O home común

Dicía Pla que os homes somos animais climáticos, pero eu engadiría que tamén estacionais. É dicir, o clima participa de forma fundamental no noso xeito de ser,  pero o transcurso das estacións tamén vai marcando de forma cíclica o cambio da nosa sensibilidade e dos nosos estados de ánimo. Isto nótase ben cando se escribe con certa periodicidade, pois vese como certos temas de reflexión resultan ser característicos de cada tempo.

A min pásame, por exemplo, co asunto da importancia das tabernas, que sempre me vén ó maxín coincidindo coa invernía. De feito, hai catro anos escribín nestas mesmas páxinas un eloxio das mesmas. E quixo o azar que este ano coincidisen eses pensamentos tabernarios con dúas lecturas de Chesterton: “A tasca errante” (1914), unha novela, e “O home común” (1936), unha colección de ensaios. Tales libros viñeron a demostrarme algo que xa sabía: que entre as principais utilidades da lectura está a de facernos conscientes dunha das máis grandes verdades bíblicas: que «nada hai  novo baixo o sol», nin sequera no espazo das ideas. En palabras do propio Chesterton: «todas as ideas novas poden atoparse nos libros vellos». En consecuencia, e como non podía ser doutro xeito, resultou que o eloxio das tabernas xa estaba escrito, e moito mellor do que eu xamais o faría. Pero non deixa de producir satisfacción atopar nun gran autor ideas semellantes ás que a un lle circulan pola testa, aínda que non posúa o talento necesario para expoñelas coa mesma graza e  claridade.

“A tasca errante” é un conto extenso, que narra unha historia tan divertida coma incrible: a de dous amigos proscritos por decidir converter a taberna dun deles, “O vello navío”, en establecemento móbil e fuxitivo por toda Inglaterra, logo de que un fanático primeiro ministro decretara o peche de tódalas tabernas en nome do “entendemento ecuménico das culturas”. Trátase dunha metáfora do que pode suceder cando se proscribe algo que resulta común e tradicional para a xente común, caso das tabernas. Para Chesterton está moi claro: na persecución do home común e da súa cultura, así coma na busca do home excepcional e dunha cultura exclusiva, está o xerme de todos os fundamentalismos e de todas as seitas.

Chesterton amaba as tabernas, a cervexa, as costeletas, as cantigas e contos populares, as discusións tabernarias cos amigotes..., todo o que desprezaban os homes refinados. E detestaba ós abstemios, ós vexetarianos, e a calquera tipo de aristocracia, tanto económica coma cultural. A súa tese fundamental era que a suposta emancipación moderna da sociedade centrárase especialmente en perseguir ó home común e en proscribir a súa cultura, mentres a economía liberal tan só se ocupara de darlle ós ricos a liberdade para ser máis ricos, e ós pobres o permiso para ser máis pobres. Pero se algo incomodaba a Chesterton eran os denominados “homes da cultura”, que «se alimentan só de libros» e que na súa «común ignorancia» entenden que a liberdade consiste en ir pola vida organizando seitas e en  ir sacrificando todo o que nos une cos demais... Ai! Me parece que seguimos nas mesmas!

Machado e Chesterton, aínda que eran dun tempo, raramente chegarían a lerse. Non obstante, uns dez anos antes de que Chesterton publicara “A tasca errante”, Machado escribira  un famoso poema no que se compara a eses «pedantones al paño/ que miran, callan y piensan/ que saben, porque no beben/ el  vino de las tabernas», coa xentiña do común,  que «donde hay vino, beben vino;/ donde no hay vino, agua fresca/.../buenas gentes que viven,/laboran, pasan y sueñan/ y en un día como tantos,/ descansan bajo la tierra.». Si: «todas as ideas...

Artigo publicado no diario La Región o domingo 10 de decembro do 2017.

As dúas Españas

Non existe metáfora máis productiva na historia contemporánea de España cá das dúas Españas. Si, a dos versos de Machado: «Españolito que vienes/ al mundo te guarde Dios./ Una de las dos Españas/ ha de helarte el corazón.». Son tan coñecidos eses versos que hai quen pensa que foi Machado o creador da metáfora. Pero non, o relato xa viña de vello: da división política que se producira trala Guerra da Independencia, co regreso de Fernando VII e a súa persecución implacable dos liberais, causa principal da ruptura política do país en dous bandos antagónicos, un tradicional e católico e outro liberal e progresista. Juan Van Halem, un militar liberal represaliado, xa escribía en 1826: «existen dos Españas que solo un gobierno equitativo podría reconciliar». Logo serían Larra, Balmes, Blasco Ibáñez, os que falarían das dúas Españas, antes ca Machado e os outros representantes da Xeración do 98, que foron os que popularizaron a metáfora. De tódolos xeitos, foi Ortega quen máis contribuíu á súa incorporación ó relato metahistórico: «dos Españas, señores, están trabadas en una lucha incesante...». A Guerra Civil sería para moitos a confirmación tráxica  do acertado da metáfora. Pero chegou a Transición, e con ela un novo relato: o da “reconciliación nacional”, un relato ilusionante que parecía ter soterrado o máis tráxico das “dúas Españas”. Non obstante, unha metáfora nunca se pode dar por morta. 

Coa crise foron bastantes os que recuperaron o relato das dúas Españas. Pero é unha equivocación entender unha metáfora coma unha lei inquebrantable: a fórmula pode ser a mesma, pero a realidade é cambiante, e, en consecuencia, a interpretación tamén. Non, xa non existen as dúas Españas de Larra, nin as de Machado, nin as de Ortega; tampouco creo que exista unha España de esquerdas e outra de dereitas, nin unha de nacionalistas e outra de antinacionalistas; nin, como se acaba de ver, unha do PP e outra do PSOE, nin sequera unha do Madrid e outra do Barça… Podemos seguir usando a fórmula, si, pero entendendo que estamos nun contexto totalmente diferente  e que tal uso sempre implica a simplificación dunha realidade máis complexa. 

Con todas esas prevencións, eu si aplicaría a mesma metáfora a dúas Españas que foron emerxendo nos últimos anos. Trataríase da dos achegados ós partidos con poder por unha banda, e da do conxunto do resto dos españois por outra. Os cidadáns da primeira, como cargos de partido ou como “amigantes” –lúcido neoloxismo acuñado recentemente por E. Lledó-, foron os que ata agora gozaron de todo tipo de beneficios: en forma de traballos e cargos para eles e para os seus; en forma de pagas e pensións de diverso tipo; en forma de subvencións ou exencións de pago en actividades varias; en forma de vantaxes ou privilexios dos que carecen os outros, etc., etc. Os da segunda son os que se limitan a pagar os impostos, reciben tarde e mal, e ás veces nunca, as poucas prestacións que lles corresponden, e ata se dan por satisfeitos cando non se senten perseguidos; porque en España a lei nunca deixou de verse como instrumento de castigo para os pouco afectos… E isto obsérvase moi ben nos concellos, e cánto máis pequenos mellor…Por iso sabemos tanto destas cousas os galegos.

As novas corporacións veñen de tomar posesión no medio dun ambiente ilusionado e rexenerador. Traen moitos proxectos, pero non se deberían de esquecer da obriga fundamental: soterrar á maior brevidade o monstro de tres cabezas –clientelismo, nepotismo e sectarismo- que levaba anos alimentando a partitocracia. Porque esa era a verdadeira ameaza da democracia española.

Artigo publicado no diario La Región o venres 19 de xuño do 2015.

.