco. E a historia válelle, por unha banda, para defender o cultivo da aprendizaxe da liberdade –esencia de calquera tipo de educación-, e pola outra, para denunciar os grandes defectos do noso sistema educativo, no que apenas se convida ós rapaces a pensar, a discorrer, a entusiasmarse co coñecemento: tan só a chapar apuntes de infinitas materias e a facer exames; tristísima realidade que el contrapón á que atopou en Heidelberg, cidade na que completara a súa formación sendo mozo. E isto é moi grave, porque tal como nos lembra a miúdo: «o ser humano é o que a educación fai del», segundo a coñecida proposición kantiana.
Tampouco lle gustan a Lledó os lugares comúns e as frases feitas: «que son coma grumos que se forman no cerebro, e as neuronas precisan fluír libres». Así, non lle preocupa tanto a “liberdade de expresión”, inútil para quen só é capaz de dicir imbecilidades, coma a “liberdade de pensamento”; e opina que a maior fonte de corrupción está na “corrupción da mente”. Xunto á xusta pretensión do “benestar” persoal, propugna unha maior ansia por alcanzar un virtuoso “benser”. E en vez de concederlle tanta importancia á “lingua materna”, que non deixa de ser un elemento fortuíto da identidade, recomenda fixarse máis na “lingua matriz”, propia e definitoria de cada un.
En fin. Parabéns don Emilio. E grazas por facilitarnos un diálogo enriquecedor. Coma os clásicos. 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 12 de novembro do 2017.

Londres


A pesar do moito que me custa saír da casa, pasei uns días en Londres. E debo recoñecer que hai detalles importantes dos países e das cidades que se aprecian mellor desde a realidade presencial dunha viaxe ca desde a visita virtual a través dos libros e dos documentais. Pero advertindo que tamén considero obvia a validez da afirmación contraria.
Londres talvez sexa unha das cidades con máis atractivos turísticos do mundo, pero o que quero contarlles nada ten que ver con iso, senón con dúas observacións aparentemente independentes que chamaron a miña atención: unha relacionada cos ciclistas e outra cos vellos.
Observei o primeiro grupo de ciclistas o mesmo día no que cheguei a Londres, cando me dispoñía a cruzar un paso de peóns. Serían uns vinte, entre homes e mulleres, todos vestidos con roupa deportiva e con mochila ás costas. Pensei que sería un grupo de amigos practicando deporte, porque pasaron a unha velocidade considerable: o único que non me cadraba era que uns levaban bicicletas de paseo, outros de carreiras e outros as típicas de aluguer, co distintivo do Banco de Santander. Pero claro, ó pouco pasou outro pelotón con outros vinte ou trinta ciclistas, e logo  outro, e logo outro... E así, ía vendo o mesmo por calquera rúa que pasaba. Preguntei e resultaron ser mozos que, masivamente, se desprazaban ó traballo por este medio; logo, ó  chegar á empresa dábanse unha ducha e poñían a roupa de traballo que levaban nas mochilas. Deste xeito, realízanse en Londres arredor duns 700.000 desprazamentos diarios, estando próxima a 1 a relación entre coches e bicicletas que circulan polo centro da cidade, e sendo probable que, en breve, as bicicletas superen ós coches. E un podería pensar que os mozos se moven deste xeito por motivos ecoloxistas ou de práctica deportiva, pero nada diso. En xeral, fano porque o transporte público é caro (uns 180 euros ó mes, vivindo no centro), e os soldos da maioría son baixos con respecto ó elevado custo da vida. Encima, resulta sumamente perigoso moverse en bicicleta por Londres: asusta ver as filigranas que van facendo os ciclistas por entre os coches, os voluminosos autobuses de dous pisos –as bicis utilizan habitualmente o mesmo carril dos buses- e os peóns, co agravante de que as horas de maior tráfico adoitan coincidir coas de máis baixa visibilidade. A estatística di que en Londres morren uns dez ciclistas por atropelo cada ano, e que ademais son varios os centos de feridos.
A segunda apreciación, como dixen, ten que ver cos vellos. Porque apenas vin vellos. Ata o punto que pode ser tan difícil atopar un vello en Londres coma un mozo en Galicia. As estatísticas afirman que só hai un maior de 65 anos por cada dez habitantes (en Galicia hai catro), pero nin eses poucos se ven, porque a maioría non reside na cidade. Como propietarios maioritarios das vivendas, arréndanllas ós mozos a prezos astronómicos: un apartamento de dúas habitacións custa por encima dos 2000 euros ó mes. E cos cartos dos arrendos, sumados ós das pensións, vanse  os maiores a vivir a corpo de rei a calquera outro pais máis barato. A cal? Pois por exemplo a España, onde se estima que residen de xeito case continuado medio millón de británicos, trescentos mil deles con casa en propiedade.
Corolario: o abuso e a explotación da xente moza non se dá só en España; é global e actúa por múltiples vías, entre as que non son de importancia menor as que favorecen ós maiores adiñeirados: que son moitos máis dos que se pensa. 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 5 de novembro do 2017.

Unha noticia boa

Non se fagan ilusións: cando isto escribo (xoves 26), non teño ningunha boa nova que ofrecerlles, nin de Cataluña nin dos incendios; a este respecto, máis ben todas son malas. O único que se me ocorre é unha reflexión: metemos  a un paisano no cárcere polo incendio imprudente dunha hectárea de monte, e mentres, ós que decidiron incendiar todo o país desde Cataluña mantémoslle soldo, coche oficial e escolta. Alguén pode explicar isto? Eu non.
Penso, xa que logo, en escribir algo en positivo. Así que me poño a revisar apuntes das últimas semanas, e, aínda que poucas, algunhas cousas eloxiables atopo.  Talvez a máis importante, a relacionada cun problema medioambiental global que xa vén de lonxe: o burato de ozono.
O problema evidenciouse a principios dos setenta, cando se detectou un anormal adelgazamento da chamada capa de ozono (O3), unha barreira protectora formada por moléculas desta substancia alótropa do osíxeno, causante da absorción na estratosfera de máis do 90% da radiación solar ultravioleta de alta frecuencia, capaz de producir un enorme incremento nas taxas de cancro de pel en humanos e animais, mentres deixa pasar  a de baixa, fundamental para a fotosíntese. As reaccións fotoquímicas de síntese e descomposición do O3 que se dan na estratosfera deben manter un equilibrio moi delicado, e nos setenta constatouse que tal equilibrio se rachara, ó detectar un importante incremento da radiación ultravioleta que chegaba á Terra, sobre todo no hemisferio Sur. E foron dous químicos de California, Molina e Rowland, os que descubriron que a causa principal do problema estaba no uso masivo dos gases clorofluorocarbonados (CFC), utilizados daquela en aerosois e refrixerantes. Tales compostos, unha vez liberados na atmosfera, producen radicais cloro na estratosfera, que son os que eliminan o ozono, transformándoo en osíxeno molecular (O2) e privándonos de paso deste beneficioso e natural escudo protector. Por ese traballo recibiron os citados químicos o premio Nobel en 1995. O descubrimento mobilizou á comunidade internacional nos anos oitenta, asustada ó ver como o burato de ozono continuaba medrando. Así, en 1985, 197 estados asinaron o Convenio de Viena para a protección da capa de ozono. Ó seu abeiro  confeccionouse o Protocolo de Montreal de 1987, documento no que se establecían os prazos de redución e eliminación dos CFC e dalgunhas outras substancias (caso dos HCFC) que se descubriron prexudiciais para a capa de ozono.
Hai aproximadamente un mes, en Bogotá, Megumi Seki, do secretariado da ONU para o tema do ozono, anunciou que o burato sobre a Antártida rexistrara este ano o menor tamaño desde 1988, o que se considerou un gran éxito da política medioambiental global, aínda que tamén avisou que non se pode baixar a garda, xa que aparecen novos desafíos.
O Protocolo de Montreal é utilizado en numerosas ocasións como exemplo do que pode lograr a comunidade internacional cando actúa unida. Os grandes problemas da humanidade son agora globais, e as solucións tamén. Para eles non existen fronteiras. Por iso non pode causar máis ca unha inmensa pena ver  a todos eses cataláns emperrados, en pleno século XXI, en levantar unha fronteira onde ata agora non a  había; e como, cegos por lograr ese fin, non reparan nos inmensos danos que tal conduta  vai traer, para os cataláns mesmos e para o resto dos españois.
Os independentistas cataláns ignoran unha advertencia central que fixera o gran Keynes: non basta con prometer algo teoricamente mellor có que temos, a mellora debe compensar os males que inevitablemente traerá a transición ata o estado prometido.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 29 de outubro do 2017.