Eloxio do silencio

Remataba a última columna lembrando a importancia que Bertrand Russell concedía ó que el denominaba coñecemento inútil; concesión que, por certo, nada tiña de menosprezo para o coñecemento útil, que tamén consideraba imprescindible. Nun ensaio no que o filósofo se ocupaba deste tema escribía: «Cando a actividade consciente se concentra por enteiro nalgún propósito definido, o resultado final, para a maioría da xente, é o desequilibrio, acompañado por algunha forma de alteración nerviosa». Por iso é tan necesario “desconectar” con certa frecuencia das ocupacións e preocupacións que ameazan facerse co control total do noso tempo; e de aí a importancia, persoal e social, de que a xente poida dispor duns tempos xenerosos de descanso e de vacacións, cousa  nada fácil nunha sociedade dominada polo principio do éxito e do máximo beneficio (material). 

Escribir con algún fin distinto do de facer pasar un rato agradable ós parroquianos resulta case sempre inútil. Sabíao ben Cioran cando escribía que «digamos o que digamos todo vai seguir igual»; e creo que Cioran foi optimista nisto. A maiores, escribir algo con certo sentido e “a contrafío”, respectando un principio de Wittgenstein que establece que non todo o que se pode pensar se pode dicir, é traballoso, alomenos para min. Porque ás veces, como escribira Beckett, «ata as palabras nos abandonan», e iso sempre resulta doloroso para quen escribe, aínda que sexa unha sinal inequívoca da misericordia de Deus para algúns dos seus coñecidos ... Pero non debe de preocuparnos o silencio literario; ó contrario, tamén resulta beneficiosa a “desconexión”, sexa temporal ou definitiva, coa escritura, tanto para o propio escritor coma para os seus lectores, que así poden dispor dun tempo extra para a realización de cousas máis interesantes, incluída a lectura dos mellores. Ó fin e ó cabo, nos varios milenios que os home levan pensando e espreméndose os miolos, xa se ten escrito case todo o que se podía escribir, de xeito que a maioría do que agora se publica apenas consiste, no mellor dos casos, na repetición de cousas que xa están ditas, e non ten máis fin có de alimentar o mercado e a fogueira das vaidades.

George Steiner, un dos máis afamados teóricos da literatura comparada e pioneiro explorador das limitacións da linguaxe para expresar a realidade intelectual, é un gran defensor do silencio en xeral, e do literario en particular. Steiner di que só no silencio podemos aprender o esencial. E por iso recomenda unha maior dedicación á vida contemplativa, da que tamén forma parte a lectura, que non é máis ca un xeito, tan obrigado coma incompleto, de contemplar o mundo. Así que, in angello cum libello, ‘nunha esquiniña cun libriño’, que era como lle gustaba pasar o veraneo a Unamuno, lendo un bo libro e ollando para unha paisaxe da alma que nos leve a relembrar os sinuosos camiños da vida... E se lles interesa a literatura do silencio, ata me atrevo a recomendarlles un par de libriños:  o ensaístico “Lenguaje y silencio” de Steiner, e o narrativo “Bartleby y compañía” de Vila-Matas.

Conclúo. Escribindo ou falando pódese ter razón, pero con Kafka apréndese  que «ás veces un ten razón cando cala», e co meu querido W. Benjamin que «o máis importante que hai que dicir non sempre se proclama en alto»… Por iso, boa parte das verdades necesarias terá que buscalas cada un no murmurio dos “sons do silencio”, coma naquela inesquecible canción de Simon and Garfunkel… Felices vacacións e ata outra.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 17 de xullo do 2016.

Eleccións: de onte a hoxe

As eleccións de hoxe, por cadrar en xuño e por darse nun panorama político incerto, tráenme á memoria aquelas primeiras do 15 xuño de 1977, as que inauguraban este período democrático da historia de España. 

Aquel 15 de xuño era mércores –as eleccións eran en día laborable, para favorecer a participación-, e facía calor, como se correspondía coa data. Eu estaba en Santiago, preparando exames; pero, igual cá maioría, non quería perder a ocasión histórica de votar –moitos universitarios non puideron facelo ó estar o limiar de idade nos 21 anos-. Así que a mediodía saín para Leiro, en compañía de tres amigos, dous estudantes coma min e outro traballador en Santiago e dono do Simca 1000 no que fixemos a viaxe. Os Accesos a Galicia estaban bastante adiantados, e da estrada Santiago-Ourense creo lembrar que só quedaba por facer a circunvalación de Lalín e algún tramo próximo a Santiago. Agora ben, de Cea a Leiro era a estrada antiga, que aínda resistiría case vinte anos máis, con  curvas e máis curvas. Daquela aínda nada se sabía en Galicia de autopistas, como non se sabía de moitas cousas. No rural  comezaban a chegar as traídas de auga ás casas; moitas pistas aínda eran de terra; a roupa lavábase maiormente nos lavadoiros públicos, e para chamar por teléfono había que ir á centraliña da capitalidade municipal. A calefacción eran as lareiras, os braseiros e as bolsas de auga quente na cama. A televisión, de canal único e en branco e negro, íase incorporando ós fogares, pero aínda había moitas aldeas sen sinal. Na universidade estudabamos catro: baste dicir que hai agora máis estudantes universitarios en Galicia ca daquela no ensino medio. A xente morría maiormente na casa, sen paso intermedio por ningún hospital cando enfermaba. E coche tíñano moi poucos; viaxábase no Auto Industrial, no Castromil e no Ferrobús. En suma: non sobraba nada, e máis ben faltaba de todo. Certo que nas vilas e nas cidades notábase un pulo de progreso e modernidade: na construcción, na industria, no xeito de vestir, nas formas de diversión… E todos queriamos que España se parecese ós países europeos onde media Galicia se gañaba a vida moito mellor ca aquí. De feito, digan o que digan, gran parte do que aquí hai fíxose co que de alá veu.

Van case corenta anos desde aquela. E moito ten cambiado o país. Agora disfrutamos das liberdades e das comodidades dos países máis avanzados. E diso debemos sentirnos orgullosos, pero sen caer na autocomplacencia. Porque a nosa democracia ten evidenciado graves eivas, e nin España nin Galicia están coma para tirar bombas. Xa sei que a maioría vivimos incomparablemente mellor ca hai corenta anos. Pero non deberíamos esquecer que a terceira parte do país sobrevive no limiar da pobreza, e que moitos mozos preparados teñen que facer as maletas. E iso non pasaba hai corenta anos, cun país moito máis pobre. Porque daquela non se gañaría moito, pero había traballo, incluso en Galicia. Mentres agora, ou non o hai, ou o pouco que hai apenas dá para vivir.  

Non creo que a democracia teña como deber asegurar a felicidade dos cidadáns, porque a felicidade é un concepto subxectivo, relativo e tramposo, pero si debería apostar por un ambiente de liberdade e de benestar que favorecese a súa busca. Dicía Bertrand Russell: «É un erro imaxinar que o diñeiro trae a felicidade,… Pero quen non ten cubertas as necesidades básicas nunca pode ser feliz», e moito menos libre. Polo tanto, en España, por moito que se queira tapar, a un terzo da poboación estámoslle negando a posibilidade de ser libres e felices. De aí vén a incerteza política da que non conseguimos saír. Nin con eleccións.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 26 de xuño do 2016

Eloxio da nugalla

Nunca fagas hoxe

o que poidas deixar de facer mañá.

F. Pessoa 

Como resultado da secular combinación da ética cristiá coa capitalista, vivimos nunha sociedade que santifica o traballo e condena a nugalla. Por iso o traballo é considerado un dos dereitos sociais máis clásicos, mentres a preguiza é un dos sete pecados capitais. Pero non sempre foi así; moito antes, os filósofos gregos ensinaran a desprezar o traballo, por ser actividade degradante para o home libre e só propia de escravos; e algúns, coma Epicuro, ata predicaran a preguiza e o desapego como unha das mellores defensas contra calquera tipo de servidume. Despois acabouse impoñendo o de gañarse o pan coa suor da fronte; pero só na teoría, porque na práctica todo o que puido escaqueouse dos traballos suorentos, e os salarios sempre foron inversamente proporcionais ás suoracións.

Unha das primeiras voces que, diante da explotación dos traballadores, se alzou contra o dogma do traballo foi a de Paul Lafargue, xenro de Marx, quen publicaba en 1883 un provocador ensaio titulado O dereito á pereza, que comezaba cunha significativa  cita de Lessing: «Sexamos preguizosos en tódalas cousas, excepto no amar e no beber». Nel, criticaba a sacralización do traballo levada a cabo por curas, economistas e moralistas, á vez que desprezaba aquelas razas que sentían o traballo como necesidade orgánica, razas entre as que, por certo, citaba a dos galegos, xunto a auverneses, escoceses, pomeráns e chinos; e concluía que tódalas miserias individuais e sociais viñan da paixón polo traballo. Pero, ademais, xa avisaba dos perigos da sobreproducción e do paro, chegando a recomendar unha xornada de traballo de non máis de tres horas e unha dedicación plena ó gozo da vida no resto do día. Algo parecido proporía Bertrand Russell, en 1932, no seu famoso Eloxio da ociosidade. Pero despois dos fogos artificiais da II Guerra Mundial, dos millóns de mortos e dos desequilibrios nos mercados de traballo, melloraron as condicións dos traballadores e esquecéronse aquelas advertencias de Lafargue e de Russell sobre a escaseza do traballo nunha sociedade moi mecanizada. 

Non obstante, agora xa non estamos lonxe de que a maioría dos bens sexan producidos polas máquinas, con só calcar un botón; o que confirmaría as pesimistas previsións de Lafargue e de Russell arredor da sobreproducción e do paro. E só hai unha resposta socialmente aceptable para todo isto: á volta ó clásico eloxio da nugalla. Porque potenciar o espírito traballador nunha sociedade onde falta o traballo é coma recomendar comer moito nunha sociedade famenta. Pero hai que saber que os que se fixeron coas máquinas –tamén coas da propaganda- e acumulan os beneficios, utilizarán tódolos medios para opoñerse a estas ideas; por exemplo, chamándolle traballo ó que non é máis ca escravitude… E esta será a loita do futuro inmediato.

Non; estamos nunha época en que, por xustiza social, os “moi traballadores” deberían ser perseguidos por lei, como antes o foran os vagos; entendendo por “moi traballadores” os que acumulan ou pretende acumular traballo retribuído, que é un ben escaso; porque nada hai que opoñer ós que se divirten rozando montes, investigando xenealoxías ou cultivando o seu xardín, cando o fan á súa conta.…Estamos en tempo de vacacións, cando mellor podemos dispoñer do tempo propio, que niso consiste a liberdade. Pero, máis obsesionados polo ter ca polo ser, non é raro que apliquemos a mesma lóxica do traballo e do consumo a este tempo tan valioso, a este kairós. Eu lembraríalles unhas reflexións de Pessoa; cando di que perder o tempo tamén comporta unha estética, e cando insinúa que só temos de verdade aquilo do que nos privamos: porque só así se pode conservar tal como foi soñado, intacto e puro… Felices vacacións. 

Artigo publicado no diario La Región o venres 17 de xullo do 2015.

O traballo no século XXI

A etimoloxía de “traballo”, do latín trepalium ‘instrumento de tortura formado por tres paus’, acércanos ó significado orixinal da palabra: o traballo era un xeito de tortura dos homes. E iso foi durante case toda a historia da humanidade. Aínda así, en España, contra do que pode parecer estes días, a xente demanda traballo antes ca nada. Noutros países prefiren pedir emploi, job, lavoro; e ser ouvriers, workers, lavoratori, antes ca traballadores. E non resultan banais esas preferencias léxicas; porque a maioría da xente, máis ca traballo, o que quere é un emprego cómodo cun salario digno. Postos a escoller, todos preferiríamos cobrar sen traballar a traballar sen cobrar; proba de que, por moito que se diga, o traballo non é un anhelo natural dos homes. Así, diante do panorama de desemprego que nos afoga, eu non centraría a demanda en máis traballo. Algo diso fíxose xa no XIX, «e as penas do traballo forzado abatéronse sobre o proletariado en maior cantidade cás langostas da Biblia», en palabras de P. Lafargue; e o mesmo nos anos trinta do XX,  cando a petición rematou cuns carteis colocados á entrada dos campos de concentración nazis nos que rezaba: «O traballo faravos libres»... Logo Orwell debuxaría a sociedade totalitaria do futuro, pero nela o traballo, proporcional á miseria, sobraba. Un dos lemas daquela sociedade era: «A liberdade é a escravitude»; e algo  diso xa se ve: basta analizar o groso dos postos de traballo que se crean.

 Eu estou con Montaigne, cando pensaba que de traballo «basta co suficiente para manterse vigorosos e libres das incomodidades dos que caen no extremo dunha ociosidade covarde e adormecida». E Voltaire, cando retrataba ó home máis feliz do seu Cándido, facíao na figura dun ancián que, ignorante das intrigas dos poderosos, se limitaba a cultivar unha pequena horta coa axuda dos seus fillos, «e o traballo líbranos de tres das máis insufribles calamidades do home: o aburrimento, o vicio e a necesidade»; é dicir, que nin o ocio absoluto nin o traballo excesivo son bos para o home. Pero talvez o ensaio máis lúcido sobre esta cuestión fose o Eloxio da ociosidade de Bertrand Russell, escrito en 1932, en plena Gran Depresión. Nel lemos: «Con que cada asalariado traballase catro horas ó día, habería para todos e non habería paro.». Porque xa daquela a técnica fixera innecesaria moita man de obra; pero mentres a metade da poboación ía ó paro, o resto traballaba en exceso por salarios miserables: coma agora. Dirase que despois arranxáronse as cousas; si, pero antes houbo que sementar de mortos e de ruínas medio mundo, como predixera o propio B. Russell, que coñecía ben o entusiasmo dos humanos polos fogos artificiais.

Os avances tecnolóxicos da primeira metade do século XX semellan ridículos comparados cos que se están dando agora, coa revolución informática e a robotización. C. B. Frey e M.A. Osborne, da Universidade de Oxford, nunha minuciosa investigación, estiman que en dúas décadas os ordenadores e os robots eliminarán arredor do 45% dos empregos de EE UU.  Confírmase así o enterro da Lei de Say, piar da economía neoclásica que establecía que a oferta xeraba a súa propia demanda, mercado de traballo incluído. Agora, nin os aumentos de productividade nin os baixos salarios tiran o necesario da demanda de emprego. Solución? A mesma que propoñía Russell: reparto do traballo e aumento  do tempo libre da xente. Hai riqueza máis que suficiente para iso. Cal é o problema? O de sempre: a cobiza dos que nunca se ven fartos, que agora dispoñen dunha capacidade de dominación nunca antes imaxinada. Por iso non cabe descartar que todo isto remate noutra gran sesión universal de fogos artificiais. 

Artigo publicado no diario "La Región" o mércores 11 de xuño do 2014