viernes, 28 de febrero de 2014

Entroidos de antano: a botarga

Aínda resulta frecuente escoitar no Ribeiro a expresión “parece unha botarga”, pronunciada con gheada e dirixida a unha muller que vai vestida de forma ridícula ou estrafalaria, e tamén se di “ai que botarga é!” da que ten pouco siso e fai parvadas. Máis raro é escoitar o mesmo dun home. Noutros lugares, “botarga” xa é voz esquecida, pero Don Eladio, o ribeirao que fora presidente da Real Academia Galega entre 1926 e 1934, apuntaba no seu dicionario: «Hasta comienzos del siglo XX, la botarga fué durante los carnavales la máscara más popular en el Ribeiro de Avia, lo mismo que en otras comarcas orensanas. Traía en la mano una vejiga de cerdo, inflada, sujeta por un cordel, y una especie de rebenque con que ahuyentaba y perseguía a los muchachos, que a su vez corrían tras de ella con gritería infantil». Na miña infancia, no entroido do Ribeiro, xa só se falaba de máscaras e de carautas, pero ninguén ignoraba o que era ser ou parecer unha botarga. 
Resulta de grande interese a orixe deste nome,  que se remonta a finais do século XVI, cando chega a España a Commedia dell´arte, un xeito de facer teatro creado por cómicos italianos que mesturaba elementos do teatro literario renacentista con outros do entroido, coa mímica, coas acrobacias e con grandes doses de improvisación. A compañía máis famosa da época foi a de Alberto Nasselli e Agabaro Frescobaldi, artistas que daban vida a diversos personaxes, entre eles Botarga (Frescobaldi) e Ganasa (Nasselli), unha parella do tipo da do gordo e o fraco,  na que o gordo e simple era Botarga e o fraco e listo era Ganasa. O traxe característico de Botarga, dunha peza e abotoado, moi frouxo e feito de cores vivas casadas en contrario, pronto se fixo famoso; o mesmo Lope de Vega, en 1599, nunha representación carnavalesca feita en Valencia na honra de Felipe III e Margarita de Austria, con motivo da súa voda, presentouse, segundo o cronista, “vestido de Botarga”. Porque a parella de Ganasa e Botarga convertérase nunha representación figurada da loita entre don Carnal (Botarga) e dona Coresma (Ganasa), e de aí a súa presenza en  moitos entroidos peninsulares. Incluso hai opinións moi autorizadas que non dubidan en situar a imaxe da parella de Ganasa e Botarga como a principal entre as que inspiraron en Cervantes a de Don Quixote e Sancho. Pero, fose como fose, o caso é que arredor de 1580 a parella italiana separouse, e Frescobaldi, casado cunha actriz española, seguiu interpretando o seu papel con grande éxito pola Península, como o demostra que a voz “botarga” xa apareza incorporada ó léxico castelán a principios do século XVII. E eses ecos chegaron a Galicia e ó galego. 
Para non darlle traballo extra á Real Academia, nin incomodar máis ós firewall da lingua –despois do tema de “pulpo”-, non solicitarei a incorporación de “botarga” ó galego normativo: tranquilos. Pero non me resisto a contar que con Naselli, o socio de Frescobaldi, comezou a traballar en España, arredor de 1587, Tristano Martinelli, interpretando o seu personaxe de Arlecchino, co que xa trunfara en Francia e en Italia, e cuxa vestimenta, de máscara negra e traxe de rombos, aínda hoxe resulta característica. Pois ben, dese Arlecchino vén o “arlequín” do castelán e do galego, unha palabra que, por certo, a diferenza de “botarga”, ningún dicionario histórico de galego rexistra, salvo o da Academia. Curioso!

Artigo publicado no diario "La Región" o venres 28 de febreiro do 2014

viernes, 21 de febrero de 2014

A luz en tempos escuros

Cóntase que alá polo ano 1850, en Londres, impartía unha conferencia Michael Faraday, o científico que descubriu a lei que rexe o funcionamento dos alternadores que aínda hoxe xeran a case totalidade da enerxía eléctrica; cando rematou, achegóuselle William Gladstone, á sazón ministro de finanzas británico, para preguntarlle de que podía servir aquel invento, ó que Faraday respondeu: «Señor, é probable que no futuro a electricidade faga rica a moita xente, e que o Estado cobre cuantiosos impostos por ela». Aposto que a maioría dos membros dos consellos de administración das grandes empresas eléctricas españolas, incluída a recua de políticos que quentan as súas sillas mentres se forran con tan aburrida ocupación, ignoran quen foi Faraday, pero saben moi ben o que se gaña coa electricidade. Porque en España nunca houbo gran interese pola ciencia, pero si unha gran ansia de riqueza. E, a falta do necesario coñecemento para producila, nunca faltou un exército de espabilados dispostos a fundir na miseria ó resto do país con tal de conseguir, para eles e para os seus, a tan anhelada riqueza. Con ese fin sempre promoveron a ignorancia, para así poder contar as trolas máis incribles sen poñerse colorados. O resultado é este reino das mentiras que chamamos España.
O caso da luz resulta paradigmático. Porque hai que ser cínicos para soster, como se fai desde o Ministerio de Industria, que o incremento da parte fixa do recibo da luz foi para favorecer ás familias con fillos. Molesteime en calcular o que pagaba unha vivenda cun consumo bimensual de 600 kWh  e unha potencia contratada de 4,4 kW(consumidor medio) antes e despois do cambio: resultou practicamente o mesmo, uns 130 euros. Isto significa que os que non chegan a ese consumo (os máis humildes) agora pagan máis, e os que o superan (os máis ricos) agora pagan menos: coma sempre! 
Pero, ademais, a razón da reforma nada ten que ver co que se di, senón con que o consumo eléctrico ten caído a niveis de 2005, e nin cos prezos máis caros de Europa se consegue frear a perda de ingresos das eléctricas. Solución: castigar o aforro e recadar a diferenza nas vivendas baleiras e nas temporalmente ocupadas, que as hai por millóns, aumentando a parte fixa do recibo. Así, unha coa potencia contratada antes citada e consumo cero, pasou de pagar 23 a pagar 35 euros, é dicir, un 50% máis! Xustificación: para o Ministerio, os que teñen unha segunda vivenda son ricos. Con esa lóxica, asómbrense, Ourense sería unha das provincias máis ricas de España, porque ocupamos a cabeza no ranking de vivendas desocupadas (22,5%), e por iso somos dos máis prexudicados pola medida. 
Pero encima de estafarnos queren facernos crer que  todos os que conservan casa familiar na aldea e, con algo de sorte, malviven cun salario ou pensión de subsistencia na vila ou na cidade son ricos; o mesmo ca todos os que cos seus aforros mercaron un piso, pensando que vivían nun país normal onde os seus fillos terían traballo, e agora teñen ós fillos bailando polo mundo e o piso baleiro… Cavilaron eses chupópteros disfrazados de storytellers que sería da Galicia rural se os propietarios das casas, que viven maioritariamente nas urbes, abandonasen esas propiedades por non poder sostelas? Pensaron que vai pasar nas propias urbes cando os desorbitados gastos das vivendas baleiras non poidan ser soportados por propietarios que están no paro ou malvivindo polo mundo adiante? Desde os seus sillóns e con millóns de euros gardados sabe Deus onde, os organizadores deste espolio nunca pensan en tales cousas. Pero non descansan: xa planean como estafarnos con ese novo recibo só comprensible para quen teña un máster en mercados enerxéticos.

Artigo publicado no diario "La Región" o venres 21 de febreiro do 2014.

jueves, 13 de febrero de 2014

Luis


Daba conta hai pouco nesta columna da morte de Eusebio; con máis razón debo dala agora da de Luis, eu que son do Atlético de Madrid desde que estou no uso dela. Gardo coma ouro en pano a colección de cromos da tempada 65-66, de cando o equipo aínda xogaba no Metropolitano, e alí xa aparecía Luis, con Madinabeitia, Rivilla, Glaria, Collar, Mendoza..., co seu aspecto de pistoleiro camorrista de western de serie B. Aquela primavera ye-ye do 66, eu saía da escola e eles gañaban a Liga.
Agora, os múltiples panexíricos destacaron máis o Luis adestrador, debido ós maiores éxitos que acadou nesa faceta, pero el non era un adestrador: el era un xogador que adestraba. De feito, pasou de ser o primeiro ó segundo, no Atlético, dun domingo a outro e sen solución de continuidade, na metade da tempada 1974-75. E toda a traxectoria como adestrador pode explicarse desde a súa experiencia de xogador; máis concretamente, creo eu, desde a súa experiencia como xogador da final da Copa de Europa de 1974, o partido que tamén marcaría a esencia do que é considerado ser do Atlético: ser sufridor.
Lembro a machacona definición que sempre daba do fútbol: “ganar, ganar y volver a ganar... Los subcampeones no existen!”. Luis non fora un gran xogador, fora un xogador notable, pero non unha figura como puideron selo Amancio, Suárez, Gento, ou incluso Ufarte ou Gárate  El era un traballador do fútbol que fora aprendendo, sen necesidade de acudir á mitoloxía clásica de Ulises e Polifemo, nin á relixiosa de David e Goliat, nin á histórica de Viriato, que tamén ós pequenos se lles acaba presentando a oportunidade de vencer: é cousa de paciencia e de estratexia. E esa oportunidade presentóuselle a Luis e ó Atlético cando eu xa estaba na universidade, o 15 de maio de 1974, na final contra o Bayern Munich, aquel xigante de Maier, Breitner, Beckembauer, Müller, Hoenes... espiña dorsal do que sería o equipo campión do mundo, aquel mesmo verán, no mundial de Alemaña. Para colmo, o Atlético chegaba moi minguado á final de Bruxelas, despois da “batalla de Glasgow” contra o Celtic, onde perdera a baluartes do equipo coma Ayala, Ovejero ou Panadero Díaz. Pero aquel Atlético de Madrid de Juan Carlos Lorenzo, con Reina, Heredia, Ufarte, Irureta, Adelardo, Garate, Luis... era un equipo veterano, que sabía sufrir: contra o Bayern tocaba aguantar, tocar e tocar, e esperar a oportunidade que se había de presentar. E presentouse, faltando só 5 minutos para que rematase a segunda parte da prórroga e o partido: un libre directo a favor do Atlético na situación propicia para a especialidade de Luis. E o pistoleiro non fallou: soubo buscar o talón de Aquiles xunto ó pau dereito da portería de Maier. E a explosión de xúbilo foi inconmensurable. Pero os saltos de Luis celebrando o gol non foron coma os das estrelas, que tan só buscan o recoñecemento do público, non, eran os saltos atoleirados dun home que, sabedor das súas limitacións, aparece superado pola magnitude do conseguido coa forza da fe e do sufrimento. Logo, o gol daquel alemán de nome impronunciable (Schwarzenbeck), desde case o medio do campo e no último minuto, foi a lección, ás veces ignorada, da forza terrible do destino... Debeu de ser un dos días que máis choramos, pero tamén foi un dos que máis aprendemos. Por iso as máis grandes historias da vida e da literatura son sempre de perdedores. Naquel partido, o Atlético perdeu a súa oportunidade de darlle a volta á historia, pero aprendeu que era posible darlla. E Luis, con 36 anos,  soubo que xa non podería ser campión de Europa, pero, a cambio, converterase nun home realmente sabio... O resto do relato é ben coñecido.

Artigo publicado no diario "La Región" o xoves 13 de febreiro do 2014

viernes, 7 de febrero de 2014

Barruntos de primavera

A Candeloria e o San Brais significan para min o remate do inverno. Si, xa sei que aínda queda frío por pasar –aí está o refraneiro e a evidencia deste ano-, pero xa é outra cousa: volve a luz! Astronomicamente é un tempo simétrico do de San Martiño, situados os dous xusto no medio entre o solsticio de inverno e os equinoccios respectivos. E o mesmo que se fala do verán do San Martiño, poderíamos falar da primavera das Candeas, como se fai en gran parte de Francia, onde celebran moito esta festa, que chaman de Le Chandeleur ou da Lumière, ou sexa, da luz; alí é tradición comer crêpes –filloas-, co simbolismo de meter o novo sol –representado na forma e na cor das filloas- dentro do corpo, que boa falta fai. 
Fixárase Delibes no cambio súpeto de luz que se produce nestes días: «Diríase que los rayos del sol se enderezan de pronto, pierden oblicuidad, y la luz se hace más madura y dulce», e por iso falaba de “barruntos de primavera” nun 1 de febreiro de 1971. E a natureza nota ese cambio. Estes días, a pesar da chuvia e da neve nos altos, xa se ven as primeiras xemas abertas nas abeleiras e nos salgueiros, florecen as chorimas dos toxos, as lilas dos romeos e, nas beiras dos camiños, as flores da marabilla; as mimosas xa están prontas para inundar de amarelo os vales da provincia, e polas mañás xa se escoitan os primeiros trilos dos paxaros nas árbores do parque. É un tempo alegre e de esperanza: de podas e rodrigas nas viñas, de molladas (con o aberta, que significa ‘feixes’) de vimbios nas feiras, de primeiras sementeiras nos tarreos. É o tempo desexado desde as escuridades do inverno: contemplar a nova luz é sinal inequívoca do único gran trunfo posible, o da supervivencia! 
Sempre me gustou este tempo, que relaciono coas dúas festas encadeadas: a Nosa Señora e o San Brais. A primeira era en San Clodio a festa das mozas: co seu mercadiño, misa e procesión, coa bendición das velas e a ofrenda das pombas, todo pola mañá; logo, na sobremesa, viña a rifa da desexada rosca da festa, e xa pola tarde o baile coa música de Lebosende. E a memoria do baile lévame a unha das máis lindas cantigas do noso cancioneiro medieval, unha de Pedro de Viviaez que fala dunha Candeloria: as nais queiman as candeas na igrexa e as fillas bailan no adro diante dos mozos: «Nosos amigos todos irán / por nos ver, e andaremos nós/ bailando entre eles, fermosas, en cós/ e nosas madres, pois alá van/ queimen candeas por nós e por si/ e nós, meniñas, bailaremos i». Cánta fermosura perdida!
O meu San Brais é o de San Cibrán de Las (San Amaro), nos altos da antiga terra do Chao de Castela. Antes ían multitude de romeiros en romaría, tanto desa terra coma subidos dos ribeiros. A min ofreceume miña nai de pequeno, por unha espiña de bacallao atravesada na gorxa, especialidade curativa do santo, e por iso procuro non fallar. San Brais é outra devoción moi estendida por Europa, que ata mereceu un dos himnos máis celebrados de Ronsard, príncipe dos poetas renacentistas, o Des pères de famille a Saint Blaise, no que piden a protección do santo para as súas familias, o seu gando e as súas facendas. A min gústame a rústica imaxe do santiño de Las, na que recoñezo a dun humilde paisano levando como pode os seus anos e os seus achaques, coma a maioría do pobo que agora asiste á súa convocatoria festiva. E gústame o enclave despexado e telúrico desta romaría, a carón da castrexa Cidade e do  coto de San Trocado, coa Martiñá e mailo Coto de Novelle como discretos vixias. Este ano, contra do que acostuma ser habitual, caeron chuzos de punta, pero non importa: por moito que se faga de rogar, a luz da primavera xa está gañada. Non coma outras.

Artigo publicado no diario "La Región" o 7 de febreiro do 2014