Manuel Rivas: o narrador na boca da literatura

A vida da xente común

é extraordinaria

M. Rivas

O gran narrador sempre terá as raíces no pobo,

sobre todo nos seus sectores artesáns

W. Benjamin

Coñezo desde hai vintecinco anos a Manuel Rivas, pero só  falei dúas veces con el: unha en Moldes e outra en Ourense. A primeira falamos de Primo Levi e de Walter Benjamin, de Isto é un home e do Libro das pasaxes, mentres subiamos paseniño a costa que hai desde o Pazo dos Tizón ata o vello campo da feira do Castro. A segunda foi no Liceo de Ourense, apenas un saúdo. Na primeira ocasión recibira Manuel Rivas o premio Losada Diéguez, e alí, en Moldes, falara deses lugares privilexiados onde se pousa ás veces a “esfera terrestre”. A segunda, a do Liceo, fora unha conferencia “a corpo aberto” que tiña como tema principal “a  boca da literatura” –o mesmo do seu discurso de ingreso na RAG-. Agora acabo de rematar a lectura do seu último libro, As voces baixas. E, aínda que no intermedio publicou outras cousas, naquelas dúas conferencias estaban os alicerces desta obra: os mellores relatos, as metáforas máis fermosas, os protagonistas, … As ideas fundamentais desta obra fundamental. De feito, paréceme que todo o que Manuel Rivas leva escrito non era máis ca unha simple preparación para este libro. Trátase do relato, contado en primeira persoa do familiar, do noso “Mundo Perdido”. Do relato do feito histórico e singular que marca o fin da milenaria cultura rural e artesán que sustentou e identificou a este País durante séculos, e que morre, por abandono, asolagada por unha cultura cidadán allea ás nosas raíces. É o relato da transición entre eses dous mundos: un coñecido, que fenece, e un descoñecido, que se abre.

Dise na contraportada do libro que As voces baixas é unha “novela da vida”, pero non. Nin Manuel Rivas é un novelista –aínda que ten escrito algunha novela- nin este libro unha novela. Na realidade, en Galicia nunca se deron ben os novelistas. Pero en cambio déronse grandes narradores, e poetas. Manuel Rivas é iso: un narrador, ademais de literato, é dicir, letrado. Un dos mellores que nunca tivemos! A algún poderalle parecer que isto que estou escribindo menospreza a obra de Manuel Rivas: todo o contrario, nestes tempos novelista pode ser calquera, pero narradores apenas quedan. Xa son unha reliquia do pasado. O relato cotián da vida familiar dos Rivas contásenos coma nunha lareira, con fartura de parábolas, de tenrura, de humor, de ironía, de intelixentes metáforas saídas do maxín popular. Pero o verdadeiro narrador non pretende que pasemos o tempo exclusivamente: sempre ten unha lección que dar. A das voces baixas é que a verdadeira boca da nosa literatura estaba niso: na lareira, no taller das costureiras, nos monólogos da nai, na obra do pai, na barbería do tío, nas ferramentas, no baleiro da burbulla do nivel… Nos libros está unha parte da literatura, si; pero a literatura tamén existe fóra dos libros. A novela precisa do libro, pero a narración non! As sinais de identidade deste País comezaron hai pouco a estar escritas nos libros, pero durante séculos mantivéronse nas cabezas das nosas xentes máis humildes. E isto aínda non  estaba escrito con esta valentía nin con esta claridade. Foi preciso que o escribise o fillo dun albanel e dunha leiteira! Un home de familia humilde e letrado que fose fiel ás súas orixes,  o que non deixa de ser unha cousa rara! Outro Manuel, Kant, o fillo dun zapateiro, foi quen tivo que dicir que era preciso distinguir aquelo que ten dignidade do que só ten valor. No relato biográfico que agora comezou Manuel Rivas está nin máis nin menos cá dignidade da Galicia que foi. E iso ten un grande mérito! Completalo precisará de novas e esforzadas loitas! Como Manuel nos ten lembrado, o periplo de Ulises na Odisea, interpretada como “proceso da reconstrucción da memoria”, complétase non  cando o heroe é aclamado á súa volta, que non o é, senón cando só é recoñecido por Eumeo, o porqueiro, e por Argos, o vello can fiel; e logo, cando ten a valentía suficiente para acabar cos usurpadores que ocupaban e arruinaban a súa casa...

Remato. Algo levo lido de narrativa galega, pero non creo que chegasen á ducia as ocasións nas que ó rematar unha obra pensase: canto me gustaría a min ter escrito isto! Esta foi unha delas!

Feliz ano 2013 a todos. E felicidades ós Manuel, que mañá están de santo. 

Bo Nadal?

Balada de Nadal (Castelao)

Esta noite de Natal

noite de grande alegría

camiñando vai José

e maila Virgen María

canc. pop. galega

O pasado sábado aparecía no diario La Región un artigo asinado por Afonso Vázquez Monxardín que levaba este título:  “Bo Nadal? Seguro?”  Nel, o autor preguntábase se a forma correcta do nome en galego deste tempo do nacemento de Cristo non debería ser a mesma ca no portugués, é dicir, Natal; do contrario, escribía el, “sería a única sonorización dunha oclusiva dental que evolucionase distinta en galego e portugués”. O asunto pareceume interesante, e escribir algo sobre el un bo xeito de abandonar a inclemente actualidade e retornar a un dos temas habituais do meu blog: o léxico galego.

Postos en materia, en efecto, a primeira vista pode sorprender a diverxencia entre o portugués e o galego na forma normativa de denominar ó tempo da Natividade (< lat. nativĭtas,ātis):  Natal en portugués e Nadal en galego. As dúas proceden do latín natālis, de onde a sonorización  t>d conduciu a nadal. Pero esa sonorización, en xeral, foi común na Península Ibérica e  non afectou só ó galego-portugués ou ó catalán -que se cita no artigo pola coincidencia da forma Nadal co galego-, senón tamén ó castelán. Por iso, se acudimos ó diccionario da Real Academia Española atopamos Nadal ‘Día de Navidad’, como forma en desuso do castelán. Os exemplos que pon o autor do artigo de conservación da t non valen: convento (< lat. conventus) simplemente non deu convendo porque o grupo nt consérvase, coma en ponte, fonte ou monte; e nota (do lat. nota) é un cultismo, é dicir, unha das numerosas palabras que na súa morfoloxía non seguiron os cambios evolutivos normais desde o latín, habitualmente por consideracións culturais.  Por que o Natal portugués? Pois por iso, porque os portugueses prefiriron normativizar o cultismo natal e prescincir da forma patrimonial nadal. Mentres, en galego, e en castelán!, temos o doblete ‘voces diferentes cunha mesma orixe etimolóxica’ natal/nadal, o mesmo ca crear/criar, artigo/artello, estuario/esteiro etc., etc. Tanto en galego coma en castelán reservamos para natal o significado principal de ‘relativo ó nacemento’ –dise p. ex.: Galicia é o seu país natal-, e abandonouse (alomenos no idioma normativo) o de ‘día da Natividade’. Pero a forma patrimonial común, para o galego, o portugués, o castelán  e o catalán, estea ou non estea en uso, é nadal.

Centrándonos no significado de ‘día da Natividade’, no castelán perdéronse Nadal e Natal ó ser desprazados por Navidad (haploloxía de *nadividad, do lat. nativĭtas, ātis). Na Idade Media atópanse  numerosos exemplos da utilización desas formas en castelán: “C sueldos a la primera fiesta de Nadal” (Anónimo de 1250); “desta primera fiesta de Natal en adelante” (Anónimo 1252); pero a partir do século XV practicamente desaparecen. No caso do galego, na Idade Media conviven as dúas formas, pero con preeminencia da forma culta: o Corpus do TMILG rexistra 350 casos de Natal fronte a 27 de Nadal. Logo dos séculos escuros, continuou a convivencia das dúas formas na escrita, pero, por razóns que se me escapan, con preeminencia de Nadal; ata que chegou a normativización. Hai que sinalar, non obstante, que bastantes autores, entre eles Risco ou o actual presidente da RAG, X. L. Méndez Ferrín, usaron preferentemente a forma Natal.

En suma, Nadal é a forma patrimonial e Natal a forma culta. Tan galega a unha coma a outra. E o mesmo poderíamos dicir para o castelán ou para o portugués. Na fala, en efecto, aínda están vivas as dúas formas, o mesmo ca Navidá, que, por certo, tamén está documentada no galego medieval. No galego normativo non se acepta nin Natal nin Navidá. Por que? Ah! Iso haberá que preguntarllo ós académicos! 

Bo Nadal. Bo Natal. Feliz Navidá para todos.

O Nacemento

O Nacemento de Longoseiro

Entre as saudosas lembranzas do tempo de Nadal de antano hai unha sobre a que quixera escribir hoxe: a do “Nacemento”. Si, xa sei que as Árbores e os Papá Noel son agora os principais símbolos do Nadal, pero eu son do tempo dos Nacementos e dos Reis Magos. Cóntovos: 

En San Clodio, alá polo segundo domingo de decembro comezaba para os nenos o importante e gozoso traballo de facer o Nacemento.  Esa tarde íase coller o musgo. Collíase no Amoeiro, un monte que está entre o Mosteiro e San Sebastián, pola antiga verea que unía San Clodio con San Roque e Anllo. As “capelas” de musgo sacábanse con gran coidado, metendo as dúas mans por debaixo e levantando a modiño, e tiñan máis mérito canto máis grandes e máis limpas foran. Logo colocábanse con xeito nun carriño de man que se levaba para tal efecto, sempre cara con cara para que non se manchase en nada o puro verdor do musgo. Cando o carriño estaba acugulado levábase para o Mosteiro e deixábanse as capelas nunha das “cortes”, nome que levaban os numerosos espazos non utilizados que había arredor do claustro vello. Ó mesmo tempo, algúns dos rapaces maiores, que xa sabían manexar un serrón ou un martelo, ían construíndo a plataforma de madeira, unha especie de palco, sobre a que se faría o Nacemento. A plataforma ocupaba todo o espazo absidal da nave da epístola ou “das Marabillas”, que así se chamaba porque estivera presidida en tempos pola imaxe desa virxe. O domingo seguinte, cando todo o material xa estaba preparado, viña un dos episodios máis esperados, o de ir a buscar as figuras do Nacemento. Estas atopábanse nunha grande sala que estaba situada no primeiro piso do convento, xusto entre os dous claustros. As figuras botaban alí todo o ano, entre restos mobles rotos, anacos dalgún antigo retablo, táboas e puntóns. Era un dos poucos días en que se podía andar polas estancias superiores do convento sen unha vixilancia directa dos frades. Esa sala tiña ademais outro encanto: desde ela, con algo de axilidade, podíase acceder ó fallado por unha trapela. Antes de coller as figuras do Nacemento, nunca faltaba unha viaxe exploratoria polos vastos e ignotos territorios do fallado do convento, unha aventura tan fascinante coma un relato de Julio Verne. As figuras do Nacemento parecíannos fermosísimas e enormes, e así as sigo a ver eu no meu maxín. Había que facer varios viaxes, pois soamente se nos permitía levar unha de cada vez: os reis, os paxes, os pastores, a mula, o boi, o san Xosé, a Virxe María (o neno Xesús estaba ó coidado directo dos frades), as ovellas, o can, a muller que lavaba no río… O home do pote era un dos máis desexados, pero ese acostumaba baixalo o monaguillo máis veterano: nestas cousas había unhas xerarquías moi definidas. Entre as construccións estaba o pesebre, o castelo de Herodes, as casiñas dos pastores, a ponte, o pozo da auga … Pero a que máis nos gustaba era o “chalé”,  un verdadeiro chalé de planta cadrada, de estilo modernista, con ventás e balcóns a tódalas fachadas e unha artística cerrada que o arrodeaba; cando se lle instalaba a luz e as ventás cubertas de papel de celofán vermello se iluminaban, todos pensabamos no marabilloso que sería ter unha casa así... 

Da colocación do musgo, do deseño dos camiños con serrín e da situación das figuras ocupábanse os máis veteranos, sobre todo o Juan do Presidente, que agora leva anos en Barcelona e que tiña moito xeito para estas cousas, nas que eu nunca pasei de simple peón. Os últimos detalles dábanos eses poucos privilexiados en segredo, detrás dun telón, baixo a supervisión da sancristana, a Carmiña a Ferreira, e do párroco, o Padre Ofilón. Había anos en que incluso corría un regueiro de auga polo medio e medio do Nacemento,  algo que causaba asombro entre todos os que se acercaban a contemplar o Belén de San Clodio, sen dúbida o mellor de toda a contorna. O domingo anterior á Noite Boa ou ese mesmo día na Misa do Galo sacábase o telón e todos corríamos ilusionados a ver como quedara o Nacemento. Para os nenos era un dos acontecementos máis esperados do ano. A min sempre me parecía fermosísimo e era capaz de botar horas enteiras mirando para aquel pedazo do mundo en miniatura. 

Durante anos tratei de imitar o Nacemento de San Clodio na nosa casa. Primeiro foi na trastenda dos ultramarinos do meu avó Emiliano, con moi pouco entusiasmo pola súa parte, pois non lle gustaba nada que remexera nas súas cousas, e logo na propia tenda, cando esta xa cerrara pola competencia desleal dos novos “supermercados” de Leiro. Entre o Enrique -que ás veces le o que escribo desde o Brasil-e máis eu, durante o ano, como descendentes de carpinteiros que eramos, fomos construíndo con taborelas unhas casiñas semellantes ás do convento, o castelo, o pesebre, a ponte... Con iso e con algunha que outra figura mercada na tenda da Marisa da Veiga, en Leiro, e outras que había pola casa, fun facendo os meus primeiros Nacementos. Logo, cando xa ía ó Instituto, a cousa foi mellorando con algunha figura mercada, entre as máis baratas, na librería Valeiras de Ribadavia –con que cobiza mirabamos para aquel escaparate cheo das  marabillas dun Nacemento!-. Pero cando de verdade me sentín orgulloso foi cando fun capaz de instalar un circuíto de alumeado eléctrico no meu Nacemento –logo das prácticas nesta disciplina con don Jesús “O Cerilla”,  no segundo curso do Instituto-. Teño que dicir que os inimigos máis grandes do meu Belén eran os ratos, que desfacían de noite o que eu facía de día. Foi así que, un ano, talvez despois de ver algunha película da Segunda Guerra Mundial, discorrín, sen dicirlle nada ó meu avó, instalar uns arames electrificados arredor do Nacemento, para a súa protección. Na primeira noite caeu un dos ratos saboteadores, que apareceu chamuscado. Pero houbo un conato de incendio na casa e o asunto acabou nunha malleira e na retirada inmediata de tódolos elementos eléctricos do meu Nacemento…

Xa non hai rapaces en San Clodio, pero supoño que pola sancristía aínda quedará algunha das figuras aquelas que tanto nos ilusionaron a xeracións e xeracións de nenos da parroquia… Hoxe foi domingo. Na parroquial de Longoseiro, onde asisto á misa regularmente coa miña familia, hai un humilde pero fermoso Nacemento. Non é tan grande coma aquel de San Clodio, pero está feito con moito xeito e con moito cariño. Cando rematou a misa quedeime a miralo con máis detemento, e lembreime, con nostalxia, do Nacemento de San Clodio e do meu, do chalé e do vello do pote, do fallado do convento e dos meus amigos da infancia, esparexidos uns por este mundo e outros polo outro… Estou seguro que, cada Nadal, tamén eles, o mesmo ca min, se lembraran do  Nacemento de San Clodio...

Johnny Guitar

O xoves pola noite abandonei o seguimento de calquera tipo de actualidade para ver, acurrucado no sofá, a película que pasaban na TVE1: “Johnny Guitar” (1954), de Nicholas Ray, unha das miñas favoritas. Non sei cantas veces a levo visto, pero foron moitas, e algunhas das súas secuencias moitas máis. Lémbrome especialmente de cando a puxemos en Carballo, no Cine Club, en versión orixinal subtitulada; debeu ser a finais dos anos oitenta, unha noite de calquera venres de inverno, no antigo Cine Rega. Quedoume para sempre na memoria a resposta de Johnny (Sterling Hayden) ó barman do casino de Vienna (Joan Crawford), cando este lle pregunta a quen debía anunciar: “My name is Johnny…Guitar”. Ás veces penso que o tan coñecido “I´m Bond… James Bond” do Axente 007, coa mesma pausa intermedia, puido ser copiado desa secuencia de “Johnny Guitar”. E iso a pesar de que Sterling Hayden nunca podería ter feito de James Bond.

Os clásicos, tanto na literatura coma no cine, na pintura ou na música, son moi fáciles de recoñecer: son aquelas obras  que canto máis as les, as contemplas ou as escoitas, máis che gustan. A maiores, unha memoria fráxil coma a miña fai moito máis agradables estas revisións, porque reúnen nunha soa experiencia o pracer de ver de novo paisaxes amadas co de recuperar matices que xa se perderán no insondable pozo do esquecemento. Pero é que, ademais, teño unha debilidade especial por este clásico: nel aparecen dous dos meus actores preferidos, Sterling Hayden e John Carradine, dous grandes perdedores da pantalla –como non lembrar a Dix (Sterling Hayden), o granxeiro arruinado convertido en foraxido, na “Xungla de Asfalto” de John Huston, ou a Casy (John Carradine), o predicador que deixara o seu oficio por xa non saber de que predicar, nas “Uvas da Ira” de John Ford-. E as grandes historias do cine, coma as da literatura ou as da vida mesma son historias de perdedores. Como dicía Camus, non existen as causas victoriosas, e por iso lle gustaban máis as perdidas.

Hai un acordo case xeral en considerar a secuencia do diálogo entre Sterling Hayden e Joan Crawford, cando lembran o seu antigo amor e a felicidade perdida, como unha das máis logradas da historia do cine. Nela, Johnny, sentado á mesa do bar, tomando unha copa, pídelle a Vienna que lle minta, que lle diga que todos eses anos o estivera agardando; ela, coma un eco, séguelle o xogo amargamente: “Si. Todos estes anos te estiven agardando”… “Dime que aínda me queres como eu te quero”. “Si. Aínda te quero como ti me queres”. “Grazas. Moitas grazas”, remata Johnny co cruel diálogo. Si, é magnífica, e así a consideraron Godard ou Truffaut, entre outros. Pero a min gústame tanto ou máis outra, unha que está case ó principio do filme. Ocorre tamén no bar, a tensión entre Vienna e o grupo de Dancing Kid, por un lado, e Emma e os habitantes do pobo, por outro, está a punto de estourar por causa do asasinato do irmán de Emma no asalto á dilixencia. Un dos amigos de Dancing, nervoso, derrama unha copa de wisky e o vaso roda pola barra; cando vai caer ó chan, aparece unha man que o pilla no aire. É a de Johnny, que estaba xantando nun reservado e escoitara a discusión. Cun café na man, sen armas e situado entre os dous grupos de inimigos a piques de matarse, pide un cigarro e fala tranquilo:

-Non hai nada mellor ca un cigarro despois do café... Hai homes que só desexan ouro e prata; outros só queren moitas terras e gando; e algúns só devecen polo whisky e as mulleres… Pero se un repara ben, que é o que máis nos enche? Un cigarro e unha cunca de café!

A cámara salta entón ó ventanuco que dá á cociña, o mesmo ventanuco que centrará a secuencia do diálogo amoroso de Johnny con Vienna. Nel aparece Tom (John Carradine), o empregado máis fiel de Vienna, que acolle cun amplo, agradecido e sincero sorriso a salvadora intervención de Johnny. Nunca me canso de ver esta secuencia!

 Neste “western irreal” e “barroco”, como foi cualificado por Bertolucci e Truffaut, deixando á marxe as súas claras referencias á “caza de bruxas”, o poderío das dúas personaxes femininas ou incluso certas imperfeccións técnicas –coma a deficiente montaxe-, un pode atopar tódolos condimentos dunha gran traxedia clásica: o amor, o odio, o fanatismo, os celos, a vinganza… a morte; poderíamos consideralo un western teatral e ata shakesperiano. A súa atipicidade dentro do xénero resulta tan absoluta que o heroe, antigo pistoleiro, non fai practicamente nada en toda a película; pasa o tempo quieto ou observando, e só de cando en vez fai algún comentario cheo de sabedoría e poesía… Pero de entre todas as lecturas posibles, que son moitas, como resulta normal  en toda grande obra de arte, eu quédome con aquela que ve na película de Nicholas Ray –outro gran perdedor-, a tráxica historia do paso inútil do tempo e da soidade do home, o mesmo problema que atormentaba a Unamuno. Johnny é un perdedor, un home que, cansado de loitas e violencias, descobre unha gran verdade da vida: un café é un cigarro despois de xantar, unha muller con quen compartir a existencia…  son das poucas cousas que precisa un home para ser feliz.

Se alguén aínda non viu esta película, ou calquera das outras dúas que cito, que non agarde máis e as vexa de contado. Agradeceramo.

A secuencia do café, entre o minuto 14:40 e o 16:30 (en inglés)

Muñoz Molina e o Instituto Cervantes

Muñoz Molina, César Antonio Molina e Eduardo Lago (2006)

Lo que yo me preguntaba,

 era cómo un país de mediana importancia

 podía permitirse tantos lujos.

A. Muñoz Molina

Sigo as crónicas periodísticas de Muñoz Molina desde hai anos e encántanme. Non sigo tanto a súa obra novelística, porque é contada a novela contemporánea que leo –non hai tempo para todo-. Coincido habitualmente coas opinións de Muñoz Molina, e incluso aprecio nos seus textos esa complicidade íntima que soamente se pode dar, por razóns obvias, entre aqueles que pertencemos a unha mesma xeración e vivimos vidas paralelas na infancia e na xuventude. Non obstante, sen dubidar das súas sans intencións, teño que dicir que non me gustou nada o artigo “Marca Cervantes” que asinaba esta semana en Babelia. Confeso que xa non me parecera acertada a súa decisión de aceptar o cargo de director da sede do Instituto Cervantes en Nova York no ano 2004, porque a independencia resulta fundamental para un escritor e casa mal coa aceptación de cargos públicos nomeados a dedo. Agora, este artigo acaba de convencerme de que aquel achegamento ó poder, a pesar da súa brevidade (2004-2006), non lle sentou nada ben.

O obxectivo fundamental da súa crónica non era outro cá crítica dos recortes, “brutales”, segundo a súa opinión, dos presupostos do Instituto Cervantes,  recortes que “traerán consigo la ruína segura de todo lo que ha ido ganando a lo largo de veinte años”, os que ten de vida esa institución dedicada ó ensino da lingua e a difusión da cultura española no exterior, a que el considera “modelo de excelencia” no ensino de idiomas. Chamou a miña atención que na crítica, Muñoz Molina, antigo director dunha sede, non aporte nin un só dato obxectivo ou cuantificable sobre o que sustentar a súa argumentación. Porque, neste país, visto o visto, entenderá Muñoz Molina que se os cidadáns estamos en contra dos recortes inxustos, non o estamos menos contra os despilfarros innecesarios e moito menos contra a poda dos innumerables privilexios privados que graciosamente se concederon, e conceden, á conta do presuposto público. E, claro, ó falar de cartos os números resultan imprescindibles.

Apunta Muñoz Molina que o Instituto Cervantes tomou como modelos, entre outros, o British Council e a Alianza Francesa. Desde logo o de modelos debeuse entender exclusivamente para os fins, pero nunca para os medios. Explícome: no caso da Alianza Francesa o goberno francés subvenciona as súas actividades cun escaso 5% sobre o total do presuposto; no caso do British Council as súas contas indican que por cada libra que inviste o goberno británico na institución, esta recada 3,10. Que din as contas do Instituto Cervantes?  Pois, como cabía esperar, algo totalmente distinto; por exemplo, que nos presupostos do ano 2008, dos 122 millóns de euros de gasto anual, 90 millóns foron sufragados con transferencias directas do Estado (este ano serán 76 millóns); é dicir, os españois pagamos cos nosos impostos arredor do 75% (86% no exercicio do 2011) do gasto total desa institución. Compárese iso cos datos aportados para o British Council ou a Alianza Francesa e coido que sobra calquera comentario. O British Council e a Alianza Francesa son bos negocios para os respectivos países, mentres o Instituto Cervantes é unha notable hipoteca para o noso.

Sae Muñoz Molina na defensa dos profesores: «quizás la parte más sólida profesionalmente de su personal, la mejor preparada y de más prestigio, ganan sueldos en general insuficientes, y tienen condiciones laborales inseguras.». Esquécese de aclarar que hai dous tipos de profesores: os fixos, con oposición, e os contratados. O salario medio dos primeiros está arredor do 41.000 euros ó ano, e se pode ser certo que nalgúns países ese salario non é gran cousa, noutros, con eses cartos, poden vivir coma verdadeiros marajás. E senón, porque hai tantas pelexas para conseguir esas prazas? Entre a información que recollín, anotei un dato que aporta un usuario galego do centro que o Instituto Cervantes ten en Shangai: sorprendíase da oferta dunha praza de profesor de español cun salario de 54.000 dólares anuais, mentres o salario ofrecido por un colexio privado na mesma cidade, para un posto con dedicación semellante, era de 18.000 euros. Cousa diferente son os profesores contratados, dos que hai continuas queixas, bastante razoables, en moitos centros do Cervantes (ver o blog (http://eltrasterodelcervantes.blogspot.com.es/). En todo caso, dado que o Instituto Cervantes, no ensino da lingua, non pode ser unha institución benéfica, o profesorado deberá pagarse cos ingresos que xeren os cursos que imparta, como ocorre no British Council e na Alianza Francesa.  Pero o que xa me parece totalmente fóra de lugar é isto que escribe: «En cuanto a los directores, jefes de estudios, gestores culturales y administradores, sus sueldos son casi insultantemente inferiores a los de los diplomáticos, y además carecen de todas las prebendas de éstos, empezando por la muy importante de la vivienda gratuita.». Sería desexable que os aires da capital do imperio non lle fixesen esquecer a Muñoz Molina a súa Úbeda natal e non o convertesen nun desmemoriado! Soamente faltaría que o persoal de tales centros cobrase salarios de diplomáticos (eses si que resultan insultantes, Antonio, pero por superiores ó que sería razoable). Ademais, deixando á marxe o método dixital de nomeamento de todos eses cargos, por moito que se disfracen de concursos de méritos, todos os salarios deben de ser bastante superiores ós 41.000 euros dos profesores, e estou seguro que no noso país sobran aspirantes coa cualificación precisa que estarían encantados tanto do soldo coma do destino. Moitos dos que participan nos blogs que tratan destes asuntos confesan que nunca foron capaces de saber a ciencia certa o que ganan os directores dos centros, pero un asegura que sempre era máis de 6.000 euros ó mes no ano 2009. Se a todo isto unimos as constantes denuncias de traballadores sobre nepotismo e incapacidade dalgúns directores, caciquismo e enchufismo nos nomeamentos, despilfarro de recursos (o aluguer do local de Pekín, por exemplo, de 3200 metros cadrados nun soberbio edificio, custaba, no 2009, 400.000 euros ó ano), etc., etc., a conclusión obrigada é que o Instituto Cervantes será de todo menos exemplar. Como cabía sospeitar, un de tantos “chiringuitos” que, a pesar de nacer sobre unha boa idea e para realizar unha labor tan importante como necesaria, remata servindo fundamentalmente para colocar amigos; como din os editores do blog “el trastero del Cervantes”: «un coto privado de caza para los amigos del partido de gobierno de turno, llámese PSOE, PP, etc.». Visto todo iso, como quere Muñoz Molina que non se pense que traballar no Cervantes é unha especie de “sinecura diplomática”?

Para rematar, un comentario sobre o papel de difusor cultural que ten o Instituto Cervantes. Escribe Muñoz Molina: «Somos muchos los escritores españoles y latinoamericanos que nos hemos beneficiado de la colaboración entre el Instituto Cervantes y las editoriales que publican nuestros libros en otros países». Non me cabe a menor dúbida! Se un dá un paseo polas axendas de actividades culturais dos centros do Instituto Cervantes ó longo e ancho do mundo, atopará un completísimo calendario de eventos que xa nos gustaría ter aquí, na propia casa: conferencias dos escritores máis relevantes, actuacións dos músicos máis coñecidos, presentación das últimas películas españolas coa asistencia de actores e directores…-magnífica oportunidade, para todos eles, de facer turismo gratis polo mundo-. E todo iso de balde para os asistentes! Claro, pagando nós! Un exercicio recomendable: búsquese no British Council e na Alliance Française actividades semellantes e compárese.  Será que o Reino Unido e Francia son países máis pobres ou será outra mostra dos derroches que son precisos para alimentar ese afán vanidoso por aparentar, esa “manía de los grandes gestos, el despilfarro en lo superfluo y la mezquindad en lo necesario”, segundo el mesmo ten denunciado, que caracteriza á nosa cultura? 

En verdade, ter que ler cousas coma estas mentres o país se desangra resulta especialmente triste, sobre todo cando vén de quen un aprecia tanto. De tódolos xeitos, que ninguén se trabuque: o sábado volverei a ler  con sumo gusto o artigo de Muñoz Molina. Todos temos as nosas cousas e, como dicía Kant, errar no xuízo cando se cre ter razón en conciencia nunca resulta eticamente reprochable. Pero si rebatible.

Camiño Francés

Carte des chemins de S. Jacques de Compostelle, 1648. Camino Francés de Santiago de Compostela*

Asistía o pasado 18 de outubro en Ourense ó ciclo de conferencias “Vías de comunicación e tráfico comercial” organizado polo Departamento de Historia da Universidade de Vigo. Interesábanme, sobre todo, as exposicións de Carlos Nárdiz (Protección patrimonial dos camiños históricos), Manuel G. Durán (Pontes históricas e vías de comunicación) e J.M. Andrade Cernadas (Viaxeiros ou peregrinos? Algunhas notas críticas sobre a peregrinación a Santiago na Idade Media). A concorrencia estaba formada, fundamentalmente, por alumnos de historia, e resultoume vergoñento comprobar como a maioría dos que eu podía ver, en vez de atender ós conferenciantes, dedicábanse a mandar mensaxes polo móbil ou, simplemente, a botar unha cabezadiña nas cómodas butacas do auditorio –certo que ningún roncaba-. Tamén chamou a miña atención o uso do idioma: das catro conferencias que escoitei, as tres impartidas por profesores galegos foron en castelán, e a única concesión á nosa lingua veu dun profesor madrileño que puxo o título da súa presentación en galego: tristísimo.

Pero, vaiamos co tema sobre o que pretendo escribir: O Camiño Francés. Teño investigado algunha cuestión relacionada co nome do Camiño, e a idea de publicar algo no blog veume cando escoitaba a Andrade Cernadas, que falou, e ben, dos camiños de Santiago e dos peregrinos. Incidiu, sobre todo, no erro de retroproxección que se comete cando se pensa que a importancia actual da vía e o tipo de peregrinos que a percorren resultan extrapolables ó pasado. Algúns datos que deu: na época de Xelmirez os documentos apenas falan dos peregrinos; a única etapa de peregrinacións masivas anterior á actual sería a Baixa Idade Media, na que os máis chegarían por mar desde as illas británicas; nos séculos XIX e XX os peregrinos a Santiago foron escasísimos (no ano 1972, por exemplo, soamente se entregaron 67 Compostelas). O verdadeiro despegue do Camiño produciríase no ano 1993, co Plan Xacobeo, eminentemente turístico, impulsado por Fraga. Tamén sinalou o profesor algo que xa sabíamos: os camiños de Santiago eran vías por onde circulaban viaxeiros con distintas motivacións; algúns deles, seguramente os menos, eran peregrinos a Santiago por devoción relixiosa.

Citou Andrade Cernadas o Camiño Francés, o Camiño Inglés, o Camiño Portugués, etc. Todo isto parece clarísimo: o Camiño Francés é o camiño que vén de Francia, o Inglés é o que vén de Inglaterra, o Portugués de Portugal, etc. Pero eu penso que hai algún problema. Por exemplo, un documento dunha concordia entre o Arcebispo de Santiago e o Conde de Altamira, do ano 1554, sobre a ocupación e espolio dalgúns lugares e fortalezas do primeiro, fala das cinco feligresias del camino frances. Sorpresa: estas feligresías, que se corresponden coas actuais de Bruma, Ardemil, Leira, Poulo e Buscás, todas do concello de Ordes, non está a carón do que agora coñecemos por Camiño Francés senón do Camiño Inglés! Como se entende isto? Pois, para comezar, aceptando que as cousas case nunca son tan sinxelas como se presentan.

Principiarei cunha afirmación que pode sorprender: o nome orixinal do que agora coñecemos como Camiño Francés non era Camiño Francés. En efecto, cando se revisa a documentación medieval de Galicia, as primeiras referencias indubidables do Camiño de Santiago, que son do século XII, refírense a el como: caminum Francorum, iter Francorum, vie Francorum e stratam Francorum, denominacións que poñen de manifesto que se trata do camiño ou vía dos francos, pero nunca dun camiño que vén de Francia, circunstancia normal se temos en conta que Francia aínda non era unha realidade totalmente definida como país. Mesmo na guía do camiño do Liber Sancti Jacobi (o Códice Calixtino) as denominacións que aparecen son via e ytinere Sancti Iacobi, e dúas veces se cita, dentro de Compostela, a viam Francigenam, concretando que se trata da rua onde se atopan os cambistas, os taberneiros e os comerciantes; pero nunca se fala do Camiño Francés, aínda que asi apareza nalgunhas traduccións pouco rigorosas. Na realidade, a denominación de Camiño Francés non aparece nos documentos ata un século máis tarde, e soamente se fará común a partir de mediados do século XIII. Adoita explicarse isto dicindo que “francos” eran os que viñan de Francia e que polo tanto as dúas denominacións resultan equivalentes. Pois tampouco! O tema é complexo, pero podemos resumilo dicindo que franco, na Idade Media, podía significar dúas cousas: extranxeiro (pero non exclusivamente francés) e home libre ou exento de certas cargas (a iso se refiren os comúns fueros de francos). É certo que o apelativo franco tivo na súa orixe un carácter estritamente étnico, referente a individudos pertencentes ó pobo xermánico dos francos; pero desde o século VI, ou talvez desde algo antes, pasou a significar tamén ‘home libre’, pénsase que por derivar en última instancia da raiz gótica freis-, da que vén o alemán moderno frei  e o inglés free. Máis tarde,  a gran extensión que alcanzou o regnum francorum -toda a Francia actual, gran parte da Alemaña, Hungría, Chequia, os Países Baixos, Italia e incluso unha parte da Península Ibérica (a Marca Hispánica)-, fixo que fosen coñecidos co apelativo común de francos tódolos habitantes deses territorios. A pesar de que o tratado de Verdum, do ano 843, estableceu a división do regnum francorum en tres partes, a denominación de francos seguiuse utilizando para os habitantes do total do antigo reino; así o demostra, por exemplo, o nome común de francos que recibían os cristiáns que participaban nas cruzadas (séculos XI-XIII), con independencia do país de orixe. En sintonía con isto, hai que apuntar que o primeiro rei que abandona a antiga fórmula de rei dos francos para pasar a denominarse rei de Francia foi Felipe II “Augusto” (1180-1223), xa a cabalo dos séculos XII e XIII. Da voz francigenae din Vázquez de Parga, Lacarra e Uría no seu monumental traballo “Las peregrinaciones a Santiago de Compostela”: «cobra en los diplomas un sentido más general de “extranjero”, cualquiera que sea su procedencia. Exactamente lo mismo ocurre en Italia e Inglaterra, donde bajo el nombre de francigenae se incluía a tolos los que no se demostrara eran ingleses o italianos.».

Pero, por que o Caminum Francorum pasa a ser Camiño Francés? Pois penso que a razón fundamental está na aparición do substantivo e adxectivo franceis (>français), que comeza a documentarse a principios do século XII, derivado de franc ‘franco’ (do lat. medieval francus, xen. franci, á súa vez dun xermánico frank ‘libre, exento’). Outro adxectivo derivado do mesmo substantivo era francisco, que cualificaba obxectos, sobre todo relixiosos, de orixe ou estilo franco, equivalente a romano e por contraposición a mozárabe hispano. Non debemos esquecer que foi o Camiño a principal vía de introducción do rito litúrxico romano que acabou impoñéndose totalmente ó antigo rito hispano no reinado de Afonso VI . Foi parte da chamada reforma gregoriana que algúns non dubidan en chamarlle Carolinxia, por canto conseguía facer realidade as aspiracións do Imperio fundado por Carlomagno, entre elas a unificación litúrxica. Curiosamente, e non por casualidade, camino francisco foi a denominación intermedia do Camiño, moi común na primeira metade do século XIII, entre o antigo caminum francorum e o novo camino frances. En suma, os primeiros Camiño Francés aínda fan referencia ó franco, sospeito que cun gran peso do significado relixioso, e nada ten que ver ese nome con que a orixe de tal camiño estivese en Francia. Pero, claro, a conformación definitiva de Francia como país, que toma o seu nome do baixo latín Francia ‘o país dos francos’ – un exemplo claro da diferencia entre o concepto desa antiga Francia e a posterior vese ó estudar que cando os francos ocuparon a Galia, os galos chamábanlle ós francos “xermanos”), irá facendo que se perda o significado orixinal do nome do Camiño e se vaia asumindo o que agora temos, dun camiño que principia en Francia, un xeito de etimoloxía popular algo sutil, pero etimoloxía popular ó fin e ó cabo. A maiores, as fontes hispanas tamén aclaran como o primeiro significado do adxectivo francés era ‘franco’; así, cando Afonso X, autor dalgunha das primeiras referencias que temos do uso do adxectivo francés en España,  relata os feitos lendarios dos exércitos de Carlomagno na península Ibérica, ós francos chámalle franceses,  e cando se refire ó rito relixioso romano ou franco, chámalle officio frances.

Aínda así, quedaría por explicar por que aparecen camiños, como o citado ó principio do traballo, que levan a denominación de camiño francés e son distintos do antigo caminum francorum. Podería pensarse que o elemento relixioso da peregrinación unificara tal denominación para todos os camiños de Santiago. Pero non: están documentados camiños franceses que non van a Santiago. Por exemplo, nun apeo de San Clodio do ano 1565 aparece unha leira de viña nas proximidades da Ponte San Clodio que linda  “por vajo en el camino frances”, que non era outro có antigo camiño que viña de Ribadavia para San Clodio pola marxe esquerda do Avia. Claro que este camiño, por ter continuidade ata Compostela, tamén podería ser considerado un camiño de Santiago, por certo tan ou máis importante ca moitos dos que agora están considerados e protexidos como camiños de Santiago, pero diso poderíamos falar noutra ocasión. O que xa non deixa lugar a dúbidas é, por exemplo, un deslinde do ano 1560, dunha leira en Ponte Caldelas,  que estaba situada “al longo del camjño franzes q^e bay p^a Ribadabja”, é dicir, a carón do camiño de Pontevedra a Ribadavia, e ese si que non ía a Santiago. Cal pode ser a explicación? Pois, en resumo, que o singular réxime xurídico que acadou  o Camiño Francés, libre para tódalas persoas e soamente suxeito á xurisdición real, comezou a aplicarse a outros camiños que por iso recibiron o nome de camiños franceses. Non obstante, esa denominación xa comezou a declinar nos séculos XIV e XV, substituída pola de Camiño Real, que sería, en definitiva, a que se mantería. Dese xeito, no século XVI xa eran raras as referencias a camiños franceses, e no XVII practicamente desapareceron. Por iso agora nos sorprenden tanto. 

Moitas máis dificultades e escuridades, tanto de tipo histórico coma lingüístico, hai relacionadas cos Francos; por exemplo no topónimo homónimo, bastante habitual en Galicia, que se asocia a miúdo, e con pouco fundamento, coas peregrinacións a Santiago, e con outros topónimos aparentemente relacionados, caso de Francelos. Pero, por hoxe, coido que xa é suficiente.

*Mapa falso do Camiño Francés, que incluso está á venda nalgún museo. Foi realizado polo artista francés Daniel Derveaux nos anos setenta. El foi un dos que soubo “poñer en valor” o Camiño.

Algúns apuntes sobre a Ponte de Ribadavia*

 Vista xeral da Ponte de Ribadavia

Se me preguntasen por cales son na miña opinión os restos arqueolóxicos que mellor reflicten o pasado esplendor do Ribeiro, non dubidaría na resposta, escollería as antigas pontes do Avia. Sería difícil atopar en Galicia, e mesmo en España, un caso semellante ó deste nobre, poético e amado río noso, que, nos pouco máis de dez quilómetros de conca que debuxan o Ribeiro de Avia, reunía xa a mediados do século XVIII tres obras da envergadura da ponte de Ribadavia, da de San Clodio e da de Pazos de Arenteiro.

As pontes son o paradigma da obra pública e a súa construcción sempre foi indicador de tempos de bonanza, do mesmo xeito que o seu deterioro ou destrucción se asocia con épocas de decadencia ou guerra. Desde un punto de vista estritamente estético, as pontes sempre chamaron a atención dos homes, tal vez porque nelas vemos unha metáfora da propia vida en sociedade, como obras colectivas que axudan á superación das dificultades do camiño, e tamén porque nelas percibimos un dos máis importantes símbolos da humanización das paisaxes; como escribía Cunqueiro, nas pontes é onde os ríos aprenden mesura e xeometría. Li Tai Po, poeta chino do século VIII, cría que o encanto dunha ponte descansaba na perfecta conxunción de tres elementos esenciais: o carácter de obra viva, a beleza dos seus materiais e a presenza do arco, e iso segue valendo agora, se acaso facendo fincapé no especial valor do terceiro elemento –o arco- e engadindo a necesidade dunha axeitada integración da obra no seu entorno paisaxístico. Ademais, no caso das pontes antigas, como monumentos que son, adquire unha relevancia especial a súa historia.

Teño dedicado bastantes horas de estudo ás nosas pontes, e podo dicir que unha historia do Ribeiro que non comtemplase a destes monumentos sería unha historia coxa. Da de Pazos, hoxe entre as ruínas máis evocadoras e fermosas do Ribeiro, atopei que era unha obra máis nova do que se pensaba, que non era medieval e que fora construída por impulso dos veciños de Lebosende na primeira metade do século XVIII[1]. Da de San Clodio hai abondosa documentación que informa de como foi promovida polo abade do mosteiro de San Clodio, Rodrigo de San Xes, a finais do século XV. Non obstante pouco sabemos seguro arredor da ponte de Ribadavia, salvo que é a máis antiga das tres.

Na idea de que sempre resulta convinte chamarlle ás cousas polo seu nome, isto sería o primeiro sobre o que cabería apuntar algo. Certo que o nome máis habitual que se lle aplica, Ponte de San Francisco, ademais do xenérico de Ponte de Ribadavia, vén de moi antigo; así figura, por exemplo, nun coñecido e valioso plano da vila do ano 1799. Non obstante, a ponte de Ribadavia é moi anterior ó convento de San Francisco. O convento, con tal nome, ocupa o lugar dunha antiga igrexa, a de Santiago de Alén, e nunca sería anterior ós séculos XV-XVI; mentres, a primeira noticia da ponte remóntase ó ano 1211, cando nunha doazón ó mosteiro de Melón se rexistra unha chousa “ad pontem burgi”, en Ribadavia. Deste xeito, resultaría máis propio chamarlle á ponte polo seu nome orixinal de Ponte do Burgo,  nome que reflicte unha orixe próxima no tempo á da propia vila, que nace, como ben se sabe, do antigo e xerminal Burgo de Ribadavia. Esa datación tan temperá da ponte fai moi improbable, por non dicir imposible, a relación entre a súa construcción e quen a tradición considera promotor da mesma, San Pedro González Telmo, que non chegaría a Galicia, como moi pronto, ata uns vinte anos máis tarde da data antes citada; iso tamén dificulta a relación do santo coa Ponte de Castrelo, obra para a que se rexistran mandas testamentarias nos anos 1227  e 1229. E se esa chegada tardía do santo ás terras de Galicia fai dubidar do que conta a tradición na cuestión das pontes de Ribadavia e Castrelo, a data do seu pasamento, anterior ó ano 1250, é razón de peso contra outra suposición moi extendida, a de que fose o fundador do convento de Santo Domingo, cuestión sobre a que xa se mostrara prudente o Padre Eiján, cando se decantara por considerar máis plausible que o fundador do convento fose un discípulo seu, frei Pedro das Mariñas, soterrado na igrexa deste convento de Ribadavia.

Alzado actual da Ponte (Puentes Históricos de Galicia (1990))

O segundo apunte que me gustaría facer ten que ver coa propia estrutura da ponte: foi sempre a de Ribadavia tal e como hoxe a contemplamos? Unha primeira cuestión sería a referente ó número de arcos. A dúbida sobre ese número aparece cando se le no dicionario Miñano (1826-28) que a ponte tiña catro arcos. Todos os autores posteriores,  desde Madoz (1845-50) a Avila y La Cueva (1852), falan dos tres arcos que agora observamos. Tampouco coñezo ningunha referencia antiga que fale de catro arcos: no plano do Ribeiro de don Joaquín Pardo (1831), case coetáneo co dicionario Miñano, figuran tres -aínda que se debería considerar como no mesmo plano a ponte de Pazos, que tiña catro, tamén aparece con tres-, o mesmo ca no citado plano de Ribadavia de 1799. Creo que o apunte do dicionario Miñano é un simple erro, pero non parece desatinado pensar na posibilidade dun cuarto pequeno arco de alixeiramento do lado de San Francisco, semellante ó arco pequeno do lado dereito: por cuestións de simetría, a ponte melloraría bastante na súa estética. Non se aprecian na actualidade indicios de tal cuarto arco, pero iso non quere dicir nada, a modificación do número de arcos secos dunha ponte resultou bastante frecuente, sirva de exemplo a Ponte Vella de Ourense, que chegou a ter once arcos dos que hoxe soamente quedan sete. Unha segunda cuestión sería a referente á rasante da ponte. Tódalas fotografías nas que aparece a ponte, e témolas desde finais do século XIX, indican unha rasante horizontal, pero todas son posteriores ás modificacións que experimentou como consecuencia das obras de construcción da estrada Vigo-Madrid a mediados do século XIX, obras que non coñecemos en detalle. Claro que, nos citados planos de 1799 e 1831, anteriores a esas obras, tamén aparece debuxada unha rasante horizontal. Non obstante, as edificacións máis antigas que hai nos dous estremos da ponte, sobre todo as da rúa Avia, entrada da antiga verea que viña da Ponte San Clodio atravesando o Ribeiro, aparecen a un nivel claramente inferior ó da rasante actual. Non desbotaría eu unha rasante lixeiramente inclinada cara os estremos, máis acorde coa estrutura xeral das pontes medievais, como é o caso da Ponte Vella de Ourense, a Ponte Loña ou a Ponte San Fiz, obras que sempre se poñen como exemplo de similitudes técnicas e epigráficas coa de Ribadavia. Hai que considerar a este respecto que no ano 1640 contratábase unha reparación da ponte, dado o seu estado de ruína, e que, tal como apuntaron Segundo Alvarado, Manuel Durán e Carlos Nárdiz na súa obra Puentes Históricos de Galicia (1990), na parte superior dos tímpanos obsérvase unha reconstrucción antiga. Esa reconstrucción, digo eu, ben podería ter sido a que alterou a rasante inclinada e incluso o número de arcos da ponte orixinal. Outro enigma que habería que aclarar sería o da falta de espolóns augas abaixo nas pilas da ponte de Ribadavia,  unha ausencia normal nas pontes romanas -os romanos ignoraban os problemas da socavación augas abaixo-, que unicamente presentan tallamares, pero rara nas pontes medievais; talvez a explicación resida en que todas as pilas están apoiadas sobre penedo, e en que soamente a pila que separa os dous arcos maiores está metida na auga de xeito permanente.

Recreación do suposto alzado medieval da Ponte

Máis anotacións cabería facer sobre as reformas que se produciron no entorno da ponte como consecuencia do paso da estrada Vigo-Madrid, e sobre as importantes e desafortunadas intervencións do ano 1933, realizadas con motivo do ensanche da estrada e da construcción das beirarúas, que conlevaron, entre outras cousas, a eliminación dos tallamares triangulares orixinais da ponte. Pero o espazo do que hoxe dispoñemos non nos permite entrar en máis detalles.

*Traballo publicado no boletín da Asociación de Amigos do Museo Etnolóxico e do Conxunto Histórico de Ribadavia, A Fundación, nº21, 2011, pp. 4-5.

---

[1] Fernández González, F. (2004): “A Ponte de Pazos sobre o Avia. A historia fronte ás lendas”, Boletín Avriense, XXXIV, pp. 79-96.

Sobre a abundancia do apelido Ferreiro

Venus, Vulcano e Marte (Tintoretto, 1555)

Na casa do ferreiro, coitelo de pau

Non te cases cun ferreiro

que é moi malo de lavar

Cantiga popular

Noutra ocasión xa escribín aquí arredor do libro Allegro ma non troppo de Carlo M. Cipolla (1922-2000). Naquela ocasión fora para falar das súas leis fundamentais da estupidez humana. Hoxe, nas vésperas dunhas importantes eleccións para Galicia, talvez non estaría de mais lembrar que, segundo apuntaba Cipolla, a proporción dos estúpidos (aqueles que fan mal ós outros sen obter ningún beneficio propio) nun país mantense constante ou medra, non hai maneira de diminuíla, e esa proporción é a mesma para tódolos estratos da poboación, desde o dos analfabetos ata o dos catedráticos de universidade, e desde o dos pobres de solemnidade ata o dos multimillonarios. O que se observa en situacións de decadencia coma a actual son drásticos cambios na composición dos grupos dos non estúpidos: por unha banda, unha alarmante proliferación de malvados (aqueles que procuran un beneficio propio a costa do prexuízo alleo) cun alto grado de estupidez entre os gobernantes, e por outra, un non menor incremento da proporción de incautos (aqueles que procuran o beneficio alleo a costa do prexuízo propio) entre os gobernados. Tales cambios na distribución da poboación non estúpida reforza o poder destructivo dos estúpidos e conduce a calquera país á ruína. Nin que dicir ten que as escasas posibilidades de salvación do noso –moi cerca da ruína, senón o está xa- pasarían por diminuír drasticamente o número de ignorantes malvados entre os gobernantes e o de incautos entre os gobernados: difícil me lo poneis!

Pero hoxe non vou a escribir diso, senón do apelido Ferreiro. Preguntaredes que ten que ver este apelido con Cipolla? Pois moito! O libro que citaba comeza cun ensaio que leva por título “El papel de las especias (y de la pimienta en particular) en el desarrollo económico de la Edad Media”. É un ensaio delicioso, que puidera ter escrito o noso Cunqueiro, el que tanto sabía dos afrodisíacos e dos fornicios asociados. Cipolla analiza nel a grande influencia que tivo a expansión do comercio da pementa (potente afrodisíaco) na forma de ser dos europeos: “Europa occidental se transformó como por encanto. Del lugar lóbrego y triste que era, pasó a ser una tierra de desbordante vitalidad, energía y optimismo.”. Conta que iso sucedeu coincidindo coa época das cruzadas, e que os cruzados, a pesar de ser case todos analfabetos, coñecían ben os refráns, en concreto un que dicía: “fiarse da muller propia está ben, pero non fiarse está mellor”. Dese xeito, os cruzados, para non atoparse con desagradables sorpresas á volta das súas expedicións a Terra Santa, preocupábanse, antes de partir, de colocarlle ás súas mulleres un incómodo (para elas) pero tranquilizador (para eles) aparello: o cinto de castidade. Como se pode supoñer, foron tempos de gran prosperidade para os ferreiros; incluso moitos que non tiñan ese oficio, motivados pola abundancia de mulleres fermosas que non recibían as merecidas atencións durante as longas ausencias dos maridos, experimentaron un inaudito interese pola arte da ferrería e pola manufactura de chaves. Segundo Cipolla, iso tivo dúas importantes consecuencias para a sociedade: a expansión definitiva da metalurxia e a crecente frecuencia do apelido Ferreiro ( Ferrari  en Italia, Herrero en Castela, Ferrer en Cataluña, Errementaria en Euskadi, Lefevre en Francia, Smith en Inglaterra, Schmidt en Alemaña, etc.). Aínda que a miña condición de químico deberíame levar a investigar a veracidade da primeira consecuencia, a da expansión medieval da metalurxia, a súa evidencia afórrame o esforzo. Non obstante, non resulta tan evidente a segunda, a da crecente frecuencia do apelido Ferreiro. É así que, dadas as miñas afeccións onomásticas, propóñome comprobar ata que punto os datos confirman a hipótese de Cipolla.

Podería comezar dicindo que o ferreiro sempre se presentou como paradigma de home especialmente capacitado para o exercicio sexual. Ignoro o que hai de certo niso, pero o golpeo vigoroso e acompasado que fai co seu pesado martelo na bigornia da forxa vese desde hai moito tempo como unha representación figurada do acto carnal;  “bater o ferro” e “machacar” son formas comúns de referirse a súa  realización; “ferrote” e “ferramenta” son nomes habituais do órgano sexual masculino e “forno” e “fornela” do feminino. Estas crenzas, como apuntaba, son antiquísimas: non esquezamos que o home de Venus, a deusa do amor e da beleza, era Vulcano, o ferreiro, o deus da fogo e da forxa; esposo, por certo, que tamén foi enganado (atención a Marte, debaixo da cama, no cadro de Tintoretto). Pero todo isto non sería proba de nada, o importante é ver se a frecuencia do apelido Ferreiro é tan notoria como supoñía Cipolla. Iso demostraría que a crenza sobre os ferreiros non é unha simple ficción, senón que está asentada na praxe.

Para a miña pescuda utilicei a base de datos da Cartografía dos Apelidos de Galicia. Busquei entre cerca de cen oficios medievais, desde o de capador ata o de zapateiro, pasando por arrieiros, barbeiros, carpinteiros, ferreiros, colmeiros, monteiros, canteiros, sarralleiros, mariñeiros, xastres, moleiros, barqueiros, pescadeiros, médicos, etc.; tamén oficios administrativos, coma alcalde, rexedor ou escribán; e relixiosos, coma cura, crego, frade ou bispo –si, tamén había os complementos do cura, do frade, do bispo, que daquela non escandalizaban tanto-. O resultado foi concluínte, Ferreiro destácase entre os apelidos de oficio como o máis frecuente en Galicia, con máis de 17.000 casos (cerca de 19.000 se lle sumamos as formas castelanizadas Ferrero e Herrero). Moi de lonxe séguelle Monteiro/Montero (9.663). Algúns dos seguintes, xa a gran distancia, son Escudeiro/Escudero (1708), Vaqueiro/Vaqueira/Vaquero (1558), Peleteiro (1022), Carpinteiro/Carpintero (986), Colmeneiro/Colmenero (882), Labrador (418), Veleiro (328), Moleiro/Muleiro/Molinero (296), Obelleiro/Ovejero (295), Sastre (268), Pedreiro/Pedrero (222), Gaiteiro/Gaitero (210), Colmeiro (194), Canteiro/Cantero (178), Barbeiro/Barbero (154), Pulpeiro (129),  Zapateiro/Zapatero (110), Carnicero (102), Sacristán (93), Taberneiro/Tabernero (75), Mariñeiro/Marinero (22), Tendeiro/Tendero (21), Arriero (18), Barqueiro/Barquero(17), Sardinero (6), Cirujano (6), Médico (1). Os apelidos relacionados con oficios administrativos tampouco son escasos, e son unha clara mostra da antigüidade do minifundismo xurisdiccional e administrativo galego: Meiriño/Merino (1637), Alcalde (1110), Escribano (221), Regidor (38), Notario (22). Por último, non deixa de resultar curiosa (ou non tanto) a relativa frecuencia dos apelidos de ascendencia relixiosa; os datos demostran, entre outras cousas,  a importancia do monacato galego na Idade Media:  Frade/Fraile (959), Crego (897), Monje (105), Bispo (55), Cardenal (21), Cura (19).

En suma, a hipótese de Cipolla queda plenamente confirmada en Galicia. Os datos reflicten con claridade que a suposta mala fama dos ferreiros, como homes sucios e bastos, que repite unha e outra vez o noso folclore, debíase ver amplamente compensada con outras virtudes e atributos máis ocultos, pero que semellaron ser moi apreciados polas nosas féminas. Polo demais, os datos tamén reflicten que o oficio do home sempre foi algo importante para a muller á hora de atopar parella de apareamento e/ou matrimonio; iso explicaría certas cuestións, por exemplo que un oficio relativamente frecuente na Idade Media, o de capador, non deixara rastro algún entre os apelidos.

Tempo de membrillos

Membrilleiro. Antonio López

No calendario republicano francés o ano comezaba no equinoccio de outono, arredor do 22 de setembro, e o primeiro mes levaba o nome de vendémiaire ‘vendimeiro’. Para un natural do país do Ribeiro este tamén tería que selo tempo principal, e tampouco podería ser outro có das uvas e o das vendimas. Non obstante, a apreciación dos tempos é un concepto relativo, depende do estado do observador. Sen deixar de ser de vendimas, este foi para min un tempo de uvas, en efecto, pero logo pasou a ser de pexegos e máis tarde de membrillos. Nin os nenos nin os mozos se fixan nos membrillos, froita demasiado sutil para esas idades da vida; na árbore, a súa pel velosa non os fai apetecibles, e cando se levan á boca o seu sabor e textura distan de resultar agradables... Para darlle aprecio ós membrillos é precisa certa idade, traballo e experiencia. E senón que llo pregunten a Antonio López ou a Víctor Erice, coautores desa magnífica obra de arte que leva por título El sol del membrillo.

Na casa de San Clodio había un membrilleiro, xunto á laxa, debaixo do pombal dos Eiján. No seu tempo, miña nai repartía un membrillo por cada caixón dos armarios e das cómodas, para que a roupa ulise ben, e o meu pai sempre gardaba unha ducia deles para ferver co viño branco, ó que lle melloraban substancialmente o aroma, ademais de axudarlle a clarexar. Os membrillos collíanse con bo tempo e no minguante, sen madurar de todo, pois pronto podrecen na árbore cando o tempo humedece; logo, antes de gardalos, limpábanse coidadosamente cun pano. Penso que foi cando tiven que realizar eu mesmo esa última labor cando comecei a apreciar os membrillos; unha vez eliminada a superficie velosa da froita o que aparece diante dos ollos parécese pouco ó que estaba pendurado da árbore, e semella máis ben unha “mazá de ouro” -non resulta estraño que a unha das variedades de membrillo que cita Columela se lle chamase así, “mazá de ouro”, talvez as mesmas "mazás douradas" do xardín das Hespérides-. Durante anos, un dos membrillos da miña colleita sempre quedaba reservado para a mesa de traballo. Nos meses de inverno gustábame collelo, cheiralo e ata acaricialo; a súa cor e o seu aroma devolvíanme á luz perdida das tardes outonizas… Cando comezaba a podrecer xa se ventaba unha nova primavera. Debeu ser nesa época cando entrei de cheo no tempo dos membrillos.

Tardei en asociar os membrillos co doce de membrillo. Pensaba de neno que con eles pasaría igual ca cos plataneiros que había na Praza de San Clodio, que nada tiñan que ver cos plátanos que se vendían na tenda. En San Clodio ninguén facía doce de membrillo, e o que comíamos en datas sinaladas era aquel que viña do Sur, de Puente Genil, nunhas latas grandes cuns debuxos moi fermosos, parecidos ós das latas de aceite da Giralda. Se acaso, cando un estaba doente, as nosas nais collían un dos membrillos que estaban esparexidos polos caixóns, cocíano, e logo partíano e botábanlle un pouco de azucre ou mel por encima, e iso parecíanos un verdadeiro manxar dos deuses.

Morreu o vello membrilleiro de San Clodio hai anos; algunha vez teño posto na miña mesa membrillos alleos, pero xa non é o mesmo…Agora conténtome con recibir o agasallo dun ou dous caldeiros de membrillos de parte dalgún veciño, con ver como a miña muller prepara o doce con eles, con degustalo logo con queixo de Loureiro e con ler cousas sobre esta e outras froitas. Para saber, por exemplo, que a mazá e o membrillo eran as froitas preferidas por Afrodita, o que se explica polas súas propiedades afrodisíacas. Que as noivas gregas, segundo conta Plutarco, comían un membrillo antes do seu primeiro encontro carnal para perfumar o primeiro bico, e logo sempre que querían concebir; non obstante, unha vez preñadas non debían nin cheirar os membrillos. Que no renacemento o membrillo era o símbolo por excelencia do amor e do matrimonio. Que na España do Século de Ouro o membrillo era símbolo dos xenitais femininos; así, Covarrubias escribía: “La etimología del membrillo tienen algunos del diminutivo de la palabra membrum, por ciertas semejanzas que tienen los más de ellos con el miembro genital y femineo”; mentres, Cervantes, no Licenciado Vidriera, a mesma novela na que atopamos viño de Ribadavia nunha taberna xenovesa, fai que o protagonista perda a razón e a saúde cando unha dama lle dá a comer do membrillo: “comió en tal mal punto Tomás el membrillo que al momento comenzó a herir de pies y manos como si tuviese alferecía…”. Outro admirador dos membrillos foi Cunqueiro; por el souben, por exemplo, que Sthendal refrescaba os solpores do verán, fronte ó Tirreno, en Civittavecchia, con auga de membrillo, servida en alto vaso de Murano, que o novelista revolvía cunha culleriña longa de prata, amodiño, mentres observaba compracido o paseo polo malecón dos xeitosos corpos das mozas italianas.

Penso agora na inxustiza que significa que o pobre Cunqueiro, despois de escribir o que escribiu, el que era máis de amores e sabores ca de misas, quedase castigado de por morte (ou alomenos mentres o bronce dure) a ollar de seguido para a fachada da catedral de Mondoñedo. Seguro que preferiría, con moito, estar sentado fronte ó paseo, nunha taberna, coma Sthendal,  para poder mirar ás rapazas con certa malicia; e non cun libro colgando da man esquerda, que é como se lle presenta, senón cunha cunca chea de perfumada treixadura na dereita. Porque cada cousa, como ben sabía don Álvaro, ten o seu tempo para o home. 

Elsa

Amo: En que consiste ser feliz ou desgraciado?

Jacques: Un home feliz é aquel cuxa felicidade está escrita alá arriba;

 polo tanto, aquel cuxa desventura está igualmente escrita, é un home desgraciado.

Diderot (Jacques o fatalista)

Digamos que se chamaba Elsa. Era alta e delgada, lixeiramente loira, e eu non sabería dicir se de nova fora unha muller atractiva. Tería arredor de sesenta anos cando apareceu por San Clodio, alá polo ano 2005, pero mantiña unha mirada viva e intelixente. Nacera na Cima da Vila, na veciña parroquia de Osmo, e con cinco ou seis anos emigrara cos seus pais a Buenos Aires, de onde nunca voltara. Chegou de regreso a España expulsada polo destino e pola crise, sen que poida saberse cal dos dous factores foi máis importante, no caso de considerar que a crise arxentina non era unha parte do destino de Elsa. A súa nai morrera nova; por iso, aínda adolescente, tivera que compaxinar os estudos co coidado da casa familiar; logo traballara durante anos dando clases de inglés nunha academia, pero o seu pai enfermou e viuse obrigada a deixar o traballo. Cando este finou, Elsa xa foi incapaz de atopar outro emprego. O “corralito” acabaría deixándoa na miseria. Alá, en Buenos Aires, quedou unha casa baleira e unha chea de lembranzas. Aquí esperábana catro paredes, o único que quedaba da noutrora casa paterna, e media ducia de viñolas que seguía traballando un tío seu. Comezou indo a parar á casa do tío, que a puxo a traballar nas viñas. Pero Elsa nin fora afeita a iso nin tiña idade para reconverterse en traballadora do campo… Pouco parou en Osmo.

Foi así como chegou a San Clodio, para vivir cunha prima solteira un pouco máis nova ca ela. Aquí estaba máis contenta, pero tampouco lle resultou fácil adaptarse. Os primeiros invernos lembrou o frío esquencido da infancia e coñeceu a dureza da soidade na que se vive no rural galego do interior. Pero acabou acostumándose. Os parentes arranxáronlle o cobro dunha pequena pensión e comezou a respirar de novo. Gustaba moito de camiñar e afeccionou á súa prima no san costume de sair da casa. Ademais, raro era o día que non se preparaban e baixaban as dúas ata Leiro para tomar un cafeciño. Tampouco adoitaban perder ningunha das feiras de Ribadavia e do Carballiño; Elsa, paseando entre os telderetes dos feirantes, aínda que non mercase nada, recuperaba o contacto perdido coa humanidade…

Debeu ser nun día deses de feira, nunha cafetería do Carballiño, cando me dixo que a España lle ía pasar o mesmo ca Arxentina. Era na época en que tódolos españois estábamos inmersos na crenza do progreso continuo, e lembro que a súa advertencia, ademais de sorpresa, causárame malestar. Pensara eu que naquel vaticinio de Elsa había certa falta de gratitude hacia o país que a acollía. De tódolos xeitos, naquel momento, ocultei a miña contrariedade e limiteime a preguntarlle en que se baseaba para facer tal predicción. A súa resposta quedoume ben gravada na memoria:

-Verás Frutos: observo muchos carteles de “SE VENDE”/ “SE ALQUILA”… y así comenzó todo en Argentina.

Nun primeiro momento non lle din demasiada importancia á predicción de Elsa. Pero, o caso é que comecei a fixarme nos carteis de “SE VENDE”/ “SE ALQUILA” e no seu imparable incremento … Nin o reparto dos 400 euros que, máis tarde, fixo Zapatero, presumindo de superavit, nin os magníficos resultados dos tests realizados á banca española, conseguiron frear o aumento no número dos ditosos carteis….Logo veu todo o que veu, e eu quedei convencido que Elsa fora a primeira persoa capaz de predicir a gravidade da crise que agora nos afoga.

Como seguiu a historia? Un par de anos despois da profecía de Elsa, xa inmersos de cheo na depresión, nun día do outono do 2010, asistía en Mondariz a unha conferecia de Rafael Pampillón. Aseguraba o eminente economista que ninguén fora capaz de prever a grande crise na que estaba inmersa España, e xustificaba esa incapacidade cun principio filosófico: «as cousas verdadeiramente importantes nunca resultan predicibles». Puxo algúns exemplos: o atentado das torres xemelgas, a caída do muro de Berlín, ... Faltoulle pouco para que eu levantase a man e citase a Elsa como única profeta da crise española. Non a levantei e creo que fixen ben: como comprobei pouco tempo despois, a profecía de Elsa referíase a algo sen a máis mínima importancia...

No inverno que seguiu a aquel outono, á súa prima diagnosticáronlle un Alzheimer galopante e foi internada nunha residencia de Ourense. Dese xeito, Elsa quedou sóa na casa de San Clodio; visitaba cada pouco á prima, pero esta pronto deixou de coñecela… Alá por xaneiro, foi Elsa a que comezou a sentirse maliña, circunstancia que ela achacaba ó frío que facía. Resistíase a ir ó médico, pois confiaba moito nas herbas e nas infusións, pero a cousa non melloraba. Así que, como a casa de San Clodio era moi grande e difícil de quentar, decidiu xuntar os pequenos aforros e mercar un pequeno buganlov prefabricado que situaría na viña máis soleada que tiña, moi preto da capela do Socorro de Osmo… Alí, cría ela, fóra das néboas do fondo do val, xa non pasaría frío e sanaría.

Os nulos resultados das herbas e os consellos dalgúns veciños fixeron que, por fin, visitase ó médico, quen a enviou de contado ó especialista a Ourense… Foi cousa dun par de meses. Unha tarde soleada, das que a ela lle gustaban, fomos a despedila  no seu retorno definitivo a Osmo… Cando baixaba do funeral, camiño de San Clodio,  á altura da capela do Socorro, vin como destacaba nun socalco o buganlow que Elsa nunca estreara. Permanecía alí, coma a natureza, indiferente ás traxedias humanas, acariñado polos raios dun doce solpor de primaveira.

9 de setembro do 2012, Festa do Socorro en Osmo

O señor Luciano, o Farrapeiro e a Praza de San Clodio

As vidas máis fermosas

son as  máis sinxelas...

Montaigne

O único home que reside hoxe en día na Praza de San Clodio é o señor Luciano, un xubilado retornado da emigración, natural do San Amaro. Si, el e dúas mulleres, tamén xubiladas, son as únicas persoas que viven de xeito permanente na Praza de San Clodio... Que a onde foi toda aquela toda xente que antano vivía na Praza de San Clodio? Pois, resumindo, os novos marcharon e ós vellos déuselles por morrer!

Hai uns días, cando visitaba a casa familiar, vin vir ó señor Luciano pola Carretera Nova arriba e saín a falarlle, para coñecer novidades, que por sorte non había. A certa distancia, detrás del e mal como podía, viña o Farrapeiro. Chegaba arrastrando unha das súas patiñas traseiras e, cando viu que nos poñíamos de parola, aproveitou para sentarse e descansar. O Farrapeiro apareceu por San Clodio hai algún tempo, triste e abandonado, coma tantos outros cans. Non pode dicirse que sexa un can bonito; é un palleiro pequeno e regordecho que cando chegou a San Clodio xa estaba coxo. O nome que lle puxo o señor Luciano alude ó seu pelo basto, duro e desaliñado, que lembra a esas alfombras farrapeiras. De estar preso nunha canceira municipal, o Farrapeiro sería o último can polo que se interesaría alguén. Por sorte, aínda quedan no mundo persoas que buscan nun can algo máis ca un obxecto de lucimento ou ca unha fiera para atemorizar ós veciños. O señor Luciano, que sabe da dureza da vida, dos invernos fríos e das soedades longas, despois de ver como o pobre Farrapeiro dormía noites e noites diante da súa porta, despois de darlle un cacho de pan un día e unha taza de caldo outro, despois de tanguelo centos de veces sen case poder reprimir as bágoas ó velo fuxir a ningures coa súa patiña arrastro, ...; despois de todo iso, un bo día limpou o cortello de debaixo da galería e decidiu que o Farrapeiro quedaría alí mentres quixese. Desde entón o señor Luciano e o Farrapeiro son inseparables, ata tal punto que o señor Luciano afirma que nunca tivo un amigo tan fiel coma este cadelo. O veterinario confirmoulle que a pata do Farrapeiro xa non terá cura, pero, polo demaís, díxolle que o can estaba sano, aínda que xa non era un cachorro.

O Farrapeiro

Compaxinan moi ben o señor Luciano e o Farrapeiro. Ó señor Luciano non lle gusta a caza, un deporte que resultaría impropio para o Farrapeiro, pero é un namorado da pesca, unha actividade máis acorde coas condicións físicas do can. Neste tempo, ás mañáns, monta ó Farrapeiro no Clío e vanse os dous por eses ríos de Deus, na busca das troitas e a coñecer mundo. O señor Luciano bota a caña e o Farrapeiro deitase ó seu carón, e cando se cansan de estar nun sitio vanse para outro. Entre picada e picada, mentres observa o cintileo multicolor que fan as augas baixo os raíos do sol, o señor Luciano pensa na vida pasada, e, de cando en vez,  mira para o Farrapeiro, xesto que o can sempre agradece batendo o rabo contra o chan un par de veces e devolvéndolle a mirada con esa tenrura que soamente os cans posúen. Cando pica unha troita, o señor Luciano libera o peixe de contado e devólveo ó río, unha decisión que nunca parece entender o Farrapeiro, que se ergue e dá dous ladros. Pero é que o señor Luciano hai tempo que non proba o pescado. Logo, montan no Clío e regresan felices e contentos para seguir gardando a Praza de San Clodio... Por se algún día volve a xente.

Para Ramón Cid, Amando e Rafael Ojea; coa memoria posta
en   Sami, Xa Cho Dixen, Blacki, Fabala, Trece, Bilbo, Tuk e Lola.