Tempo agónico

O adxectivo «agónico» procede do substantivo «agonía»: ‘angustia do moribundo, estado que precede á morte’, pero tamén, e antes, ‘loita, combate’. Coma todas as palabras da súa familia léxica, vén en última instancia do termo grego «Agón», que era entre os antigos helenos o lugar do Olimpo onde se reunían os deuses, pero pronto significou tamén ‘loita, combate’, dado o carácter pouco amigable que tiñan as relacións entre as divindades. De aí que no teatro clásico o «agón» fose o conflito dialéctico sobre o que se estruturaba a obra, o mesmo que «protagonista» era o que comezaba a discusión e «antagonista» o que se opoñía. Así, a relación entre os dous significados principais de «agonía» enténdese agora facilmente, pensando que quen «agoniza» mantén unha tráxica contenda coa morte.

Vén ó caso todo isto porque dous importantes intelectuais españois do século XX, Sánchez Ferlosio e Lain Entralgo, prestáronlle gran atención a este adxectivo que, na situación actual, talvez resulte obrigado recordar.

Sánchez Ferlosio diferenza entre un tempo consuntivo e un tempo agónico. O primeiro é o tempo da felicidade -o do xogo dos nenos, o do traballo creativo, o do amor...- no que cada instante se vive plenamente no seu presente, liberado do peso do pasado e da incerteza angustiosa do futuro. O segundo, que denomina agónico ou adquisitivo, é un tempo tenso, sen presente, no que cada instante só existe en función do pasado e do futuro: é o tempo das metas marcadas, o dos deportes de competición, e tamén o característico da historia; un tempo que pode traer satisfaccións, pero nunca a felicidade.  Dicía Hegel que a historia non era terra propicia para a felicidade; e remacha Ferlosio que tampouco o é a vida entendida coma unha competición. A ideoloxía competitiva en calquera ámbito, o culto da excelencia, a preparación intensiva para ser os mellores, a cobiza por ser os máis ricos,... Trátase de “valores” que, entendidos como absolutos, converten o tempo en fundamentalmente agónico, conflitivo e infeliz. 

Laín Entralgo, que formou con Unamuno, Ortega, Américo Castro e Sánchez Albornoz o grupo de autores que máis indagaron no problema do ser e da natureza de España e dos españois, escribía en 1997, con case noventa anos, un magnífico ensaio que levaba por título de “El sentimiento agónico de España”. Comezaba lembrando un soneto de Quevedo: «Miré los muros de la patria mía,/ si un tiempo fuertes, hoy desmoronados,/ de la carrera de la edad cansados,/ por quien caduca ya su valentía/...», que fora escrito en 1643, cando o poeta, vello, desenganado e perseguido, asistía o declinar de España: o Corpus de Sangue e a guerra de Cataluña, a rebelión e separación de Portugal, a paz de Westfalia... Despois repasa Entralgo o sentimento agónico na España de finais do XIX e principios do XX, en Menéndez Pelayo, en Unamuno, en Ortega, en Machado... Pero en ningún dos dou casos, advertía, España acabou fenecendo. Agora ben, na conclusión escribía: «En el siglo XXI, ¿qué va a ser de España? ¿Se producirá en ella una paulatina desintegración? ¿Se alcanzará la realidad de una nueva y más satisfactoria convivencia? España vive y, en determinados aspectos de su existencia, vigorosamente. Pero ¿hacia dónde va? Yo no lo sé.».

Artigo publicado no diario La Región o domingo 20 de maio do 2018.

Unha praza

Dicía Pessoa que un xardín era coma un resumo da civilización. Pero se eu tivese que escoller un elemento urbanístico que representase o proceso civilizador non me decantaría polo xardín, faríao pola praza. Paréceme que poucas cousas resultan tan imprescindible para unha vida civilizada coma unha boa  praza.

No home sempre se compaxinan dúas esferas vitais: a persoal, no espazo íntimo e privado, e a pública, no espazo exterior e colectivo que facilita a convivencia. A tal espazo colectivo pertencen as rúas, as avenidas, as pasaxes, os parques, os xardíns, ..., pero ningún deses elementos resulta tan indispensable para o encontro das xentes coma o praza pública, sempre esencial desde a propia fundación das cidades e das vilas. Da importancia das prazas dá conta un feito: dun xeito ou doutro, o poder, ou quen aspira a conseguilo, sempre trata de apropiarse delas: no ágora grego foi unha apropiación democrática; no foro romano, autoritaria; na praza medieval, comercial e espiritual; na renacentista, real e militar, ..; e agora, na praza contemporánea, especulativa e privatizadora fundamentalmente.

En Galicia hai prazas moi fermosas, coma a do Obradoiro, a Maior de Lugo ou a de Ourense. Pero eu prefiro as máis pequenas e acolledoras, coma a de Celanova, a de Ribadavia, a de Mondoñedo, a da Leña de Pontevedra... Por toda España hai prazas encantadoras.  Unha das miñas preferidas está en Barcelona: a Praza do Diamante, a da poética novela de Mercè Rodoreda. Nunca estiven fisicamente nesa praza, pero aparece  moi clara na miña imaxinación: pequena, co pavimento de terra e cunha fonte no medio.  Eu véxoa nunha noite de verán, en festa, iluminada por centos de bombillas que colgan de tiras de corda con bandeiriñas de papel de mil cores; nun palco de madeira toca unha orquestra popular o pasodobre “En er mundo”, e unha parella de futuros noivos acaba de coñecerse e baila ó seu compás...

Estes días fálase moito doutra praza de Cataluña, a da Constitución de Xirona. Non a coñezo: é nova e a última vez que pisei esa cidade aínda non existía. A que si coñezo é a Plaça del Vi (a Praza do Viño), a máis tradicional de Xirona e «obra magna dos nosos antepasados» para Pla, que se chama así por un mercado de viños e augardentes que se celebraba nela no século XVI. Mantivo o seu nome xenuíno durante tres séculos, ata que comezou outro tipo de apropiación do espazo público que non citei  antes: a onomástica. Desde entón chamouse: do Rei (1814-20), da Constitución (1820-23), Real (1823-35), de Isabel II (1836-39), da Constitución (1840-1871), da República (1873-74), da Constitución (1875-1930), da República (1931-39), de España (1940-1975), e coa democracia recuperou o seu nome orixinal. Xa ven o aplicados que foron os xerundenses en cuestións de cambios odonímicos. Non obstante, convén observar como sempre acertaron en saber quen mandaba realmente en cada época... En consecuencia, se agora decidiron cambiarlle o nome á  Praza da Constitución, para que sexa a Praza do 1 de Outubro, sabendo da ofensa que tal nome representa para a metade dos cataláns e a maioría dos españois, é que teñen bastante claro quen manda alí. Vostede non?

Artigo publicado no diario La Región o domingo 18 de febreiro do 2018

Spain is different

Talvez debería escribir sobre outras cousas e deixar o tema de Cataluña. Pero cando algún perigo ameaza debemos enfrontarnos a el: asubiar e mirar para outro lado non serve de nada. De feito, unha boa parte da gravidade do problema que temos vén diso: de que os primeiros obrigados a atallalo miraron para outro lado demasiado tempo. Agora entramos noutra semana crucial, na que ninguén sabe que vai pasar. Confiemos en que, coma ata agora, nada do que suceda sexa irreparable.

E aínda que case todo está dito, quixera insistir na idea do historiador Álvarez Junco que recollía no meu artigo de hai quince días, porque me parece moi importante:  que esta fase aguda do conflito catalán non nace do pobo de Cataluña, como pensa moita xente, senón dun enfrontamento entre as elites políticas, sinaladamente barcelonesas e madrileñas, que, incapaces de resolvelo nas institucións, acabaron transferíndollo á xente.

Hai uns datos que apenas se manexan e que a min me resultan moi significativos. O Centro d´Estudis d´Opinió (CEO), dependente da Generalitát de Cataluña e polo tanto libre de sospeitas de españolismo, publicaba o último barómetro sobre as opinións políticas dos cataláns en xullo deste ano; é dicir, noutronte. E, que nos dicía ese barómetro? Primeiro: un 35% dos cataláns quería que Cataluña fose un Estado independente, un 31% decantábase por que seguise sendo unha Comunidade Autónoma, un 22% por que fose un Estado dentro dunha España Federal e un 8% non sabía ou non contestaba. Segundo: un 39% das persoas entrevistadas sentíanse tan catalás coma españolas, un 23%  exclusivamente catalás, un 22% máis catalás que españolas, un 7% máis españolas ca catalás e un 5% exclusivamente españolas. En suma, que a maioría dos cataláns non estaba pola independencia e que o sentimento dunha nacionalidade  catalá exclusiva tamén era minoritario. Curiosamente, tan só dous meses despois, está moi estendida a crenza contraria: que os independentistas son maioría en Cataluña.  Non obstante, o certo é que seguirán sendo aproximadamente os mesmos. Porque a xente non cambia os seus sentimentos de identidade dun día para outro. Así o demostran todas as análises históricas deste tipo de cuestións. Cando, por exemplo, estudamos  como evolucionou a maioría parcial dos que se senten tan cataláns coma españois, vemos que o 39% actual era un 39,5% hai dez anos, e un 35% hai vinte e cinco; é dicir, que apenas houbo unha variación significativa de tal sentimento en todo un cuarto de século. O que si parece que medrou nos dous últimos meses, en case vinte puntos, foi a proporción dos que pensaban que se debía realizar un referendo. Pero iso non é un sentimento: é un estado de opinión, e as opinións si que varían, rápida e facilmente: hoxe nun sentido e mañá no contrario.

Reclaman os soberanistas, incansables, ese “dereito a decidir” que tan ben soa a oídos incautos, pero que ningunha democracia recoñece do xeito absoluto que o pretenden. E reclamaría eu, se mo permiten, un dereito que tampouco aparece en ningunha constitución, pero que debería figurar en todas: o dereito dos cidadáns a que os deixen tranquilos. Ós políticos elíxense e págaselle, fundamentalmente, para que resolvan problemas, non para que os creen. E á maioría absoluta da cidadanía xa nos chega ben cos contratempos que nos trae o azar da vida... Eu, se queren que lles diga, o que sinto nestes días é  unha profunda envexa. De quen? Dos cidadáns europeos que se levantan cada día sen temor a que ningún político iluminado poña en perigo o marco político e territorial no que se desenvolve a súa existencia. Pero xa se sabe: Spain is different.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 15 de outubro do 2017.

Ignorancia letrada

Na toma das rúas de Cataluña fíxome na abundante presenza de estudantes, dos que bastantes semellan ser  aínda alumnos de instituto. Tamén no perfil dos adultos, entre os que parece sobresaír o das persoas con estudos e de clase media. Todo isto conferiríalle certo plus de credibilidade ás demandas do independentismo, pois parecería quedar eliminada a posibilidade de que se trate de multitudes manipuladas; mentres, axudaría a difundir a crenza de que os fins pretendidos serían o froito dunha reflexión libre, meditada e desapaixonada.

Pero claro, as cousas poucas veces son o que parecen. Para comezar quero recordar algo que escribiu o gran intelectual George Steiner arredor da cultura: «Críamos que a educación aseguraría unha permanente mellora na calidade de vida e que onde florecía a cultura a barbarie só era un pesadelo do pasado. Hoxe sabemos que non é así... Porque as bibliotecas, museos, teatros e universidades prosperaron nas proximidades dos campos de concentración.». Por tanto, nin sequera unha educación exquisita nos vacina contra a barbarie, debendo estar sempre vixiantes.

Analicemos agora a cultura dos mobilizados. Dos rapaces, pola miña profesión, creo coñecer bastante ben como son a esas idades. Adoitan ser francos e honestos, pero tamén inocentes e arroutados. Senten, ademais, unha gran necesidade de admirar  e de mitificar: a un profesor, a un actor, a un deportista, a un equipo de fútbol, a un ideal político ou relixioso, ... Por iso adoitan ser carne de canón para os adoutrinadores, que saben o fácil que resulta atraelos a unha causa e, sobre todo, sacalos á rúa. Con respecto ós adultos, coido que, aparte doutras razóns, existe agora unha común “ilusión de saber” e de sentirse “cheos de razón”. Moita xente, por ter estudado algo e dispor de abundante información ó seu alcance, pensa que xa pode opinar con fundamento sobre calquera cousa, esquecendo que o mundo é complexo e que as opinións fundadas precisan dun esforzado estudo e de certo coñecemento da materia de que se trate. Desde logo, o que non basta é a lectura apurada dos twits e dos guasaps que nos mandan os amigos e a visión das fotos e vídeos adxuntos, que é o que agora se practica, sen cavilar en que son as redes o principal instrumento  de manipulación social.  

En suma, contra o que podería parecer, o que estamos é diante dunha enorme ignorancia política, dominada pola opinión irreflexiva manifestada de forma radical, sen termos medios: “me gusta/ no me gusta”. Hai, polo tanto, unha perigosa preponderancia do visceral e un abandono da razón. Entramos así no marco preferido polo populismo, un dos maiores inimigos da democracia representativa: «un perigo que ameaza con destruír a propia democracia», en palabras de Pierre Bordieu. E nesas estamos en Cataluña, coa CUP (8,2% dos votos) marcando o paso.

Na miña función docente sempre trato de aclarar que non tódolos coñecementos teñen a mesma categoría: a lei de Ohm, con ser moi importante, non se pode comparar coas leis de Newton, que son principios fundamentais da Física Clásica. E iso que ocorre coa estrutura da Física ocorre coa de calquera outra materia, incluída a de estrutura do Estado, onde tamén hai leis e principios de categorías diferentes. Entre as leis, a primeira é a Constitución, e entre os principios, o primeiro é o de legalidade. A fortaleza desa lei e dese principio e a necesidade da súa defensa por parte do Estado resultan indiscutibles.

O que sorprende –talvez non tanto- é descubrir a cantidade de políticos, galegos incluídos, que estarían dispostos a deixar pisar tales principios e a permitir o afundimento do Estado con tal de conseguir os seus obxectivos.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 8 de outubro do 2017.

No vórtice

En xuño do 2014 publiquei neste diario unha columna co título de “A espiral”, onde dicía: «O problema catalán ten tódalas características dun movemento en espiral [...]. Agora estamos a piques de afrontar o maior desafío para a estrutura territorial peninsular do Estado  dos tres últimos séculos, e non é fácil saír dunha espiral cando se entrou na zona vertixinosa.». O tempo, por desgraza, veu a darme a razón, porque xusto nos atopamos no vórtice desa espiral.

Vórtice ‘remuíño, centro dun ciclón’ vén do latín vortex, vocábulo que tiña eses significados pero tamén os de abismo e profundidade. Coma vértice ou vertixe, remite ó lat. vertere ‘xirar, dar voltas, derribar’, estando sempre presente nas palabras desta familia léxica a idea dun xiro rápido e “vertixinoso” capaz de producir grandes catástrofes, sexan remuíños reais, coma os da auga ou os do vento, sexan metafóricos, coma os da paixón amorosa ou os da política.

Ata hai pouco, fóra de Cataluña, parecía non interesar o tema catalán. A xente, en xeral, e contra do que se puidera pensar, non quere que lle falen dos problemas realmente graves, ata que o mal se lle presenta con toda a virulencia acumulada: entón é cando se encomenda a tódolos santos. Así, tal como dicía un protagonista da Peste de Camus, «case todas as desgrazas dos homes veñen de non falar claro».

A miña posición sobre o problema catalán quedou exposta no artigo que antes citaba e en dous máis publicados no ano 2015: A decadencia española (25 set.) e Soberanía (20 nov.). Tal posición podería resumirse en tres puntos. Primeiro: total acordo con aquel diagnóstico de Ortega que dicía que o problema catalán non se podían resolver de xeito definitivo, que tan só cabía conlevalo o mellor posible, coma unha enfermidade crónica. Segundo: a progresiva decadencia da idea de España, xunto coa incapacidade de parte dos españois para comprender a natureza diversa e plural do Estado, vén constituíndo o principal alimento dos nacionalismos periféricos e da súa deriva independentista. Terceiro: o problema importante non é o da viabilidade de Cataluña como estado independente, senón o da inviabilidade de España cunha Cataluña independente: xusto aquí radica a insolubilidade da cuestión.

Non obstante,  tralo golpe do parlamento catalán contra a legalidade constitucional española (legalidade que inclúe a Cataluña) vou escribir algo a maiores. En concreto sobre o conto de que o que queren os cataláns é votar, e que votar sempre é unha manifestación de democracia. Falso: só o é cando a votación se inscribe dentro da legalidade democrática establecida. Porque non hai democracia sen respecto do principio de legalidade. No noso caso, ademais, a diferenza do que ocorre noutros países plenamente democráticos, pode cambiarse a legalidade no sentido  que pretenden os promotores do referendo, pero respectando, iso si, as regras de xogo que nos fomos dando nos últimos corenta anos. Fóra das regras de xogo todo desemboca na forza e na violencia, con tódolos males asociados; por iso ningunha desconformidade xustifica o desacato do marco constitucional.

Remitámonos á historia que ninguén quere mentar: 6 de outubro de 1934, declaración unilateral da República Catalana; 7 de outubro de 1934, sufocación da rebelión e volta á legalidade da II República Española; balance: 43 mortos... Dado o curso dos acontecementos, alguén pode asegurar que non vai suceder algo semellante ou incluso peor? Si, xa sei que ninguén quere nin sequera imaxinar tal cousa. O que pasa é que cando os insensatos dispoñen de mando resulta bastante común que sucedan cousas inimaxinables. En fin, cando isto escribo, a cousa non pinta ben.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 24 de setembro do 2017.

Primarias

Pensaba escribir esta semana sobre as rosas, porque as de maio son as primeiras e as máis fermosas. Ó meu xardín chegaron co mes, as brancas,  as máis antigas e nobres segundo a mitoloxía grega; pero as vermellas, primeiras na tradición xermánica, xas vira eu no Ribeiro dúas semanas antes. Non obstante, as xeadas tardías, a nube negra de corrupción que asombra España ou os números da declaración da renda son circunstancias que, sumadas ás inquedanzas da esfera privada, deixan pouco espazo para a contemplación estética e sentimental da raíña de maio, que non é outra cá rosa. Talvez a felicidade plena consista en poder contemplar as rosas de maio sen máis preocupación cá de gozar da elegancia das súas formas,  da pureza das súas cores e da finura da súa fragrancia. Pero a realidade imponse, e como antepoño eu o “docere” ó “delectare”, decido escribir sobre outra rosa: a do PSOE. Unha rosa que este país precisaría fresca e vigorosa e que hoxe  semella débil e mucha.

Porque o panorama que presenta o PSOE diante das primarias é dramático. E se teño poucas dubidas de que houbo e hai forzas importantes que traballaron e traballan desde o lado escuro para dificultar unha nova chegada ó poder da esquerda, teño moitas menos de que boa parte da culpa do lamentable estado no que se atopa o PSOE, líder tradicional desa esquerda, reside nos seus propios dirixentes. Neste senso, converterse en abandeirado das primarias e presentalas como proba irrefutable da existencia de democracia interna nun partido puido ser un dos maiores erros dos últimos anos.

Para comezar, a experiencia de primarias no PSOE ten sido calamitosa: desde o desastre da bicefalia Borrell/Almunia a que conduciron as primeiras, en 1998, á fractura que provocaron as de 2014, cando Pedro Sánchez se impuxo a Madina. Porque as primarias, en ausencia de medidas que afonden na transparencia e na democracia interna, en vez de sela panacea salvadora da debilitada credibilidade dos partidos, acaban converténdose nun campo de batalla onde os potenciais votantes observan con estupor como as diversas faccións do partido se aniquilan entre si. Ademais, debería saberse que a democracia representativa non é menos democracia cá directa; ó contrario, constitúe o fundamento principal das democracias contemporáneas, aínda que concordemos con Bobbio na necesidade de complementar a democracia representativa coa directa.  É por iso que a elección de cargos ou de candidatos por vía congresual pode resultar tan ou tan pouco democrática coma por vía de primarias. Porque o importante non son as primarias –en bastantes países europeos que nos dan cen mil voltas en calidade democrática apenas se realizan-, senón que o funcionamento dos partidos se democratice e a súa transparencia aumente. Pero nin o PP nin o PSOE están pola labor; de aí que sigamos esperando por unha lei de partidos equiparable ás das democracias europeas máis avanzadas: iso si que sería loitar contra a corrupción.

En España, sabémolo todos, os partidos de goberno convértense en axencias principais de colocación nos territorios correspondentes. E son eses beneficiados dos partidos os que acaban conformando a masa fundamental da  militancia. Polo tanto, cando votan, defenden antes que nada os propios intereses de permanencia nos seus cargos ou nos seus traballos. Como é natural, a batalla campal desátase cando, por perda de poder, hai pouco que repartir: o que lle pasa agora o PSOE. Mentres, os candidatos a elixir e as políticas a aplicar pasan a ser algo secundario. Así, non resulta raro que os líderes elixidos pola militancia fracasen logo estrepitosamente diante do electorado. Atención.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 14 de maio do 2017

A esquerda no labirinto

Son moitos os que se preguntan que lle pasa á esquerda e como explicar os seus pobres resultados. Pensemos que en 2016 os partidos socialdemócratas perderon 12 das 18 eleccións que se celebraron en Europa. E está o trunfo de Trump en EE UU, culminando a continua perda de peso do Partido Demócrata –versión “light” de socialdemocracia- en favor do Republicano, que xa controla tódalas institucións importantes do país. Esta semana mesmo, en Holanda, o Partido Socialdemócrata, primeiro ata 2002 e segundo desde entón, acaba de caer a un irrelevante sétimo posto.

Na prensa resulta habitual atopar análises locais e simplistas deste complexo proceso, cando debería saberse que ningún asunto complicado admite explicacións fáciles. Poderíamos dicir que nos atopamos diante dun problema “de libro” en sentido estrito, e dicir, dos que, para saber algo, un debe tomarse a molestia de ler algún libro: non basta con asimilar a opinión do columnista afín. Como consecuencia diso, e da miña ignorancia, non esperen descubrir aquí as causas da entrada, nin moito menos as vías de saída do labirinto no que se atopa a esquerda neste momento. Tan só pretendo, se mo permiten, indagar na raíz do problema, coa idea de que das ramas e das follas xa sabemos bastante.

E sobre a natureza desa raíz estou cos que apuntan a algo fundamental: ó cambio no paradigma socio-político producido nos últimos corenta anos.  Porque ata os anos setenta ese paradigma –entendido como conxunto de ideas dominantes- estivo do lado da esquerda: na universidade todo o mundo falaba do marxismo e do socialismo, a loita obreira apoiada nuns sindicatos fortes conseguía grandes avances nas condicións dos traballadores, a sociedade progresaba na igualdade e as institucións occidentais crían que a estratexia de potenciar o benestar era a apropiada para conter a utopía comunista. Mentres, a dereita estaba temerosa e recluída, agardando unha nova oportunidade. E esta presentóuselle trala crise do petróleo dos setenta e os problemas que tiveron os países avanzados para manter o estado de benestar. Foron Thatcher e Reagan os que emprenderon a revolución conservadora: decretaron a sobredimensión do Estado e, fronte a utopía fracasada da economía planificada, promoveron a simétrica dos mercados desregulados e o abandono do benestar como estratexia, pois xa era evidente a descomposición da Unión Soviética. Pero ese primeiro contraataque resultou rudo, e por iso tivo un alcance limitado. Non obstante, desde entón ata agora, a dereita soubo suavizar o discurso e adaptalo ó novo paradigma, consistente na crenza absoluta no progreso persoal ilimitado e en deixar de lado calquera interese pola liberación política, a xustiza social ou a acción colectiva. Para iso, a “neodereita” preséntase cunha faciana amable e moderna, e a través do consumo opulento, da diversión das masas e das novas tecnoloxías promete benestar e felicidade para todos, aínda que os seus intereses sexan os mesmos; é o que Rafaelle Simone denomina o “Monstro Amable”. E fronte a iso, os ideais da esquerda tradicional, nun mundo gastador e consumista, semellan trasnoitados e carentes de atractivo. Esa é a verdadeira raíz do problema, e o resto –fragmentacións, divisións internas, liderados febles, ...- son complicacións provocadas pola debilidade do paciente.

Non obstante, unha socialdemocracia honesta é contrapeso necesario do liberalismo. Porque, como dicía Tony Judt, “co tempo, o libre mercado convértese no seu peor inimigo”. Así o demostra esta crise que non rematou e os  seus violentos efectos en forma de inestabilidade, desigualdade crecente, populismo, nacionalismo e xenofobia.  

Artigo publicado no diario La Región o domingo 19 de marzo do 2017

Non é país para mozos

O país imaxinario do verso de Yeats que inspirou o título da novela de Corman McCarthy adaptada ó cine polos irmáns Coen non era país para vellos:  España non é país para mozos.

Isto xa o  sabiamos, pero a recente publicación da Enquisa financieira das familias realizada polo Banco de España lembróunolo outra vez. Tampouco nesta columna o tema do mal trato que se lle dá os mozos en España resulta novo. Pero eu, talvez pola profesión que exerzo, sempre teño presente algo que deixou escrito Proust na súa Busca do Tempo Perdido: «hai que repetir, porque son poucos os que queren escoitar».

Nese senso, o citado informe do Banco de España dinos moitas cousas interesantes. Por exemplo, que a riqueza neta dos españois reduciuse nada menos que nun 22% entre 2011 e 2014.  Pero houbo dous grupos que se salvaron da desfeita patrimonial. Saben cales? O  do 10% que tiñan as rendas máis altas e o dos que estaban entre 65 e 74 anos. Eses dous grupos non só non perderon patrimonio senón que o  aumentaron, nun 6 e nun 4% respectivamente. Da riqueza neta dos fogares con rendas máis baixas ou co cabeza de familia menor de 35 anos mellor non falar, simplemente carecen de tal riqueza: en xeral, as súas débedas superan ó capital, é dicir, deben máis do que teñen. Son datos que axudan a comprender certas cousas: por exemplo, que cada día do ano pasado houbese en España vinte millonarios máis (en euros, claro está), mentres un de cada cinco fogares e un de cada tres nenos vivían na pobreza.

 En cánto á renda anual, o informe indica que experimentou unha diminución media do 10% no trienio 2011-2014. Pero as medias xa se sabe: un fártase comendo un polo enteiro, outro mira para el cunha langrina que mete medo, e a media di que o da langrina comeu a metade do pito... Así, do mesmo xeito, mentres a renda dos mozos caía un 20%  nese período, a dos maiores de 64 subía o 10%. Que curioso!

Pero claro, é que aquí os mozos páganas todas: a metade dos menores de 25 anos está en paro, e entre os que atopan traballo a maioría está con contratos temporais e en precario, con salarios que nin sequera lles permiten emanciparse e vivir pola súa conta. Talvez este dato lles aclare algo: entre o 1985 e o 2000, en España, o gasto en políticas para a terceira idade foi 34 veces superior ó dedicado ás da infancia e xuventude, cousa que non pasou en ningún outro país da OCDE, onde ese factor só pasou de 10 no noso caso... Con este panorama, pode sorprenderse alguén da fuxida da mocidade? Unha fuxida, por certo, da que nunca coñeceremos a magnitude exacta: un, porque a maioría vaise sen deixar recado; e dous, porque as instancias oficiais non teñen ningún interese en que se coñeza ese dato, ó fin e ó cabo a fuxida contribúe a diminuír o paro. Por se lles vale de indicativo: en 2011 constituíronse en España 254.000 novos fogares, en 2014 apenas 76.000.

Si. Hai que repetir e repetir... Lembran aquel vello apunte tomado da novela Diario de la guerra del cerdo (1969) de Bioy Casares?: «La juventud es presa de desesperación. En un futuro próximo, si el régimen democrático se mantiene, el hombre viejo es el amo. Por simple matemática, entiéndanme. Mayoría de votos… La muerte hoy no llega a los cincuenta sino a los ochenta años, y mañana vendrá a los cien…conciban el número de viejos que de este modo se acumulan y el peso muerto de su opinión en el manejo de la cosa pública… Se acabó la dictadura del proletariado, para dar paso a la dictadura de los viejos.». Resultaron ser palabras proféticas, e deberían terse en conta... Maltratar ós mozos é destruír o futuro. É coma tirar flores frescas ó cubo do lixo.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 5 de febreiro do 2017

Trump

Que o sistema democrático non é ideal é algo ben sabido, e que non hai outro mellor tamén; por algo dicía Churchill que a democracia era a peor forma de goberno, exceptuando tódalas demais. A principal desvantaxe que ten é que ninguén pode asegurar que a elección da maioría sexa acertada, pero tal desvantaxe queda neutralizada pola capacidade que teñen os electores de modificar o seu veredicto nos seguintes comicios. Nas clases fago ás veces un  sinxelo experimento: diante de varias posibilidades de solución dun problema, solicito que os alumnos escollan unha delas. O resultado normal é que a maioría, nun principio, adoita escoller unha solución falsa, mentres só unha minoría acerta coa correcta. Non se trata de falta de intelixencia, por suposto, porque unha vez explicada a solución, case todos os errados comprenden o seu fallo. Trátase máis ben dunha natural nugalla para pensar,  o que leva a aceptar solucións que parecen evidentes, pero que logo, na maioría dos casos, resultan falsas. E na política, coma na vida ou na ciencia, case sempre hai que dubidar das solucións fáciles: porque o mundo é complexo.

Acaba de pasar en EE UU o que case ninguén cría que puidera suceder: o trunfo de Donald Trump. E agora todo o mundo anda tratando de explicar as causas da súa vitoria.  A miña impresión, despois de ler ducias de artigos ó respecto, é que case todos teñen razón nas causas que apuntan, pero quédame unha certa sensación de insatisfacción despois das explicacións. Pode que a razón dese desacougo resida en que diante dun problema complexo, e este éo, onde conflúen multitude de variables, a explicación non se pode reducir a citar e xustificar variables, precísase da ponderación das mesmas, para poder centrarse nas significativas. 

E dentro desas variables significativas colocaría eu en primeiro lugar a educación. Porque desde Aristóteles vense argumentando, e con razón, que só nunha sociedade educada e sen grandes desigualdades (xusto o contrario de a onde estamos indo), se dan as condicións para que as masas participen de forma eficiente no sistema democrático, e presenten inmunidade diante das chamadas dos demagogos, a quen xa o mesmo Aristóteles consideraba veleno da democracia, mentres informaba que a maioría dos tiranos chegaran ó poder facendo uso da demagoxia. Ademais, esa falta de educación cidadá nos valores democráticos, que nada ten que ver con formar empregados, que é no que se centran os sistemas educativos, conduce a que a masa dos electores non se fíe en xeral das persoas intelixentes, e prefiran a mediocres para poder no seu caso desprezalos, interesante premonición que xa apuntara Tocqueville, a mediados do XIX,  como característica dos votantes americanos, pero que é máis global. Se encima consideramos que o populismo –a democracia dos ignorantes, segundo acertada definición de Savater- é unha das formas máis perigosas da demagoxia, ó axitar os fantasmas máis escuros dun pobo (racismo, xenofobia, ... ), darémonos conta das razóns que hai para a preocupación, xa non só nos EE UU senón en todo o mundo.

Que con Trump estamos diante dun demagogo populista está fora de toda dúbida, basta escoitar o seu discurso. Pero non utilizarei máis cualificativos, xa están todos ditos e os demócratas non deben caer na dinámica do insulto. Limitareime a nomear algúns dos políticos que máis festexaron o trunfo de Trump: Marine Le Pen, candidata da extrema dereita á presidencia de Francia; Vladimir Putin, o autoritario presidente de Rusia; Viktor Orban, o conservador e ultranacionalista primeiro ministro húngaro; Benjamin Netanyahu, primeiro ministro israelí; Aznar ... Ah, e Pérez Jácome.

Artigo publicado no diario La Región o mércores 16 de novembro do 2016

Eleccións: de onte a hoxe

As eleccións de hoxe, por cadrar en xuño e por darse nun panorama político incerto, tráenme á memoria aquelas primeiras do 15 xuño de 1977, as que inauguraban este período democrático da historia de España. 

Aquel 15 de xuño era mércores –as eleccións eran en día laborable, para favorecer a participación-, e facía calor, como se correspondía coa data. Eu estaba en Santiago, preparando exames; pero, igual cá maioría, non quería perder a ocasión histórica de votar –moitos universitarios non puideron facelo ó estar o limiar de idade nos 21 anos-. Así que a mediodía saín para Leiro, en compañía de tres amigos, dous estudantes coma min e outro traballador en Santiago e dono do Simca 1000 no que fixemos a viaxe. Os Accesos a Galicia estaban bastante adiantados, e da estrada Santiago-Ourense creo lembrar que só quedaba por facer a circunvalación de Lalín e algún tramo próximo a Santiago. Agora ben, de Cea a Leiro era a estrada antiga, que aínda resistiría case vinte anos máis, con  curvas e máis curvas. Daquela aínda nada se sabía en Galicia de autopistas, como non se sabía de moitas cousas. No rural  comezaban a chegar as traídas de auga ás casas; moitas pistas aínda eran de terra; a roupa lavábase maiormente nos lavadoiros públicos, e para chamar por teléfono había que ir á centraliña da capitalidade municipal. A calefacción eran as lareiras, os braseiros e as bolsas de auga quente na cama. A televisión, de canal único e en branco e negro, íase incorporando ós fogares, pero aínda había moitas aldeas sen sinal. Na universidade estudabamos catro: baste dicir que hai agora máis estudantes universitarios en Galicia ca daquela no ensino medio. A xente morría maiormente na casa, sen paso intermedio por ningún hospital cando enfermaba. E coche tíñano moi poucos; viaxábase no Auto Industrial, no Castromil e no Ferrobús. En suma: non sobraba nada, e máis ben faltaba de todo. Certo que nas vilas e nas cidades notábase un pulo de progreso e modernidade: na construcción, na industria, no xeito de vestir, nas formas de diversión… E todos queriamos que España se parecese ós países europeos onde media Galicia se gañaba a vida moito mellor ca aquí. De feito, digan o que digan, gran parte do que aquí hai fíxose co que de alá veu.

Van case corenta anos desde aquela. E moito ten cambiado o país. Agora disfrutamos das liberdades e das comodidades dos países máis avanzados. E diso debemos sentirnos orgullosos, pero sen caer na autocomplacencia. Porque a nosa democracia ten evidenciado graves eivas, e nin España nin Galicia están coma para tirar bombas. Xa sei que a maioría vivimos incomparablemente mellor ca hai corenta anos. Pero non deberíamos esquecer que a terceira parte do país sobrevive no limiar da pobreza, e que moitos mozos preparados teñen que facer as maletas. E iso non pasaba hai corenta anos, cun país moito máis pobre. Porque daquela non se gañaría moito, pero había traballo, incluso en Galicia. Mentres agora, ou non o hai, ou o pouco que hai apenas dá para vivir.  

Non creo que a democracia teña como deber asegurar a felicidade dos cidadáns, porque a felicidade é un concepto subxectivo, relativo e tramposo, pero si debería apostar por un ambiente de liberdade e de benestar que favorecese a súa busca. Dicía Bertrand Russell: «É un erro imaxinar que o diñeiro trae a felicidade,… Pero quen non ten cubertas as necesidades básicas nunca pode ser feliz», e moito menos libre. Polo tanto, en España, por moito que se queira tapar, a un terzo da poboación estámoslle negando a posibilidade de ser libres e felices. De aí vén a incerteza política da que non conseguimos saír. Nin con eleccións.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 26 de xuño do 2016

O labirinto español

Gerald Brenan (1894-1987) foi un dos últimos viaxeiros románticos e máximo expoñente dun xénero literario asociado, o consistente en escribir sobre un país alleo ó de nacemento.  Brenan era inglés, aínda que nado en Malta, onde estivera destinado o seu pai como militar do exército británico. Despois de participar como oficial na I Guerra Mundial,  Gerald decidiu cumprir o seu soño: ser escritor; e con esa idea, e cargado de libros, viaxou a España en 1919, buscando un lugar tranquilo onde poder ler, escribir e camiñar. Logo de cruzar toda a Península, desde A Coruña ata Granada, acabou atopando o lugar que buscaba nunha remota aldea das Alpujarras granadinas: Yegen. Alí viviu e conviviu coas humildes xentes do lugar durante case quince anos. Logo, entre 1935 e 1936, afincado en  Málaga –onde agora repousan os seus restos-, asistiu horrorizado ó estalido da Guerra Civil.

 Froito desa experiencia foi unha das súas obras máis coñecidas, O Labirinto Español, editada en inglés en 1943; logo, en 1962, sairía a edición en castelán de Ruedo Ibérico, a editorial fundada en París por exiliados españois. E podería ser pertinente recuperar a memoria deste libro, dado o especial momento político que atravesa o país. 

 O Labirinto Español é un lúcido ensaio histórico que vai en busca da raíz dos problemas que levaron a España á Guerra Civil, pero está cheo de interesantes observacións filosóficas e psicolóxicas sobre o carácter hispano, observacións que tratan de explicar o por que daquel tráxico colapso da convivencia: non era fácil entender como aquela xente, tan encantadora e admirable no trato, caera de repente nunha espiral de conflictividade que desembocaría en horrendo baño de sangue. 

 Para comezar, observaba Brenan, España sempre fora un país difícil de gobernar, “incluso nas mellores épocas”. E esa dificultade, ó seu modo de ver, viña da excesiva forza que aquí tiña o sentimento rexional e municipal: “España é o país da «patria chica»… Un conxunto de pequenas repúblicas, hostís ou indiferentes entre si, agrupadas nunha federación de escasa cohesión”. Hai períodos, dicía, nos que estes pequenos centros se animan por unha idea ou sentimento común, e entón o país experimenta espectaculares épocas douradas capaces de asombrar ó mundo; pero en canto decae ese impulso orixinario, as pequenas repúblicas divídense e volven á súa existencia separada e egoísta. Resulta admirable, escribía Brenan, a forza e a independencia do carácter español, a integridade emotiva e a elocuencia das súas xentes, pero tamén a súa crónica indisciplina; aprézase así unha intensa vida política, que semella ser herdeira dunha mestura da antiga cidade-estado grega, da tribo árabe e do municipio medieval, ocupando a tertulia dos cafés o lugar do ágora. Tales caracteres convertían ó pobo español nun dos máis vigorosos e humanos de toda Europa, pero tamén nun dos máis ineficaces. Porque, ademais, a diferenza do que observaba noutros países europeos, faltaba en España o respecto ó Estado: “En España, nin un só partido abrigou nunca tal sentimento… Para a maior parte dos españois, o goberno é simplemente a camarilla de políticos que conseguiron ocupar o poder...”. Aínda que tamén xustificaba esa opinión, alimentada pola tradicional “incapacidade das clases dirixentes para gobernar o país honradamente”…

 Por sorte, a situación actual de España, tanto no económico coma no político, dista moito da que Brenan coñecera. Non obstante, a problemática de fondo, se nos fixamos, segue a ser esencialmente a mesma … Por iso a lectura ou a relectura do libro de Brenan resulta tan recomendable.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 22 de maio do 2016

Infraestruturas

A semana pasada, Celso Delgado defendía no Congreso unha proposición non de Lei do PP para que se continuase tramitando o proxecto de construcción da autovía A-76 entre Ourense e Ponferrada. A proposición saíu adiante cos votos do PP, PSOE e C´s, e pese á oposición dos deputados de En Marea-Podemos. 

  A necesidade de máis e mellores infraestruturas é un lugar común da política española desde o inicio da Transición. Apoiase sobre un principio aparentemente incontestable, repetido ata a saciedade polos máis favorecidos por tales obras: ninguén debería opoñerse á inversión en infraestruturas, porque son condición necesaria para o progreso do país. E isto era certo nos primeiros anos da Transición, cando tiñamos un gran déficit de infraestruturas con respecto ós países europeos. Pero diso hai corenta anos. Hoxe conviría saber que España só ten por diante a China e a EE UU en quilómetros de autovías e autopistas (comparen a poboación e a extensión deses países con España), mentres sobrepasa claramente a Alemaña, Francia, ou Italia, espellos nos que nos mirabamos noutronte. E o mesmo pasa co tren de alta velocidade: España é o segundo país do mundo en vías de alta velocidade, só por detrás de China e outra vez por diante de potencias coma Francia ou Xapón, lideres ata hai pouco nese medio de transporte. E poderíamos seguir con máis exemplos. Preguntaranse entón por que países moito máis ricos teñen peores infraestruturas. A resposta é simple: porque non as regalan, custan moitos cartos e nin sequera os países máis adiantados poden ter todas as que desexarían. Ninguén foi máis claro nisto ca Roy Lahood, Secretario de Estado de Transportes dos todopoderosos EE UU, cando visitou España no 2011 para coñecer de cerca o noso AVE. Gustoulle moito, pero espetoulle ó daquela ministro José Blanco: “Vostedes son ricos, pero nós non podemos permitirnos estes luxos”!

  Cabería agora outra pregunta: quen pagou tal cantidade de autovías, de autopistas, de AVEs; de aeroportos; de portos, interiores e exteriores; de pazos de congresos; de “cidades” da cultura; etcétera, etcétera? Pois unha parte pagouse mediante a venda masiva de activos públicos, fundamentalmente empresariais; outra pagárona o resto das políticas, fundamentalmente as sociais, con graves recortes nos últimos anos, e o resto está sen pagar, formando parte da enorme débeda pública que vai hipotecar ás xeracións futuras, fundamentalmente ós fillos e netos dos que non se beneficiaron dos pelotazos inherentes a este despilfarro colosal de diñeiro público.  Porque, non o esquezamos, a débeda pública española está nun máximo histórico do 100% do PIB (cada español debe por este concepto 23.280 euros), co risco de que se volva insostible a medio prazo; e bastará unha pequena borrasca financeira para poñernos de novo contra as cordas…

  Deberíase aplicar na política aquel concepto do Código Civil do “bo pai de familia”, do que administra coa “dilixencia propia dun bo pai de familia”. Porque sen dúbida faltou esa dilixencia na xestión pública, onde os políticos semellaron máis ben “pais dilapidadores”, dos que só deixan débedas como herdanza. Pero tampouco cabe eximir de culpa ós votantes, que cal “fillos caprichosos” pensaron que había dereito a ter unha autopista e un aeroporto á porta de cada casa…Agora pagamos eses excesos… Porque é probable que a autovía Ourense-Ponferrada –alomenos nalgún tramo- estea máis xustificada ca outras en servicio –algunhas de aquí cerca-; pero o caso é que agora non hai máis ca débedas, e xa está ben de cargarlle a factura ós que veñan logo.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 24 de abril do 2016.

A materia escura

A primeira etapa do  método científico consiste na observación, o que significa que cando un investigador quere explicar algún fenómeno, o primeiro que fai é observalo con atención e con minuciosidade. Non obstante, sábese desde hai tempo que ocorren fenómenos que non podemos observar, porque non son “visibles”. Aínda así, o home foi capaz de descubrir, producir e analizar tódalas “luces” que existen máis alá do visible no espectro electromagnético, desde as microondas ata os raios gamma. E con iso considerábase que tódolos fenómenos poderían ser dun ou doutro xeito observados, e talvez explicados. Pero pecouse de optimismo, porque, ó pouco, novas evidencias fixeron que nos decatásemos da enorme magnitude do que aínda se ignora por permanecer no estado de inobservable. Un exemplo atopámolo na compresión da evolución do Universo.

Xa en 1933 Fritz Zwicky, tratando de explicar as velocidades orbitais das galaxias nos cúmulos, propuxo a existencia dunha “masa invisible”, porque a dos obxectos celestes visibles resultaba insuficiente para explicar tales efectos. Máis tarde, en 1974, a existencia desa “masa invisible”, chamada agora “materia escura”, foi confirmada pola astrónoma Vera Rubin, cando precisou dela para explicar por que a rotación das estrelas que orbitan arredor dos buratos negros que hai no centro das galaxias espirais coma a nosa sucede á mesma velocidade, con independencia da distancia á que se atopen do centro. Deste xeito, hoxe ninguén dubida da existencia no Universo dunha “materia escura”, evidenciada polos seus efectos gravitatorios, aínda que non poida ser detectada directamente cos medios técnicos actuais. Ademais, a confirmación en 1988 de que a expansión do Universo ocorre de forma acelerada, levou á consideración da existencia dunha “enerxía escura” que inunda o Universo e cuxa natureza tampouco se coñece con seguridade. As últimas medicións indican que do total de masa-enerxía do Universo, un 70% estaría en forma de enerxía escura, un 25% como materia escura e só un 5% sería materia ordinaria, a única que podemos ver. Esto pode darnos unha medida da nosa ignorancia. Newton dixera no século XVII que o que se sabía era unha gota e o que se ignoraba un océano; desde entón tense avanzado moito, pero aínda é máis o que se ignora.

Pode vir ó caso todo isto porque a miúdo comprobamos como tamén na sociedade abunda a “materia escura”. Aparentemente, no mundo globalizado e internetizado, toda a información imaxinable e máis está á disposición de calquera cidadán a través dun simple “clic” no seu ordenador. A realidade está lonxe desa suposición, como se vé cando aparecen filtracións coma a recente dos “Papeis de Panamá”, ou outras anteriores coma a de WikiLeaks, a da lista Falciani, a dos papeis de Bárcenas, etcétera, etcétera. A verdade é que, en cada momento, apenas sabemos o que se deixa que saibamos, e case sempre ignoramos o que interesa que ignoremos. Poderíamos dicir, botando man da terminoloxía de G. Lucas na saga de “Star Wars”, que os grandes poderes, as grandes forzas e os seus aliados, hai tempo que pasaron a operar desde o “lado escuro”... Baixo a luz, intensa e ata cegadora por momentos, só quedamos o común dos cidadáns, coas nosas traxedias, cos nosos divertimentos e cunha forza cada vez máis limitada…

Pero, é posible transparentar as accións dos militantes no “lado escuro” para volvelos vulnerables á luz?  Non é fácil, pero tampouco é imposible: sempre hai “efectos gravitatorios” que os delatan… Non obstante, un “Retorno do Jedi” tampouco parece probable.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 17 de abril do 2016.

Estado Clientelar

Hai libros que resultan fundamentais para entender a situación do país. “España Estancada. Por qué somos poco eficientes”, de Carlos Sebastián, é un deles. Debería ser lectura obrigada para calquera cargo público, pero xa se sabe da pouca afección dos nosos políticos á lectura.

A tese que defende o autor, catedrático de teoría económica con experiencia na xestión pública e na privada, consiste en que o marco no que se desenvolve a actividade económica en España limita de xeito importante a eficiencia e o emprendemento, o que constitúe a causa principal do estancamento da productividade e da falta de converxencia cos países máis avanzados. Ese marco defectuoso sería consecuencia do progresivo deterioro institucional acaecido desde principios dos noventa, que podería sintetizarse en tres factores: ocupación das institucións por parte dos partidos maioritarios, tinte marcadamente clientelar da acción política e profunda devaluación lexislativa. Todo iso estaría relacionado coa forma de exercer o poder, caracterizada polo principio tácito de que os que obteñen a maioría suficiente de votos están lexitimados para levar a cabo calquera acción sen apenas restriccións. Así se manifesta nos máis diversos ámbitos: frecuente violación da división de poderes, eliminación de mecanismos compensatorios do poder, colonización da Administración Pública polos partidos, connivencia dos gobernos con empresas de múltiples sectores (enerxético, financieiro, construcción, …), etc. Deste xeito, o máis grave do caso español non serían os “malos gobernos” –practicantes de políticas erradas que fracasan nos seus obxectivos- senón o “desgoberno do público”, con políticas que, lonxe dos confesados obxectivos do interese xeral, o que perseguen son beneficios privados, centrados na conservación do poder por parte de certas elites e no trato de favor a grupos determinados de cidadáns e de empresas. É o que se chama o Estado Clientelar, fonte de gran parte da corrupción e freo principal para o establecemento dunha sociedade meritocrática e competitiva.

No libro de Sebastián analízase o caso de España, dentro dun marco bastante semellante ó establecido por F. Fukuyama nos dous volumes da súa última e monumental obra sobre a orixe das institucións políticas e as causas da súa decadencia: “The Origins of Political Order” (2011) e “Political Order and Political Decay” (2014) -os dous volumes acaban de publicarse en castelán-. Fukuyama cre que na orixe de todo orden político ben estruturado está a derrota da tendencia natural nos grupos humanos á preferencia pola familia e polos amigos, e a consecuente separación dos servidores públicos dos seus clans e das súas estirpes para evitar a patrimonialización do poder; e que só un Estado forte, capaz de promover un goberno impersoal e unha administración independente, pode defenderse da presión das elites en favor das súas redes clientelares, evitando así a decadencia política. O estudo de Sebastián demostra, con profusión de datos, ata que punto estamos lonxe de conseguir eses obxectivos en España. Aínda máis, considerando a enorme capacidade de bloqueo que acumulan os beneficiados polo sistema, e un panorama político dominado por unha dereita maiormente antiliberal e por unha esquerda tendente ó adanismo, nin sequera confía en que sexamos capaces de saír algunha vez do círculo vizoso no que nos atopamos…

En fin, se queren coñecer un diagnóstico claro sobre as causas do noso estancamento e de como volvemos caer na “selección inversa” que xa denunciaba Ortega, lean este libro. Pero abstéñanse os depresivos.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 10 de abril do 2016.

As regras de xogo

  Xa vai para tres meses das eleccións e seguimos sen goberno; polo medio unha investidura falida  e múltiples leccións sobre as deficiencias da nosa democracia, que non son poucas. E talvez o primeiro que se debería recordar é a importancia das “regras de xogo”; por algo teóricos da talla de  H. Kelsen e N. Bobbio coincidiran en sinalar que son as regras de xogo, definidoras do xeito de participación dos cidadáns nas decisións que afectan á colectividade, as que verdadeiramente caracterizan á democracia. E nese senso fixareime en tres circunstancias que exemplifican como isto parece ignorarse.

   A primeira atópoa nesa teimuda insistencia do PP en presentarse como o “gañador das eleccións”. No noso caso, que é o dunha monarquía parlamentaria, as regras establecen que os cidadáns non elixen directamente o goberno, senón o parlamento, por un sistema proporcional; e despois é unha maioría parlamentaria a que decide a formación do goberno. Polo tanto, de pouco vale que un partido dispoña do maior número de deputados, ou do maior número de votos, se despois é incapaz de conformar a maioría parlamentaria precisa para a formación dun goberno. Porque “gañar”, segundo nos ensina o dicionario, é “obter o que se disputa nun xogo, nunha batalla, nunha oposición, etc.”, e aquí o que se disputa é xustamente iso: a formación dun goberno. O PP foi o partido máis votado, si, e ten o maior número de deputados, ninguén o discute, pero aínda non gañou o que se disputa: polo tanto é falso que fose o gañador. Só cando se forme o goberno rematará este xogo, e entón si que se poderá falar do gañador. E se non se forma, que parece o máis probable, rematará o xogo tamén, pero sen gañador; e haberá que comezar outra partida. Esas son as regras de xogo que rexen, e non estaría mal que o partido que hoxe goberna en funcións fixese pedagoxía delas; por exemplo, deixando de atribuírse títulos que non lle corresponden.

   Tampouco se respectaron as regras de xogo cando Rajoy decidiu declinar o ofrecemento que lle fixo o Rei de ser candidato á Presidencia do Goberno. Porque o artigo 99.2 da Constitución non lle concede a posibilidade de tal renuncia ó candidato proposto. E de aí o mal lugar no que quedou o xefe do Estado, que, unha vez enterado do inédito propósito de Rajoy, aceptou non propoñelo, pero tendo que chocar el frontalmente co que establece de forma preceptiva o art. 99.1 –que o Rei, unha vez rematada a consulta cos representantes designados polos grupos políticos, debe propoñer un candidato a través do Presidente do Congreso-. Aínda que tan asombroso coma iso foi ler despois como esa “mangancha” de Rajoy, que a piques estivo de situar todo o proceso nun canellón sen saída, era enxalzada como “xogada mestra” por algún destacado politólogo; ou ver como o presidente da Xunta cualificaba de “teatrillo” a posterior investidura, logo falida, de Sánchez, cando este cumpría –peor ou mellor, que iso é outra cuestión- coa súa obriga constitucional despois de ser proposto polo Rei.

   E a terceira circunstancia vén da propia noite electoral. De cando Pablo Iglesias marcou un referendo en Cataluña como requisito irrenunciable de calquera pacto con Podemos. Pablo Iglesias sabe ben que as regras de xogo vixentes non permiten tal referendo, e que para cambialas nese senso o conxunto do pobo español tería que dar antes a súa conformidade coa fragmentación da soberanía: misión imposible en ausencia dalgún atallo… O que pasa é que á democracia non lle gustan os atallos. E a Jiménez Villarejo, polo que se ve, tampouco.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 13 de marzo do 2016.

"Gratos" e "non gratos"

  A declaración de “persona non grata” contémplase no dereito internacional; nese contexto, a persoa afectada enfróntase, dentro do Estado que a reproba, á perda dos seus “privilexios”, entre eles o da inmunidade xurisdicional. Non obstante, fóra dese ámbito non está regulada esta figura, a pesar de que en España, país moi dado á persecución de compatriotas, se realicen actuacións administrativas nese sentido. E isto último foi o que lle sucedeu a Rajoy, declarado “persona non grata” en Pontevedra, a súa cidade de adopción. A noticia fixo correr ríos de tinta e xerou múltiples controversias, o que resulta lóxico, porque pode ser analizada desde diversos e contradictorios puntos de vista.

   Deberíamos comezar lembrando a razón pola que o pleno do concello de Pontevedra votou tal declaración. Non foi outra cá prórroga de sesenta anos concedida polo goberno de Rajoy ás actividades de ENCE na Ría. A decisión é de tal calado que non parece cadrar ben coas que debería tomar un executivo en funcións; e que os máis críticos coa declaración apenas citen a causa deixa claro que mesmo eles aprecian certa anomalía na decisión; e moito máis se consideramos que o traslado de ENCE fora defendido por Feijóo nas campañas de 2009 e 2012.

   Non obstante, aínda aceptando a gravidade  da decisión do goberno de Rajoy, cabe preguntarse se iso xustifica unha declaración de “persona non grata”. Na miña opinión, non; fundamentalmente porque non creo que a función dos concellos sexa expedir títulos de persoas “non gratas”, e nin sequera de “gratas” (vía “fillos predilectos”, medallas de ouro, concesión de nomes de rúas, etc.), aínda que se diga que os efectos son meramente simbólicos. Os nefastos resultados de ámbalas dúas prácticas  na historia recente de España apoian esta postura, porque o tempo acabou demostrando como moitos dos “non gratos” eran inocentes e como non poucos dos “gratos” resultaron ser indignos de honras, cando non simples delincuentes…

   Agora ben, unha vez expresada esta opinión, hai que dicir que ata o propio Tribunal Constitucional, na súa Sentencia 185/1989, se ten pronunciado sobre esta cuestión, porque non é Rajoy o primeiro español declarado “persona non grata” por algún consistorio. E o máximo tribunal estima que tal declaración non pode considerarse atentatoria contra o honor do reprobado, soamente como un modo de expresar a corporación local o seu desagrado cunha decisión do interesado. Podemos estar en desacordo co criterio do Constitucional, pero iso é o que di.

  Con todo, hai dúas cousas que chaman a atención. A primeira, o gran alboroto que causou esta declaración; porque aquí xa temos asistido impertérritos a declaracións semellantes que afectaron ó mesmísimo Xefe do Estado: no concello de Berga (Barcelona) respecto do rei Juan Carlos en 2012, e no concello de Breda (Xirona) respecto do rei Felipe VI en xaneiro deste mesmo ano; imaxinan vostedes a un concello do Reino Unido declarando á súa Raíña “persona non grata”?... A segunda, o comportamento do PP; agora pon o grito no ceo cando declaran a Rajoy “persona non grata” en Pontevedra, pero antes apoiou cheo de razón declaracións idénticas contra Ernest Lluch en Marbella (1989), contra Zapatero en Fene (2010) -co apoio do BNG-, contra Joaquín Almunia en Vigo (2013) -co apoio do PSOE (!) e do BNG-... Poden parecer asuntos menores, pero para min son claros síntomas da tradicional intolerancia entre españois que tan tráxica ten resultado en períodos de afección aguda.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 6 de marzo do 2016.

Desigualdade

O 24 de xaneiro do 2014 publicaba nesta columna un artigo titulado “85 ricos”. O título facía referencia a un informe de Oxfam sobre a desigualdade no que se subliñaba que 85 ricos acumulaban tanta riqueza coma a metade máis pobre da poboación mundial, é dicir, coma 3.600 millóns de persoas. Pois asómbrense máis: no informe deste ano constátase que agora xa é suficiente cos 62 máis ricos para obter o mesmo resultado. É dicir, a desigualdade, lonxe de diminuír, segue medrando; ata tal punto que, de seguir así, a civilización do Gran Irmán xa está á volta da esquina…

      A algúns pareceranlle aburridos e repetitivos estes informes que, ano tras ano, Oxfam publica e os medios de comunicación divulgan. Pois direilles que para min resultan esenciais e oportunísimos: un, porque, segundo ten sinalado o Papa Francisco, “a desigualdade está na raíz de tódolos males sociais”; dous, porque resulta de todo punto inadmisible que nunha sociedade rica coma a nosa, cada día se deiten con fame máis de 800 millóns de persoas; e tres, porque, como deixou escrito Proust, “hai que repetir, por ser poucos os que queren escoitar”.

      O informe Oxfam deste ano titúlase “Unha economía ó servizo do 1%”, porque quere denunciar como o sistema económico mundial está manipulado en favor do 1% máis rico, que xa posúe máis riqueza có 99% restante, cousa nunca vista. E a manipulación consiste, básicamente, en centrar a carga tributaria no traballo e no consumo, mentres se alixeira impúdicamente sobre a riqueza e o capital, e en permitir a evasión a través dos paraísos fiscais.

      Para España o informe non pode ser máis demoledor, ó presentala como campiona en desigualdade: por ser o segundo país da OCDE onde máis medrou a desigualdade desde que comezou a crise; por pasar no mesmo período dunha situación intermedia a estar entre os cinco primeiros países máis desiguais, xunto a Portugal, Italia, Grecia e EE UU; e por ter a máis de 13 millóns de persoas en risco de pobreza ou exclusión social, 2,3 millóns máis ca no 2008. Detrás disto están, entre outras realidades: que 9 de cada 10 euros recadados saen dos petos dos traballadores e só 1 dos rendementos do capital; que 17 das 35 empresas do IBEX35 non pagan nada por imposto de sociedades en España, ou que a “inversión” española en paraísos fiscais aumentou un 2000% no 2014, mentres cara a UE, por exemplo, caía un 15%: só para as Illas Caimán fóronse ese ano 1969 millón de euros, 64 veces máis cós que foron a Alemaña…

      Hai inocentes que pensan, e malintencionados que defenden, que esta esaxerada desigualdade é un efecto da crise, que sempre golpea máis ós débiles, pero que unha vez se recupere o crecemento o estado social volverá a ser o que era. É a mensaxe que se envía desde o poder; pero a historia ensina outras cousas. Lean a T. Judt, a T. Piketty, a P. Krugman, a J. Fontana…Daranse conta entón que a “gran diverxencia” da desigualdade leva corenta anos configurándose, que as épocas de crise son aproveitadas para apertarlle as porcas á parte débil, e que as conquistas sociais nunca foron concesións humanitarias dos ricos nin viñeron da man do crecemento económico, tan só da loita social e política dos traballadores organizados. 

      Agora están a suceder cousas no país que nos preocupan. Xa vai alá máis dun mes das eleccións e o panorama político en vez de aclararse semella cada vez máis confuso. E talvez este cronista semanal debería atender a eses acontecementos… Aínda que, pensándoo ben, se cadra xa está atendendo: reflexionen senón sobre as palabras que citaba do Papa Francisco.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 31 de xaneiro do 2016

Contaminación e corrupción

A  xente acostuma falar do que convén que fale e a calar sobre o que convén que cale. E nese senso, xa pouco se escoita do escándalo da Volkswagen. Lembrarei de que se trata: un software instalado nos automóbiles afectados detecta cando estes están nun banco de probas; en tal caso, emiten poucos óxidos de nitróxeno, pero consumen máis carburante e teñen menos prestacións; na estrada, pola contra, ese software deixa de funcionar e os coches consumen menos e aumentan a potencia, pero a emisión de óxidos de nitróxeno excede ata en corenta veces os valores permitidos. Problema: os óxidos de nitróxeno, xerados nos motores por oxidación do nitróxeno atmosférico, son uns potentes contaminantes que afectan gravemente á saúde dos cidadáns -con afeccións pulmonares e do sistema inmunolóxico- e ó medio ambiente -con formación de smog fotoquímico, ozono superficial e chuvia ácida-. Son os mesmos óxidos que desataron todas as alarmas na cidade de Madrid o pasado mes de decembro; cando non deixou de resultar chamativo que, diante do problema, a atención mediática se centrase en atacar á alcaldesa Carmena, e pouco no uso abusivo do automóbil ou no fraude da Volkswagen…

Agora están a saír os datos de ventas de coches do pasado 2015. No mercado mundial o fabricante alemán acabou caendo un 2%, debido sobre todo ó afundimento das ventas a partir de setembro, cando se descubriu o fraude nos EE UU. Pero en España, Wolkswagen volveu ser a marca máis vendida por cuarto ano consecutivo, cun incremento de ventas sobre o ano anterior dun 15%; aínda máis, sumando as cinco marcas da multinacional (VW, Audi, Seat, Skoda e Porsche) o incremento superou o 16%, e a cuarta parte do total de turismos vendidos foi dalgunha destas marcas. En suma, os cidadáns españois, diante dun grave fraude contra a legalidade e contra a propia saúde dos individuos, preferiron mirar para outro lado e, se acaso, aproveitarse das rebaixas que ofreceu a marca VW despois de ser cazada. Toda unha lección de ética colectiva.

Pero por non falar, tampouco se fala moito estes días de corrupción -salvo dos casos Pujol e Urdangarín, por razóns de axenda-, nin do que pasou con ela tradicionalmente en España: que as máis das veces resultou premiada polos votantes nas furnas. E aquí obsérvase un gran paralelismo entre o comportamento da sociedade española diante da corrupción e da contaminación. Claro que a relación entre corrupción e contaminación xa está presente na propia etimoloxía  das palabras. De corrupción (do lat. corruptio), como ‘destrucción, alteración, depravación, suborno’, xa nos falaba Cicerón na lingua do Lacio; e o mesmo de contaminación (do lat. contaminatio), co signficado de ‘ensuciar tocando, corrupción, contaxio’. É dicir, corrupción e contaminación teñen unha relación semántica tan antiga e íntima que chega ata a sinonimia  Polo tanto, resulta lóxico que a valoración dos cidadáns da práctica destas dúas accións por persoas e institucións, públicas e privadas, sexa semellante. O que sorprende é a benevolencia dos españois con tales comportamentos.

A min estas constatacións lévanme a Churchill, a cando dicía que era difícil manter a confianza na democracia despois de conversar cinco minutos cun votante medio. Talvez porque non existe conversación máis clara cun votante medio ca estar atento ás decisións colectivas da xente, sexan ou non electorais… Pero tamén hai que concordar co mesmo Churchill en que a democracia é a peor forma de goberno posible, exceptuando tódalas outras experimentadas.

Artigo publicado no diario La Región o venres 15 de xaneiro do 2016

Solsticio

Historicamente, poucas actividades humanas teñen resultado máis productivas cá observación do ceo, tanto no que se refire ós coñecementos científicos coma ás creacións artísticas. Non obstante, hoxe en día, a xente raramente contempla o ceo de forma directa; se acaso, prefire velo nas fotografías que cada día expoñen nos telexornais cando dan o tempo. Incluso teño comprobado como a maioría dos adolescentes son incapaces de indicar por onde sae o Sol na súa vila ou na súa cidade; bastantes din que polo leste, si, pero logo case ningún acerta a situar ese punto cardinal no horizonte, e menos os outros tres. Por todo iso, non estraña o sorprendidos que quedan moitos cando se lles di que o Sol non sae sempre polo mesmo sitio.

Porque, en efecto, o Sol, debido á inclinación do eixe da Terra, só sae exactamente polo leste, o mesmo que só se pon exactamente polo oeste, nos dous días dos equinoccios, cando a noite e o día son iguais. Despois do de outono (21 de setembro aprox.), como sabemos, os días van minguando e o Sol vai saíndo cada vez un pouquiño máis ó sur, segundo vai declinando. Pero a declinación diaria non é constante e vai diminuíndo segundo se aproxima ó seu valor máximo, circunstancia que sucede arredor do 21 de decembro, na que o Sol semella estar detido durante uns días, de aí o nome deste punto: “solsticio”, do latín solstitium ‘sol quieto’, chamado neste caso de inverno, que coincide co día máis curto do ano. O mesmo, pero á inversa, sucede despois do equinoccio de primavera (21 de marzo aprox.), cando os días van aumentando e o Sol vai nacendo cada vez máis ó norte, ata que alcanza outro punto de detención e de máxima declinación no denominado solsticio de verán, arredor do 21 de xuño, no día máis longo do ano.

Durante bastante tempo eu non comprendía ben como o nacemento de Xesús se conmemoraba nas profundidades do inverno; parecíame daquela máis lóxico que para tal celebración se houbera escollido a primavera, que era cando renacía a vida na natureza.  Só cando lin cousas de mitoloxía comparada comprendín a razón de tal escolla, e como iso tiña moito que ver co simbolismo do solsticio de inverno. Porque un dos relatos máis comúns nas diferentes mitoloxías ensina unha verdade fundamental: que a vida necesita da morte, e que sen morte non pode haber nacemento. Xa o sabían as sociedades cazadoras, que a esencia da vida consistía en matar e devorar a outros animais; e de aí a cantidade de rituais de sacrificio e expiación con animais. Logo, coa chegada da agricultura cambiaron as historias: a planta morría e da semente enterrada volvía a nacer a vida. E o cristianismo, que se encadra nas mitoloxías agrícolas, con bo ollo, recolleu este mito que  quedou escrito no relato evanxélico do gran de trigo, cando di que se o gran morre na terra dará moito froito. E ese mesmo é o simbolismo do solsticio de inverno: o Sol, luz que é fonte de toda vida, morre para renacer. De aquí todas as mitoloxías cun deus morto e resucitado: Attis, Adonis, Gigamesh, Osiris…

O tempo  político aínda non alcanzou a categoría mítica e non se acomodou ós ciclos anuais polos que se rexe a nosa vida, pero este ano dáse en España a singularidade da coincidencia das eleccións co solsticio de inverno. E un pensa que á especial situación pola que pasamos tamén lle resultaría aplicable o relato mitolóxico. Ningún dos dous grandes partidos atendeu á metáfora do solsticio de inverno: que o verdadeiro renacemento, na forma de rexeneración democrática, só podía vir do soterramento e da morte das vellas prácticas… En consecuencia, somos moitos os que dubidamos do que resultará do alumeamento deste domingo.

Artigo publicado no diario La Región o sábado 19 de decembro do 2015

Clima electoral

  Talvez o aspecto máis novidoso das eleccións do día 20, á marxe de que se poida superar o tradicional bipartidismo, sexa o da data de celebración, o 20 de decembro. Teríamos que retroceder a 1920 para atopar o único caso en España dunhas xerais en decembro, daquela un día 19, con trunfo rotundo dos conservadores de Eduardo Dato. Porque durante o réxime actual só uns comicios autonómicos se celebraron en decembro, curiosamente os do Parlamento de Galicia do ano 1989, en día 17, con outro gran trunfo conservador, o primeiro liderado  por Manuel Fraga, que puxo fin ó goberno de coalición presidido polo socialista González Laxe. Non obstante, o que si leva sido este mes de decembro é un mes de referendos: xa no 76, o día 15, o da Lei de Reforma Política; logo, no 78, o da Constitución,  en día 6; e por último, en 1980, o do Estatuto de Autonomía de Galicia, celebrado o día 21.

  A tradicional ausencia de eleccións en decembro segue a mesma lóxica que evita os meses de xaneiro, xullo e agosto, e non é outra cá atención á posibilidade de que neses meses se dean situacións extremas de frío ou de calor, que poderían dificultar notablemente o exercicio do dereito ó voto. Por que entón se salta esa norma non escrita de deixar libre de comicios o mes de decembro? Dirase que por razóns conxunturais, e que decembro é un mes coma outro calquera, pero iso non é toda a verdade.

  A meteoroloxía e a política están máis relacionadas do que parece: un, porque as metodoloxías matemáticas utilizadas para a predicción de resultados son moi semellantes nos dous campos; e dous, o que aquí nos interesa, porque o estado do tempo o día da cita electoral ten demostrado ser unha variable significativa, tanto a efectos de participación coma de resultados.

   Estudos realizados nos EE UU, Holanda, Reino Unido e España demostran que o mal tempo incrementa a abstención, e que esta, en xeral, beneficia ós conservadores. De media, acéptase que 25 mm de chuvia reducen a participación nun 1%, mentres que se esa precipitación fose de neve a reducción sería dun 5%; pola contra, un día soleado vota arredor dun 1,5% máis ca un día nubrado. Menos cuantificada está a influencia do tempo no sentido das votacións, pero hai un acordo xeral en que os votantes de dereitas son máis fieis e desafían mellor o mal estado do tempo; mentres, os de esquerdas son máis cómodos, e bastantes deciden quedar na casa por calquera inclemencia. Tales efectos non son grandes, é certo, pero toman importancia en votacións moi apertadas. Así, hai bastante acordo en que foi un día soleado no estado de Illinois o que realmente lle permitiu gañar as eleccións a J.F. Kennedy fronte a R. Nixon en 1960; mentres, sería un día de chuvia en Florida o que disuadiría a uns centos de demócratas de acercarse ás furnas, posibilitando así o discutido trunfo de G.W. Bush no 2000 fronte a Al Gore. A todo iso sumaríase na cita do 20-D o efecto da proximidade do Nadal, un tempo conservador por excelencia, no que a xente adoita esquecer mentiras,  agravios e ofensas, en beneficio dunha convivencia en paz.

  E a nosa relación histórica coas furnas en inverno non fai máis ca confirmar todos estes extremos da politoloxía. Nin González Laxe acertou convocando as disputadas eleccións galegas do 89 en decembro, nin tampouco Zapatero demorando ata  novembro as do 2011. Non obstante, pola mesma lóxica, é probable que agora acerte Rajoy, aínda que sexa a costa de perturbar o tempo de Nadal. Pero en cousas do tempo nunca se sabe, e, segundo imos, tampouco se pode descartar que este presidente remate sendo vítima do mesmo quecemento global que tanto negou… E dalgunhas cousiñas máis.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 13 de decembro do 2015.