Cervantes: cuarto centenario

Estamos no cuarto centenario de Cervantes e hai queixas pola escasa relevancia das celebracións en España, sobre todo ó comparalas coas organizadas en Inglaterra na honra de Shakespeare, quen, como sabemos, faleceu na mesma data: 23 de abril de 1616. Pero polo menos conmemórase, porque en 1916 un decreto de Romanones suspendera tódolos actos previstos na honra de Cervantes; xustificárase a decisión no estado de guerra que vivía Europa, pero Inglaterra estaba inmersa nela e mantivo as homenaxes a Shakespeare. E nin que dicir ten que tampouco se celebraron honras en 1716 nin en 1816, porque este tipo de celebracións son posteriores: viñeron da man do nacionalismo. Considérase que foi o centenario do nacemento de Schiller, celebrado en Alemaña en 1859, a primeira conmemoración dun escritor como heroe nacional; en 1880 sería Portugal quen conmemoraría o terceiro centenario de Camoes, e España, por non ser menos, celebraría en 1881 o segundo de Calderón de la Barca. 

  Pero o caso de Cervantes era distinto. Para comezar, o seu Quijote non foi apreciado academicamente como obra xenial en España ata ben entrado o século XIX. Ben sabido é que Lope de Vega escribira que non coñecía poeta «tan malo como Cervantes, ni tan necio que alabe a don Quijote», e que o Padre Feijoo nin sequera mencionaba a Cervantes no seu ensaio “Glorias de España”. De feito, a valoración do Quijote como clásico viría de fóra, sobre todo de Inglaterra, onde merecera os maiores eloxios de Thomas Percy, de Samuel Johnson ou de Laurence Sterne en pleno século XVIII, cando aquí poucos recoñecían o seu mérito, e os que o facían corrían o risco de ser acusados de antipatriotas por deixar en peor lugar a Lope e a Calderón. 

  Serían os desastres de Cuba e Filipinas de 1898, co golpe que significaron para o orgullo patrio, os que levarían ós escritores do 98 a proclamar a superioridade da relixión e das creacións artísticas sobre a ciencia. E nese esquema nacionalista, de matiz antieuropeo e antimoderno, o Quijote, vista a admiración que espertaba fóra, serviu de bálsamo para as derrotas: eles terían a ciencia -¡Que invente ellos!, dicía Unamuno-, pero nós tiñamos unha novela que ningún outro país fora capaz de crear. Foi así como o Quijote pasou a converterse na “Biblia nacional de la religión patriótica de España”, en palabras do mesmo Unamuno. E foi así tamén como, fronte á tradicional celebración do pasamento do autor, optouse por conmemorar o terceiro centenario da publicación da primeira parte da novela, en 1905, centrando o protagonismo na obra e deixando nun segundo plano ó autor, conseguindo así que o Quijote se aproximase a esas produccións anónimas que, como o romanceiro ou o dereito consuetudinario, parecían expresar mellor o carácter da nación. Sería Ortega o primeiro en rebelarse contra a interpretación romántica e nacionalista do Quijote, denunciando a marxinación do autor respecto da obra; pero foi Américo Castro quen verdadeiramente deixou en evidencia as interpretacións reductoras, desentrañando a realidade conflictiva que sutilmente reflicte a obra, realidade marcada pola intolerancia e a represión na que se desenvolve a vida  de Cervantes debido á súa condición de cristián novo. 

  O tema do Quijote, dicía Américo Castro, non é outro cá «dificultade mesma de existir […] a expresión da conciencia de estar vivindo en perenne conflicto»… Trátase do conflicto eterno que se desata entre quen está decidido a ser quen é  –«Yo sé quién soy!»- e os que se empeñan en que non o sexa… E de aí a universalidade e a intemporalidade da magna e inesgotable obra.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 1 de maio do 2016.