Gran Cañón

Gústanme as películas escritas e dirixidas por Lawrence Kasdan, desde aquela primeira e magnífica Fuego en el cuerpo (1981), con William Hurt e Kathlen Turner. Logo virían outras notables coma Silverado (1985) ou El turista accidental (1988), pero a que se considera a súa obra mestra é Gran Cañón (1991), aínda que o guión talvez dese para algo máis.

Lembrei estes días esa película, que trata do azaroso que resulta sobrevivir por enriba do fondo violento e deshumanizado da sociedade. Sobre ese fondo, exemplificado na cidade de Los Ángeles a principios dos noventa, media ducia de protagonistas de diversas clases sociais, desde un rico produtor de cine ata un humilde condutor de camión, pasando por un avogado de clase media, tratan darlle sentido ás súas vidas. Kasdan vainos mostrando como debaixo da superficie aparentemente segura da sociedade da opulencia, existen diversas e ameazantes faias que as clases medias e altas, instaladas no seu cómodo benestar, prefiren ignorar; ata que un día un feito traumático lles ensina o milagroso que resulta seguir vivo ó remate do día. Kasdan non propón solucións, simplemente convida por boca do máis humilde dos protagonistas, o camioneiro, a ir a ver o Gran Cañón, a gran rachadura, pois como di: «cando estás alí dáste conta da merda que somos e do absurdo que resulta darlle tanta importancia á maioría das cousas». 

E foi unha visita ó meu “Gran Cañón” a que me fixo lembrar a película: porque todos podemos ter o noso “Gran Cañón” particular. O meu está aquí, moi cerca de onde vivo, na lomba dos montes da Madanela, que separa as terras do Irixo das do Carballiño. Desde alí tense unha das mellores vistas da vila do Carballiño, e máis ó lonxe divísanse case tódalas serras de Ourense, desde a Martiñá ó Suído, pasando por Meda, Manzaneda, San Mamede, Larouco, Leboreiro,... É un exercicio moi formativo subir ós montes, sen ningún espírito de conquista, tan só para mirar, observar e meditar. E estes días,  de néboa nos vales, o espectáculo resultaba grandioso. Era coma se o mar océano se houbera elevado uns douscentos metros sobre o seu nivel e tivese  penetrado polo Miño arriba ata convertelo nunha enorme ría. Mirando, fixábame eu, tomando como referencia o xeitoso e inconfundible picacho do Coto de Novelle, onde estaría situado o Ribeiro de Avia, e Leiro, e a miña nativa parroquia de San Clodio.  E todo iso resultaba ser apenas nada naquel mar de néboa mesta. Resultaba incrible que tantos séculos de historia, tantas xentiñas e tantos traballos, tantas alegrías e tantas xenreiras, tantos éxitos e tantos fracasos, ocupasen aquel nada asolagados no océano da néboa... Josep Pla, unha das miñas amizades intelectuais máis firmes, dicía que unha das poucas conviccións que tiña era a da enorme magnitude da nosa ignorancia, e que non se cansaba de ler os Ensaios de Montaigne, porque tiña o gran humanista francés unha idea moi precisa da insignificante posición do home sobre a terra. E xusto iso é o que percibe un cando observa o mundo desde calquera “Gran Cañón”.

Comeza un novo ano. Pasará o inverno e coa primavera iranse disipando as néboas, despois chegará a plenitude do verán, e máis tarde retornarán as douradas luces do outono, preludio dunha nova invernía. E dentro dese decorado cíclico e climático seguirá transcorrendo a oscilante, azarosa e fuxidía vida dos homes; no medio da máis absoluta indiferenza cósmica. Por iso nunca convén inchar moito o peito.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 8 de xaneiro do 2017

A materia escura

A primeira etapa do  método científico consiste na observación, o que significa que cando un investigador quere explicar algún fenómeno, o primeiro que fai é observalo con atención e con minuciosidade. Non obstante, sábese desde hai tempo que ocorren fenómenos que non podemos observar, porque non son “visibles”. Aínda así, o home foi capaz de descubrir, producir e analizar tódalas “luces” que existen máis alá do visible no espectro electromagnético, desde as microondas ata os raios gamma. E con iso considerábase que tódolos fenómenos poderían ser dun ou doutro xeito observados, e talvez explicados. Pero pecouse de optimismo, porque, ó pouco, novas evidencias fixeron que nos decatásemos da enorme magnitude do que aínda se ignora por permanecer no estado de inobservable. Un exemplo atopámolo na compresión da evolución do Universo.

Xa en 1933 Fritz Zwicky, tratando de explicar as velocidades orbitais das galaxias nos cúmulos, propuxo a existencia dunha “masa invisible”, porque a dos obxectos celestes visibles resultaba insuficiente para explicar tales efectos. Máis tarde, en 1974, a existencia desa “masa invisible”, chamada agora “materia escura”, foi confirmada pola astrónoma Vera Rubin, cando precisou dela para explicar por que a rotación das estrelas que orbitan arredor dos buratos negros que hai no centro das galaxias espirais coma a nosa sucede á mesma velocidade, con independencia da distancia á que se atopen do centro. Deste xeito, hoxe ninguén dubida da existencia no Universo dunha “materia escura”, evidenciada polos seus efectos gravitatorios, aínda que non poida ser detectada directamente cos medios técnicos actuais. Ademais, a confirmación en 1988 de que a expansión do Universo ocorre de forma acelerada, levou á consideración da existencia dunha “enerxía escura” que inunda o Universo e cuxa natureza tampouco se coñece con seguridade. As últimas medicións indican que do total de masa-enerxía do Universo, un 70% estaría en forma de enerxía escura, un 25% como materia escura e só un 5% sería materia ordinaria, a única que podemos ver. Esto pode darnos unha medida da nosa ignorancia. Newton dixera no século XVII que o que se sabía era unha gota e o que se ignoraba un océano; desde entón tense avanzado moito, pero aínda é máis o que se ignora.

Pode vir ó caso todo isto porque a miúdo comprobamos como tamén na sociedade abunda a “materia escura”. Aparentemente, no mundo globalizado e internetizado, toda a información imaxinable e máis está á disposición de calquera cidadán a través dun simple “clic” no seu ordenador. A realidade está lonxe desa suposición, como se vé cando aparecen filtracións coma a recente dos “Papeis de Panamá”, ou outras anteriores coma a de WikiLeaks, a da lista Falciani, a dos papeis de Bárcenas, etcétera, etcétera. A verdade é que, en cada momento, apenas sabemos o que se deixa que saibamos, e case sempre ignoramos o que interesa que ignoremos. Poderíamos dicir, botando man da terminoloxía de G. Lucas na saga de “Star Wars”, que os grandes poderes, as grandes forzas e os seus aliados, hai tempo que pasaron a operar desde o “lado escuro”... Baixo a luz, intensa e ata cegadora por momentos, só quedamos o común dos cidadáns, coas nosas traxedias, cos nosos divertimentos e cunha forza cada vez máis limitada…

Pero, é posible transparentar as accións dos militantes no “lado escuro” para volvelos vulnerables á luz?  Non é fácil, pero tampouco é imposible: sempre hai “efectos gravitatorios” que os delatan… Non obstante, un “Retorno do Jedi” tampouco parece probable.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 17 de abril do 2016.

Do cine e dos soños

Escribo recén estreada a primavera. O día aparece fermoso e soleado; os paxariños alegran con infinitos rechouchíos as ribeiras do Arenteiro; as claudieiras e os prexegueiros poñen notas de cor nas paisaxes coas súas copas floridas; fumegan os eidos onde se traballaron as primeiras sementeiras… E diante de toda esta beleza regalada un quixera esquecerse, alomenos por uns días, de todas as tribulacións que perturban a súa tranquilidade, sexan estas domésticas, locais, estatais ou universais. Así que non escribirei da nada diso e falarei do cine.

  Na miña infancia, nos anos sesenta, en Leiro existía o Cine Principal, ou Cine do Camba, polo apelido do propietario, un home bo e simpático que tamén exercía de agricultor a diario, de taberneiro ás noitiñas, e de xuíz de paz, sen soldo, cando era preceptivo. A Semana Santa era daquela a verdadeira semana do cine, porque a diferenza do resto do ano, en que só había sesións ós domingos, nestas datas habías xoves, venres, sábado e domingo. Eran os días das películas relixiosas – “Fray Escoba”, “Molokai”, “Marcelino, pan y vino”…-, pero tamén das de terror, xénero no que as mexicanas en branco e negro do “Santo: El Enmascarado de Plata” eran as que máis éxito tiñan. Logo, o resto dos domingos, nunca fallábamos á sesión das catro, reclamados polos altavoces exteriores que a todo volume repetían cancións dos Bravos –“Black is black”, “Bring a little lovin´”- e rancheiras de Antonio Aguilar – “Tu retratito”, “Sonaron cuatro balazos”-. En xeral,  as películas, a maioría westerns, igual cós NODOs, chegaban a Leiro con bastante atraso, e os que se ían facendo mozos e tiñan bicicleta desprazábanse a Ribadavia ou ó Carballiño –había tres cines en cada vila- para ver os filmes máis recentes. O resto tiñamos que contentarnos coas estreas de setembro, nas festas de Ribadavia e do Carballiño, festas nas que había anos que se vían ata tres películas no mesmo día, unha en cada cine.  Algún gran título dos sesenta, coma “55 días en Pekín” ou “La caída del Imperio Romano”, nunca chegaron a Leiro, pero eu e os meus amigos sabiámolas enteiriñas grazas os relatos que debaixo das solainas de San Clodio nos contaba o Suso da Petanasa, que subía tódolos domingos en bicicleta ó cine ó Carballiño: «Suso, cóntanos outra vez “55 días en Pekín”»… E alí estabamos todos caladiños escoitando ó Suso e imaxinando a valentía de Charlton Heston e a fermosura de Ava Gadner… Resulta sorprendente e marabillosa esa necesidade innata que temos os  humanos de que nos conten historias.

  O domingo pasado estiven no cine en Leiro, no Novocine, ou Cine do Ernesto. Abriu hai trinta e tantos anos, uns dez despois de que pechara o Camba, con quen comezara o Ernesto a súa carreira de axudante de maquinista, sendo apenas un neno, coma o Totó de “Cinema Paradiso”. Despois foi maquinista titular en cines da empresa Fraga, en Vigo, e logo regresou para cumprir o seu soño: volver abrir un cine en Leiro. Cando veu era xusto a época na que os cines pechaban en tódolos lados, e poucos lle auguraban moita vida á súa empresa. E se el só pensase no diñeiro, no único que se pensa agora, o seu cine houbera pechado ó pouco de abrir. Pero o caso é que ultimamente, coas estreas case simultáneas, asiste moita xente ó cine de Leiro. O domingo, mentres el recollía as entradas e falabamos dos vellos tempos, foron pasando por diante cantidade de amigos e coñecidos do Carballiño e de Ribadavia –sen cines desde hai anos- que agora veñen con gusto ó cine de Leiro. Quen nolo ía dicir hai algún tempo!... Pois todo é grazas ó Ernesto, un exemplo vivo deses homes que tanto alababa Emerson: aqueles que nunca abandonan o camiño dos seus soños.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 27 de marzo do 2016.

Clásicos

  O nome non lles soará, pero chamábase José Ernesto Díaz Noriega (1912-2002). Foi o meu mestre gratuíto de cine na Coruña dos oitenta. No seu haber nada menos que  unha Palma de Ouro en Cannes polo corto El cine amateur (1965). E ocorre que eu quería dedicarlle este mes de febreiro un artigo a un ídolo cinematográfico seu e meu: Buster Keaton (1895-1966), de cuxo pasamento se cumpren agora cincuenta anos.

  Antes de coñecer a José Ernesto eu xa vira algunha película deste gran cómico americano no Cine Club Carballiño, pero é que o meu amigo tiña a súa filmografía completa en cintas de super-8, o mesmo formato no que traballaba –aínda estabamos na era prevídeo-. Claro que non só tiña as películas de Keaton, alí estaban a maioría dos clásicos dos que eu oíra falar e nunca vira: de Griffith, de Chaplin, de Lang, de Murnau, de Einsenstein, de Vidor…,  cintas que José Ernesto mercara en Francia, a onde fora parar unha boa parte do seu salario de funcionario forestal. E foron moitos os rapaces daquela, homes de mediana idade hoxe, que viron por primeira vez nos colexios e nos institutos algúns de tales clásicos grazas ás cintas de José Ernesto, cintas que tamén serviron de empuxe vocacional a xente coma Xavier Villaverde, Manuel Abad, Antonio Simón, Lino Braxe…  

  A favorita de José Ernesto entre tódalas películas de Keaton era Las siete ocasiones (1925), pero eu prefería El rey de los cowboys (1925); aínda que os dous recoñecíamos por xusto que El maquinista de la General (1926) fose a máis celebrada. Un día, talvez repasando algunha secuencia ou algún gag, díxome algo que nunca esquezo: «Frutos, sabes por qué los marinos se forman en el Juan Sebastián Elcano y no en un barco moderno? Porque en el navío clásico están todos los fundamentos de la navegación! Y lo mismo pasa con los clásicos del cine, de la literatura, de la pintura… Por eso, todo el que quiera saber algo de cualquier arte deberá comenzar por el estudio de los clásicos». Púxome de exemplo a Spielberg, que viña de trunfar con E.T. e con Indiana Jones, que se sabía de memoria tódalas secuencias dos clásicos de aventuras dos corenta e dos cincuenta.

  Non sei a de veces que terei visto O maquinista, As sete ocasións, O rei dos cowboys, A lei da hospitalidade, As tres idades… Pero nunca me cansan estas películas. Sempre me fan rir e sempre atopo nelas algo novo que aprender, confirmándose aqueloutra definición de clásico que dera Italo Calvino: “Obra que nunca termina de dicir o que ten que dicir”... Na revisión que fixen estes días, para celebrar o aniversario e para escribir este artigo, chamou a miña atención, sobre todo, o carácter común de heroes solitarios dos protagonistas das películas de Keaton; como ese mozo tímido que sempre representa se vai enfrontando ás múltiples adversidades que o importunan cun absoluto estoicismo, evidenciado na total inexpresividade facial que o caracterizaba (de aí o de “cara de pau”), compensada de sobra pola súa asombrosa expresividade corporal.

  Os heroes de Keaton, coma os de Cervantes ou coma os de Chaplin, facían estupideces, como as facemos todos – nada máis común á condición humana-, e niso radica unha das principais fontes da comicidade. Pero, ó mesmo tempo, eses heroes sabían ben o que querían –a súa moza, a súa locomotora, a súa vaca…-, algo que normalmente acababan conseguindo grazas á perseveranza e á tenacidade, sen desanimarse polos múltiples atrancos que se presentaban no camiño... Talvez esa sexa a mellor lección do cine de Keaton para este tempo: resistir con estoicidade os embates dos numerosos canallas que tratan de desviarnos dos camiños da ilusión.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 28 de febreiro do 2016

Goodbye Major Ton. Goodbye Major Jack

...

This is Major Ton to Ground Control

I´m stepping through the door

And I´m floating in the most peculiar way

And the stars look very different today

...

Ground Control to Major Ton

Your circuit´s dead, there´s something wrong

Can you hear me, Major Ton?

Can you hear me, Major Ton?

...

Goodbye Major Ton, Godbye Major Jack, and may God´s love with you...

Cartas e carteiros

Este ano, por primeira vez desde non sei cando, non recibín ningunha felicitación de Nadal por carta; chegaron bastantes por e-mail e por whatsapp, pero por correo ordinario ningunha. Tamén debo confesar que haberá cousa de dez anos que deixei de escribir postais de Nadal. Pero a crise do correo ordinario é xeral, nin me afecta só a min, nin ás felicitacións de Nadal exclusivamente. O certo é que apenas escribimos cartas, e que en xusta “correspondencia” apenas nos las escriben. Si, xa sei que aínda así o buzón adoita estar cheo, pero non son cartas: son misivas do banco, recibos da electricidade e da auga, folletos publicitarios, … E cada vez que o carteiro nos reclama invádenos tal angustia que só pensamos en cal será o infortunio para a que se solicita o noso acuse de recibo: multa de tráfico, revisión de facenda, citación do xulgado, … E non obstante, houbo un tempo no que cando o carteiro chamaba á porta o que sentiamos era un sobresalto de felicidade. Era aquel tempo no que a xente escribía cartas.

Se o pensamos ben, o cambio fundamental que leva transformando a sociedade nos últimos dous séculos é o do incremento da velocidade; pero non só na producción e distribución de bens, tamén na transmisión e comunicación de ideas, coñecementos e emocións. E a carta persoal adoitaba transmitir emocións e sentimentos de especial interese para o correspondente, de aí o seu inconmensurable valor. Non obstante, pola súa natureza, a carta precisa tempo: de quen a escribe, para a reflexión; de quen a transporta, para o desprazamento; e de quen a recibe, para a lectura. Pero agora, a pesar do tedio que nos consume, ninguén parece dispor de tempo.

Hai unha marabillosa película de Jacques Tatí, Día de festa (1948), que é unha sátira da obsesión pola velocidade: retrata a Françoise, un carteiro rural francés que, despois de ver nun NODO as novas técnicas dos carteiros dos EE UU, comeza a emulalos coa súa bicicleta. E eu vivín o mesmo cambio en San Clodio, nos anos sesenta: cando pasamos do Antonio “O Salgado”, carteiro peonil e paroleiro, ó motorizado José “O Charrapas”, calcado do Françoise de Tatí, que primeiro substituíu as pernas por unha bicicleta Orbea, logo a bicicleta por unha moto Guzzi, e máis tarde a moto por unha Citroneta 2CV do mesmo modelo ca unha que me trouxeran a min os reis. Pero o José non só presumía da velocidade mecanizada na súa cartería, senón que ata nos desafiaba ós máis novos, na súa taberna de Leiro, a ver se algún conseguía seguilo correndo costa arriba pola verea de Riobó a Osmo. E non se chegou a ir á verea de Osmo, pero algunhas noites de verán celebráronse carreiras de varias voltas á Praza do Cruceiro de Leiro, nas que o Charrapas  sempre saíu victorioso fronte ós mais asiduos clientes da súa taberna; e don Alfonso, daquela xefe de correos en Leiro e agora asiduo lector desta columna, pode dar fe de tan gloriosas e festivas olimpíadas …

Hoxe, a comunicación vía e-mail e whatsapp é instantánea, e case de balde: un gran adianto, sen dúbida. Pero xa ninguén volverá experimentar a fonda emoción que significaba recibir unha carta, no internado, na mili, na emigracíón,…, da familia, dun amor, dun amigo... A profesión de carteiro tamén está ameazada de extinción, co que tampouco haberá máis Françoises, nin máis Charrapas... Sucede, querido lector, que detrás dos grandes avances agóchanse ás veces grandes perdas. E esta das cartas non vai ser menor: unha, porque as cartas sempre foron importantes fontes de literatura; e dúas, porque literatura e vida non deixan de ser sinónimos.

Artigo publicado no diario La Región o venres 8 de xaneiro do 2016.

Semana Santa

Entre os diversos tempos do ano poucos cambiaron tanto coma a Semana Santa. Non falo do tempo atmosférico, que, a pesar do cambio climático, segue a ser o de sempre: un tempo de plena primavera. Tampouco do tempo escolar, de felices vacacións como xa o era en tempos do Imperio Romano. Nin sequera do litúrxico, que tamén se mantén no que era.  Non, eu falo do xeito de vivir a Semana Santa, que nada ten que ver co de hai corenta ou cincuenta anos, que era o que, con poucos cambios, mantivera a tradición cristián durante séculos.

A min gustábame aquel tempo de Semana Santa da infancia e da adolescencia, aínda que é probable  que agora non me gustase. Porque o tempo pasa: ó neno repúgnalle o ruxe-ruxe que adoraba de bebé, o mozo vai abandonando os xogos da adolescencia e o vello dubida que algunha vez fose vencido polas paixóns da mocidade. Pero sería absurdo e cruel que o vello tivese que renegar do vello ruxe-ruxe ou das tolerías da xuventude.

Eu quero dicir que o de Semana Santa non era un tempo triste; ó contrario, penso con Unamuno que era dos máis desexados e poéticos do ano. Agora, por exemplo, pode parecer absurdo o que desfrutabamos os nenos léndolle Vía Crucis ós maiores, na igrexa: eu sentía a súa emoción baixo a forza do relato, sobre todo na IV Estación, cando a Nai se atopaba co Fillo e non podía facer nada para defendelo: “¡Que dolor para Jesús y que dolor para su Madre!”; e na XII, cando Xesús exclamaba: “¡Dios mío, Dios mío! ¿por qué me has abandonado?”. Ou os nervios que pasabamos na sancristía cando  se repartían os traxes de monaguillo, xusto antes dos oficios, moi semellantes ós nervios dos xogadores cando o adestrador dá a lista dos titulares que van xogar o partido e reparte as camisetas: unha das maiores ofensas que recibín na vida foi o ano que a sancristana, a Carmiña “A Ferreira”, que en gloria estea, me deu o hábito dos pequenos, o de nazareno, cando eu pensaba que ía levar o dos grandes, o de axudar á misa. Ou a alegría das partidas de marro, na Praza de San Clodio, entre oficios do Xoves Santo; e a de ir tocando a carraca, en silencio de campás, por tódolos lugares da parroquia, cantando en atolada e infantil correría: O primeiro, o primeiro!... O segundo, o segundo!... E o fervor que se observaba naquelas procesións de imaxes tan impoñentes, coma a da Dolorosa, co seu corazón de prata atravesado por mil frechas de dor; ou a do Nazareno, preso á columna cunha corda que a min sempre me parecía demasiado luxosa para o relato, igual cá saia de terciopelo vermello que vestía; e o medo que metía a daquela furna de cristal onde, envolto nunha saba branca, ía o Cristo articulado que, segundo contaban, se utilizara nos desencravos de antano. E que dicir das sesións do Cine Principal, sempre cheo en ausencia de baile, que mesturaban nesas datas os temas relixiosos cos de crimes e misterios, sendo a miña debilidade as películas do Santo “El enmascarado de plata”.

Logo, coa mocidade, da man do ministro Fraga, chegou o turismo a Leiro. Serrat cantaba a Saeta de Machado e o Romance de Curro el Palmo mentres eu cruzaba, en vagón de segunda, os océanos verdes dos Campos de Castilla camiño de Ribadavia.  Cando a Semana Santa era calorosa xa se vía algún bikini polo Misieiro, e a parella da Garda Civil, por recomendación do párroco, facía horas extra, tanto para limitar o esplendor sobre a herba da beira do Avia coma para desenchufar a máquina de discos da cafetería do Cámping, acusada de ritmos incompatibles coa Semana Santa. E así foi como comezamos a perder interese polo marro, a faltar a algúns oficios e a esquecernos das procesións. Naqueles marabillosos anos... Despois, o tempo seguiu correndo.

Artigo publicado no diario "La Región" o xoves 17 de abril do 2014

Queridos amigos: hai amigos?

Words mean different things to different people

Stephen King (The Body)

Conta Luciano de Samosata (125-181) nos seus Diálogos a historia  dun home corintio de nome Eudámidas que morrera novo e pobre. Deixara unha filla casadeira, unha nai anciá e  dous amigos ricos, Carixeno e Areteo. No seu testamento estipulara: «Déixolle a Areteo o coidado de alimentar a miña nai e de sostela na súa vellez. A Carixeno encoméndolle o casamento da miña filla, e que a dote o mellor que poida. No caso de que un dos dous faleza, quédalle a súa parte ó que sobreviva.». Como cabía supoñer, os que souberon do testamento de Eudámidas ríronse del, pero os dous amigos recibiron a encomenda, e cumprírona, con singular contento. Montaigne (1533-1592), que lera a Luciano, recupera nos Ensaios esta historia, e válelle para concluír que a verdadeira amistade é sumamente rara no mundo; por iso lle dá a razón a Menandro, quen consideraba ditoso a todo aquel que atopase, aínda que só fora, a sombra dun amigo. Pola contra, na opinión de Montaigne, ó que de xeito ordinario chamamos amigos e amistades non son máis ca unións e familiaridades trabadas por causa dalgún interese. E conclúe lapidario: «O mes amis, il n'y a nul amy!» (Oh, meus amigos, non hai amigos!), frase atribuída en orixe a Aristóteles, pero que quizais non fose tan categórica como Montaigne a interpreta; tal vez un  «quen ten moitos amigos, non ten ningún amigo!», sería máis axeitado.

Si, entre os filósofos, empeñados desde a antigüidade en definir a amistade, é común afirmar a rareza da verdadeira, pero tamén constatar a súa necesidade para os homes. Sócrates «prefiriría un amigo a tódolos tesouros de Darío»; Aristóteles considerábaa como «o máis necesario para a vida»; Cicerón, no célebre Tratado sobre a amizade, escribe  que  «non hai nada tan axeitado á natureza»; Montaigne que  «é o máximo estremo de perfección nas relacións que ligan ós humanos»; Kant que «todo home cabal trata de facerse digno de ter un amigo»... En conclusión: os homes teñen ansia de amistade! Pero esa mesma natureza humana, sempre contradictoria, parece tender a maltratala, o que explicaría a súa rareza. Cervantes, no Quixote,  pon como exemplo de amistade firme non a de don Quixote e Sancho, como cabería esperar, senón a que existía entre as súas bestas, entre Rocinante e o ruzo de Sancho; e faino de xeito consciente: «para confusión de los hombres, que tan mal saben guardarse amistad los unos a los otros». E tamén habería que darlle a razón a Maquiavelo cando  advirte que os homes, en xeral, «son ingratos, volubles, simuladores, covardes diante do perigo e ávidos de riqueza. Mentres lle fas ben, son completamente teus: ofrécenche o seu sangue, os seus bens, a súa vida e os seus fillos… pero cando a necesidade se presenta danche as costas.». Na realidade, nada que non souberamos: a amistade é un cisne negro. «O amigo seguro soamente se coñece na situación insegura», dicía o verso de Eurípides; pero, de cantos temos noticia que pasaran esa proba na historia?...  Si, hai tempo que reflexiono sobre a amistade, máis canto máis solitario me volvo. Entendo a Nietzsche, aquel xigante solitario, cando consideraba irremediable o pago da peaxe da soidade para todo home que quixese ser tal; pero iso non lle evitaba un fondo sufrimento, como deixan percibir algunhas das súas cartas: «Un aínda ve, e fala por non calar, e para non calar escribe. Pero … a verdade escoitase ben, e di así: amigo Nietzsche, estás só, totalmente só»; «a miña saúde, en verdade, é normal; pero a miña alma continúa tan vulnerable coma sempre, e sinte ansia de bos amigos… Procúrame un pequeno círculo de persoas que queiran oírme e entenderme, e terasme san». Agora ben, os filósofos sempre falan da amizade ideal, desa unión de dúas persoas a través do amor recíproco e do respecto -segundo a definición de Kant, unha das que máis acordo concita-, e que se constituiría, segundo a coñecida síntese de Laín Entralgo, pola sucesión de actos de benevolencia, beneficencia e confidencia entre os amigos, sendo os de confidencia os máis característicos da amistade. Pero esas esixencias definitorias conducen a que soamente os adultos poderían aspirar á amistade. Para Cicerón, por exemplo, «a amizade non pode ser sólida senón na madurez da idade e na do espírito», e pouco ou nada se ten mudado nesa apreciación filosófica.

Á vista de todo iso, téñome preguntado eu moitas veces: Pero, que hai dos amigos da infancia, dos da adolescencia, dos da xuventude? Está claro que para os filósofos case nada. Serían amistades imperfectas, de colegas, de camaradas, de pandillas,… pero non de verdadeiros amigos. Non obstante, preguntádelle a calquera polos amigos máis queridos, por aqueles dos que nunca se esqueceu, e veredes como case sempre aparecen os da infancia, os da adolescencia e os da xuventude. Para a maioría dos mortais, en contra do que os filósofos establecen, son as amistades entre adultos as que adoitan atoparse na categoría das imperfectas!

Hai unhas semanas, un día calquera, sentado diante do televisor, comecei a ver unha película totalmente descoñecida para min: Cuenta conmigo (Stand by me) de Rob Reiner (1986). Neses momentos non podía imaxinar que nela ía atopar a maioría das claves sobre a amizade que me interesaban, as mesmas que non atopara nas lecturas filosóficas. Na realidade, esas claves viñan dun libro; porque a película está baseada nunha novela curta de Stephen King: The Body (1982). A novela, en síntese, conta a aventura que corren catro rapaces de 12 anos nos últimos días das vacacións de verán, do verán previo ó seu primeiro curso no instituto. Un suceso está na raíz da aventura: un rapaz coma eles dunha vila próxima desaparece, e os veciños e a policía de toda a contorna andan na súa procura; os protagonistas da historia descobren que, na realidade, o desaparecido xa está morto, que morreu atropelado polo tren e que o seu cadáver permanece próximo á vía nun lugar determinado. Deciden, entón, facer unha viaxe ata o lugar onde se atoparía o corpo, para así contemplar por primeira vez un morto. O relato escríbeo un dos catro amigos cando xa ten trinta e tantos anos, ten fillos nenos e é escritor. É fácil deducir que ese escritor ten moito de Stephen King. Podo dicir que é un dos relatos máis fermosos que levo lido sobre a amizade na adolescencia, e que a película non lle desmerece en nada. Ademais, está cheo de intelixentes reflexións sobre outras cousas, por exemplo sobre a narración, o narrador e a propia literatura. Hai fragmentos tan maxistrais coma  inesquecibles, coma aquel no que o narrador observa: «os amigos entran e saen das nosas vidas coma os camareiros nun bar»; xúrovos que nese momento parei de ler, para ver con total claridade aquelas portas de batentes, tan típicas nos bares de antano –inesquecibles as da película As vacacións de Mr. Hulot de Tatí-, que se abrían e se cerraban co seu característico ¡clac! ¡clac!; e así estiven un tempo, observando como entraban e saían os amigos da miña vida, e constatando, con pena, como, desde hai algún tempo, xa saían máis dos que entraban! Pero, sen dúbida, o momento culminante do relato, para min –e para o director do filme, que o desprazou desde a metade da novela ata  o final da película-, é aquel no que o escritor teclea no seu ordenador: 

“I never had any friends later like the ones I had when I was 12.

 Jesus, does anyone?”

“Nunca volvín a ter amigos coma os que tiven ós doce anos!

 Pero, meu Deus, alguén os volveu ter?”

Queridos amigos: hai amigos? Non o sei, tal vez tivese razón Nietzsche cando berraba: «Hai camaradería. Ogallá un día haxa amistade!». Non, non sei se hai amigos. Pero dunha cousa estou seguro: de que os houbo!... E, se un non se conforma con iso? Pois, que viva coma se os houbera!

Ah! O título da película, Stand by me, repite o do tema principal da película, a famosa e fermosísima canción de Ben E. King, do ano 1961, máis ou menos coetánea coa historia que conta The Body.

When de night has come

and the land is dark

and the Moon is the only light we see

...

Johnny Guitar

O xoves pola noite abandonei o seguimento de calquera tipo de actualidade para ver, acurrucado no sofá, a película que pasaban na TVE1: “Johnny Guitar” (1954), de Nicholas Ray, unha das miñas favoritas. Non sei cantas veces a levo visto, pero foron moitas, e algunhas das súas secuencias moitas máis. Lémbrome especialmente de cando a puxemos en Carballo, no Cine Club, en versión orixinal subtitulada; debeu ser a finais dos anos oitenta, unha noite de calquera venres de inverno, no antigo Cine Rega. Quedoume para sempre na memoria a resposta de Johnny (Sterling Hayden) ó barman do casino de Vienna (Joan Crawford), cando este lle pregunta a quen debía anunciar: “My name is Johnny…Guitar”. Ás veces penso que o tan coñecido “I´m Bond… James Bond” do Axente 007, coa mesma pausa intermedia, puido ser copiado desa secuencia de “Johnny Guitar”. E iso a pesar de que Sterling Hayden nunca podería ter feito de James Bond.

Os clásicos, tanto na literatura coma no cine, na pintura ou na música, son moi fáciles de recoñecer: son aquelas obras  que canto máis as les, as contemplas ou as escoitas, máis che gustan. A maiores, unha memoria fráxil coma a miña fai moito máis agradables estas revisións, porque reúnen nunha soa experiencia o pracer de ver de novo paisaxes amadas co de recuperar matices que xa se perderán no insondable pozo do esquecemento. Pero é que, ademais, teño unha debilidade especial por este clásico: nel aparecen dous dos meus actores preferidos, Sterling Hayden e John Carradine, dous grandes perdedores da pantalla –como non lembrar a Dix (Sterling Hayden), o granxeiro arruinado convertido en foraxido, na “Xungla de Asfalto” de John Huston, ou a Casy (John Carradine), o predicador que deixara o seu oficio por xa non saber de que predicar, nas “Uvas da Ira” de John Ford-. E as grandes historias do cine, coma as da literatura ou as da vida mesma son historias de perdedores. Como dicía Camus, non existen as causas victoriosas, e por iso lle gustaban máis as perdidas.

Hai un acordo case xeral en considerar a secuencia do diálogo entre Sterling Hayden e Joan Crawford, cando lembran o seu antigo amor e a felicidade perdida, como unha das máis logradas da historia do cine. Nela, Johnny, sentado á mesa do bar, tomando unha copa, pídelle a Vienna que lle minta, que lle diga que todos eses anos o estivera agardando; ela, coma un eco, séguelle o xogo amargamente: “Si. Todos estes anos te estiven agardando”… “Dime que aínda me queres como eu te quero”. “Si. Aínda te quero como ti me queres”. “Grazas. Moitas grazas”, remata Johnny co cruel diálogo. Si, é magnífica, e así a consideraron Godard ou Truffaut, entre outros. Pero a min gústame tanto ou máis outra, unha que está case ó principio do filme. Ocorre tamén no bar, a tensión entre Vienna e o grupo de Dancing Kid, por un lado, e Emma e os habitantes do pobo, por outro, está a punto de estourar por causa do asasinato do irmán de Emma no asalto á dilixencia. Un dos amigos de Dancing, nervoso, derrama unha copa de wisky e o vaso roda pola barra; cando vai caer ó chan, aparece unha man que o pilla no aire. É a de Johnny, que estaba xantando nun reservado e escoitara a discusión. Cun café na man, sen armas e situado entre os dous grupos de inimigos a piques de matarse, pide un cigarro e fala tranquilo:

-Non hai nada mellor ca un cigarro despois do café... Hai homes que só desexan ouro e prata; outros só queren moitas terras e gando; e algúns só devecen polo whisky e as mulleres… Pero se un repara ben, que é o que máis nos enche? Un cigarro e unha cunca de café!

A cámara salta entón ó ventanuco que dá á cociña, o mesmo ventanuco que centrará a secuencia do diálogo amoroso de Johnny con Vienna. Nel aparece Tom (John Carradine), o empregado máis fiel de Vienna, que acolle cun amplo, agradecido e sincero sorriso a salvadora intervención de Johnny. Nunca me canso de ver esta secuencia!

 Neste “western irreal” e “barroco”, como foi cualificado por Bertolucci e Truffaut, deixando á marxe as súas claras referencias á “caza de bruxas”, o poderío das dúas personaxes femininas ou incluso certas imperfeccións técnicas –coma a deficiente montaxe-, un pode atopar tódolos condimentos dunha gran traxedia clásica: o amor, o odio, o fanatismo, os celos, a vinganza… a morte; poderíamos consideralo un western teatral e ata shakesperiano. A súa atipicidade dentro do xénero resulta tan absoluta que o heroe, antigo pistoleiro, non fai practicamente nada en toda a película; pasa o tempo quieto ou observando, e só de cando en vez fai algún comentario cheo de sabedoría e poesía… Pero de entre todas as lecturas posibles, que son moitas, como resulta normal  en toda grande obra de arte, eu quédome con aquela que ve na película de Nicholas Ray –outro gran perdedor-, a tráxica historia do paso inútil do tempo e da soidade do home, o mesmo problema que atormentaba a Unamuno. Johnny é un perdedor, un home que, cansado de loitas e violencias, descobre unha gran verdade da vida: un café é un cigarro despois de xantar, unha muller con quen compartir a existencia…  son das poucas cousas que precisa un home para ser feliz.

Se alguén aínda non viu esta película, ou calquera das outras dúas que cito, que non agarde máis e as vexa de contado. Agradeceramo.

A secuencia do café, entre o minuto 14:40 e o 16:30 (en inglés)