martes, 30 de agosto de 2011

Camiños do exilio

Fue un río humano,
negro de dolor y de miseria...
Julián Zugazagoitia

Fuxindo a Francia no 39


Nunca tiven excesiva afección ás peregrinacións, e moitos menos ás que veñen impostas polas modas ou pola publicidade. Gústame seguir os meus propios camiños. Ademais, teño certa prevención coa palabra pelingrín (1). Na miña lingua, chamarlle a alguén pelingrín é insultalo, é o mesmo ca dicirlle que é un perdido. Pero a prevención é absolutamente persoal: non teño nada contra os pelingríns, dáme igual que peregrinen por devoción ou por afección, incluso que sexan uns perdidos. Andar perdido, ó fin e ó cabo, é o máis normal, sobre todo para o estranxeiro, para o que anda por fóra da súa terra, que é o significado que mellor cadra con pelingrín (< lat. perigri ‘en país estranxeiro’, prob. de per-agri, do que deriva peregrinus> peregrino).
 
 Entre os obxectivos da miña viaxe ó Empordá estaba percorrer os camiños do exilio á marxe de calquera peregrinación.  É probable que estivese acertado Isaac Díaz Pardo cando  afirmaba, en Galicia y el resto del mundo, verdadeiro e lúcido manifesto contra a desmemoria, que a guerra civil española foi o feito cultural máis importante do século XX, e tamén cando dubidaba de que o país merecera os sacrificios que fixeran os exiliados por el. Pero tal vez ninguén coma Julián Zugazagoitia, ministro de gobernación da República e testemuña directa da traxedia, no seu libro Guerra y vicisitudes de los españoles2, foi capaz de transmitirnos o enorme sufrimento dos camiños do exilio.
 
A calor e a luz dos días de xullo nos que decidín percorrer eses camiños en nada podían lembrar os fríos e grises días de comezos do mes de Febreiro do ano 1939, aquel fatídico mes no que varios centos de miles de españois, no que foi o éxodo máis grande da nosa historia (que non o único), fuxían do país para tratar de salvar o ben máis valioso que lles fora dado: a vida. Entre eses centos de miles de españois había moitos galegos, e un deles era o meu tío Serafín, por quen eu souben deses camiños, cando aínda estaban borrados da historia oficial de España. Na estrada entre Figueres e La Jonquera, que son a penas 20 km de distancia en lixeira subida, e pouco máis dun cuarto de hora de viaxe en coche, nada fai sospeitar as dificultades que tivo este itinerario, un dos principais do exilio español, para aqueles homes e mulleres que, cansados, angustiados, esfameados e vencidos, experimentaban en carne propia a realidade da dilatación espacio-temporal característica das circunstancias máis adversas. La Jonquera pareceume un pobo decadente. A estrada nacional pasa por fóra do pobo e concentra na súa beira boa parte do comercio local, que semella debeu vivir tempos mellores. No noso fervor polo progreso e pola mellora das comunicacións, gastamos montóns e moreas de cartos en desviar as estradas dos cascos urbanos e á vista está que non sempre acertamos: en Le Perthus (Francia), xusto na fronteira, a estrada nacional segue a cruzar polo medio e medio do pobo, con colas e con atascos, e o pulo comercial que se observa nesta vila non admite comparación co que (non) observamos na Jonquera (o misterio aínda resulta maior se consideramos que en Le Perthus todo é moito máis caro). No centro de La Jonquera está o Museo do Exilio, que resulta recomendable visitar, pero a súa categoría, na miña opinión, non está en consonancia coa relevancia histórica das circunstancias que alí se lembran. Excepción feita da amabilidade do persoal, que foi exquisita, eu, a verdade, esperaba algo máis dese museo. En todo caso, entre Figueres e Le Perthus, fóra do museo, non vin nada que me lembrase o gran éxodo do 39. Calquera dos moitos roteiros que se anuncian ó  longo e ó ancho do pais –ruta dos viños, do románico, dos muíños e ata das tapas-  aparece máis indicado ca este tráxico  camiño da nosa historia recente.


Unha vez en Francia, baixamos ata Argelés Sur Mer: curvas e máis curvas. Cerca de Argelés a paisaxe recupera a horizontalidade. A estrada non é mellor ca calquera das que unen dúas vilas galegas. As diferencias entre estas estradas locais francesas e as nosas están no gusto e no respecto polo medio: estas están mellor pintadas, polas beiras están plantadas adelfas brancas e rosadas, os carteis indicadores están unificados e son elegantes, sempre hai un espacio de verdor entre a estrada e as fincas próximas, hai máis rotondas e menos cruces, evitáronse os grandes desmontes e a visión da rocha descarnada, etc. A estrada chega a Argelés e de novo cruza polo medio e medio da coidadísima  vila; á esquerda, as cumes das últimas estribacións dos Pirineos, frecuentemente coroadas por antigas fortalezas fronteirizas, poñen o fondo á paisaxe. Xa en Argelés Sur Mer, a planicie impide sospeitar a presencia do mar, que se descubre antes polo GPS ca pola vista.  O pobo resulta discreto, e polo número de coches que hai nos aparcamentos paralelos á praia, parece haber moita concorrencia de veraneantes. Aparcamos. A inmensidade do areal é tal que a pesar do xentío aparece case baleiro. O día, plácido e dun azul intenso, non permite imaxinar o frío e persistente mistral que azoutaba esta desprotexida praia no inverno do 39.  Un pequeno monolito é a única lembranza que atopo dos máis de 100.000 españois que, en condicións infrahumanas, foron confinados no campo de concentración que se habilitou neste lugar. Un deles era o meu tío Serafín.

Praia de Argelés Sur Mer

O campo da praia de Argelés Sur Mer en marzo do 39

O camiño de Argelés a Colliure (cat. Cotlliure) é fermoso. A sinuosa estrada que bordea a costa vai atravesando pequenas elevacións cubertas de viñas moi ben traballadas. As cores, nítidas e intensas, e a serpenteante estrada lémbranme unha película menor de Hitchcock, pero de espléndida fotografía, rodada na costa azul a mediados dos anos cincuenta: Atrapa a un ladrón. Colliure é un encanto. Semella, coma tantos outros pequenos pobos franceses, un lugar  ancorado no tempo. A vista do recollido porto, os impoñentes murallóns do castelo lambidos polas augas e a minúscula praia que completa o conxunto, a penas debeu cambiar en séculos. De tódolos xeitos, supoño que os paseos polos arredores axudarán a facer máis soportable a vida dos seus habitantes: non debe ser fácil a vida dentro dunha postal.

Colliure

 Polo demais, a vila está ateigada de turistas e todo semella caro, comezando polo aparcamento nas rúas. Visitamos a tumba de Machado. Sobre ela, multitude de placas conmemorativas de tódolos prezos e estilos, escritos enmarcados con papel de aluminio, cadernos escolares, bandeiriñas da república, flores muchas, cantazos que fan de pisan papeis,... eu que sei as cousas que hai alí. Non me gustou. Machado, enfermo, xunto coa súa familia, pasara a fronteira de Portbou nos días finais do mes de xaneiro; foi o comité francés de axuda ós intelectuais españois, xunto con algunhas autoridades republicanas e francesas, o que lle conseguiu acomodo a el e ós seus nunha modesta pensión de Colliure, pensión na que falecería a penas vinte días despois da súa chegada e xusto tres días antes cá súa nai. No enterro, estrictamente civil, sería Julián Zugazagoitia o encargado do discurso fúnebre, que rematou con esta copla do propio Machado:

Corazón, ayer sonoro,
¿ya no suena
tu monedilla de oro?

Días despois do enterro, no vello gabán do poeta, atopou o seu irmau José un papel dobrado e arrugado con tres apuntes a lapiz: Ser o no ser, catro versos de Otras canciones a Guiomar e un último e definitivo:

Estos días azules y este sol de la infancia

Seguimos camiño de España.




1 pelingrín, pelengrín e pelegrín son formas equivalentes ó fr. pèlerin, ó prov. pele(g)rin ou ó cat. pelegrí, todas con nivelación r>l. Non figuran como aceptadas no galego normativo, pero basta consultar a documentación medieval e os diccionarios históricos, ou simplemente escoitar falar á xente das aldeas, para ver que foron as preferentes ata que se impuxo peregrino como forma única, supoño que por razóns de peso que eu ignoro.

2 Julián Zugazagoitia fixaría a súa residencia como exiliado en Paris. Detido pola Gestapo en xullo de 1940, pouco despois de rematar o seu libro Guerra y vicisitudes…, foi entregado ás autoridades franquistas. Logo dun xuízo sumarísimo, foi fusilado en Madrid en novembro dese mesmo ano.

martes, 23 de agosto de 2011

Pals, Palamós, Palafrugell



Confesso que el nom d´Empordanet m´agrada.
Sempre han estat del meu gust les coses petites, limitades i manejables.
Josep Pla


O cartel estaba xusto despois de pasar a ponte sobre o río Ter, á saída de Torroella de Montgrí, na estrada que vai na dirección de Pals, alá polas terras do Empordá. Chamou a miña atención esa triple repetición de Pal-, así que me detiven para sacar un par de fotografías e tomar a nota correspondente.

Na realidade non fora a primeira chamada de atención toponímica da miña viaxe por estas fermosísimas terras.  Antes, sospeitara da relación que debería existir entre o nome da antiga cidade de Empuries (do grego emporio ‘mercado, porto comercial’) e o da comarca, Empordá, que, segundo confirmei logo, tomou  o nome da colonia fundada polos gregos, que xa estudara eu na escola, na Enciclopedia Álvarez, e cuxos restos arqueolóxicos, tanto os da cidade grega coma os da romana posterior,  son visita obrigada para o viaxeiro. E para ir de Torroella –que foi residencia de veraneo dos reis da Aragón ata o século XV- a Empuries hai que desviarse á dereita en Verges (ant. Villa Virginibus), outro nome que chamou a miña atención, neste caso por lembrarme o dun xogador do Barcelona dos meus álbums de cromos de cando era neno, xunto a outros coma Sadurní, Olivella ou Reixac, todos apelidos toponímicos cataláns. Non teño dúbida que son lembranzas da infancia as que en moitas ocasións dirixen, ás veces de xeito insospeitado, as nosas atencións, cando non os nosos pasos, durante toda a vida. E, tal vez, na fixación no cartel da estrada, puideron menos as adultas afeccións toponímicas de quen isto escribe cás infantís cartillas Palau nas que aprendera a ler.

E postos ó estudo dos tres topónimos non hai que pensar nunha mesma orixe nin nun mesmo significado. Pals, o lugar a onde me dirixía, é unha das máis típicas e famosas vilas do Baixo Empordá. As rúas e as construccións conservan todo o encanto da vila medieval e na cima do pobo atópase a torre da homenaxe da antiga fortaleza, un magnífico mirador sobre as terras e horizontes do Empordá. A situación da vila, en acrópolis, sobre un pequeno outeiro, é semellante á doutras desta terra, e responde á orixe lacustre das amplas chairas nas que se sitúan estes salteados outeiros.  Esas chairas aparecen hoxe primorosamente cultivadas de xirasol, árbores froiteiras, cereais ou arroz,  pero foron humidais fangosos ata ben entrada a Idade Moderna e, como tales, lugares impropios para a habitación permanente. Xusto a ese carácter lacustre responde o significado de Pals, que nos remite a un latín palus, paludis ‘pantano, terras pantanosas’, o mesmo que está detrás do nome do famoso Palos de Huelva, o porto de saída de Cristobal Colón na viaxe do descubrimento de América.

Nada teñen que ver con ese latín palus os nomes de Palafrugell e Palamós. Palafrugell é un antigo Palatio Frugelli, ben documentado, dun nome persoal Fruguell de orixe incerta. É dicir, Palafrugell remítenos a un pazo (<palatiu) 'casa señorial', seguido do nome do seu posesor. É un tipo de topónimos que non se dá en Galicia, a pesar do frecuentes que resultan tanto os Pazo coma os Pazos, equivalentes ós cataláns Palau e Palaus. A mesma orixe cabe adiviñar para Palamós, que figura nun documento do século IX como Palau Maurore, no que Maurore debe estar relacionado co nome étnico Maurus. Tampouco hai relación destes dous topónimos cos nosos Palas, A Pala, A Paleira, Pala do Oso e algún máis, que Moralejo relaciona cos comúns pala e paleira ‘cova ou cavidade nas rochas que serven para o refuxio dos pastores’, de probable orixe prelatina, e iso a pesar de que o desaparecido Codex Calixtinus identificase Palas de Rei cun Pallatium Regis.

Palafrugell, recoñecida como a capital do corcho, tamén é o lugar de orixe do escritor Josep Pla (1897-1981), quen máis e mellor escribiu sobre estas terras do Empordá, ademais de sobre moitas outras cousas (as súas obras completas ocupan nada menos que 42 volumes). Desde esta parte de Palafrugell, máis de ladeira, máis de señorío sobre as chairas baixas, escribía cousas tan interesantes coma estas que ben poderían ser aplicadas ó meu Ribeiro: «Este é un país de viñedos. Os viñedos construírono. […] Esta situación durou séculos, e quizais a época das viñas foi o gran tempo desta terra, do seu individualismo. A xente saía da casa  coa calor do sol e non volvía ata a noite. Deixaba a familia na casa, porque non hai nada máis triste ca ver unha familia enteira sobre o illamento e a extensión da terra. Un home só, sobre a terra, é como de máis bo ver. Baixo os tellados é onde as familias fan mellor efecto». Tiña, ademais, moi claro que escribir sobre un país non ten como fin exclusivo lanzar flores sobre as súas paisaxes e os seus habitantes: «O Empordá –escoito dicir- é un país de lunáticos, de atolondrados, de dispersos e aloucados. E isto é certo.».

E a verdade é que a obra de Pla, quen consideraba que a paisaxe permitía comprender a literatura porque a mesma literatura era a memoria da paisaxe no tempo, dá para unha gran viaxe. Unha viaxe que, por momentos, poderá gustarnos máis ou menos, pero que nunca nos aburrirá. Claro que podería non resultar tan grata para aqueles que consideran que a literatura é a cousa máis importante da vida. Pero, quen podería dubidar da veracidade da sentencia que, no quadern gris, pon Pla en boca do señor Gori, un amigo que tiña unha mercería en Palafrugell e que se pasaba o día lendo?: «O home non foi posto no mundo para ler libros.». Eu desde logo non.



lunes, 8 de agosto de 2011

Exemplaridade pública


El ejemplo, ejemplar, desencadena una carga carismática, un encantamiento magnético, mucho más transformador que toda la coacción administrativa o legislativa, porque las leyes cambian la conducta externa de las personas, mientras que el ejemplo moldea sus conciencias y su  corazón.

Javier Gomá

Teño manifestado en diversas ocasións o meu desacordo coa liña informativa do periódico La Voz de Galicia, especialmente coa seguida pola edición de Ourense. Non obstante, iso non significa que non lle preste atención; algunha vez lin, e non esquecín, que é máis importante escoitar ós que non nos dan a razón cós que no la dan: soamente os primeiros nos poden axudar a descubrir os nosos erros. Ademais, esa liña seguida por La Voz de Galicia non impide que nas súas páxinas poidamos atopar colaboracións dignas das maiores louvanzas. Este é o caso da que hoxe me incita a escribir este breve apunte no meu blog: a asinada por Eduardo Olano que leva por título La Melonada de Melón e  que podedes ler premendo aquí.

 

Non coñezo a Eduardo Olano, pero o seu nome soábame como de antigo delegado de Agricultura, co goberno do PP, en Ourense. En efecto, fago unha consulta rápida en internet e, ademais de confirmar ese dato, vexo que tivo unha dilatada carreira política con esa formación.

 

Pois ben, se o artigo que hoxe escribe Eduardo Olano xa tería valor polo simple feito de denunciar un escándalo político de envergadura (que a alcaldesa de Melón, do PP, teña nomeado director xeral do municipio ó seu home, anterior alcalde do mesmo concello que non puido concorrer ás pasadas eleccións por estar inhabilitado polos tribunais de xustiza), escándalo que certifica a baixa calidade da nosa democracia, teno moito maior por vir dun home que non esconde  a súa «pública y notoria afinidad al PP, partido al que debo mi pasado político», e que pide que se «actúe con la determinación y rapidez que requiere el caso” para «corregir y evitar esta demencial situación».

 

Voces dese tipo, que non teñan medo a expresar libremente o que pensan, desde dentro do PP, do PSOE (no mesmo diario se trata o tema deses “asesores” do PSOE que, segundo a información, pretenden converterse en contratados laborais fixos da Deputación de Ourense; outro escándalo que, de ser certo, esixiría unha resposta semellante) ou do BNG, son sumamente necesarias. Tan necesarias coma que os partidos non fagan oídos xordos a ese sentir de fartura contra os abusos e os privilexios dos políticos, que xa comeza a ser un clamor social.

 

En suma, o meu recoñecemento e a miña noraboa ó señor Olano. Co seu xesto acaba de facer un importante servicio á imaxe do seu partido en particular e á democracia en xeral.  Soamente cabe esperar (sentados?) que o xesto se vexa coroado polas accións que solicita.

 

Certo que no mundo da política nunca faltou a hipocresía, pero talvez nunca sobraran tantos caraduras. Bótase en falta algo de “exemplaridade” (unha lectura recomendable sobre esa necesidade podería ser, xustamente, o libro do filósofo Javier Gomá, Ejemplaridad pública, do que tomo prestado o título para este apurado apunte). Con máis xestos “exemplares” coma o de Olano, e cunhas respostas rápidas e contundentes dos partidos, seríamos moitos os que volveríamos a ver nas eleccións a verdadeira festa da democracia da que falan os manuais de teoría do estado, e non esa comedia sen gracia, se acaso esperpéntica, á que, sen alegría de ningún tipo, asistimos de mala gana cada certo tempo. Cando asistimos.

 

E todo iso a pesar de que sabemos o que nos custan tan pésimas e periódicas representacións.