Nadal

Ningún tempo se celebra coma o Nadal. Desaparecen unhas festas e aparecen outras, pero o Nadal  permanece coa mesma forza e luminosidade que sempre o caracterizou. Certo que vai cambiando a forma de celebralo, e ata resulta indiscutible que o vamos adulterando no seu significado máis auténtico, pero o que ninguén pode dicir é que corra perigo de perderse.

O outro día lía o que escribira o “Tío Marcos da Portela” (Lamas Carvajal), nos anos 1883 e 1884, sobre a noiteboa no rural galego daqueles tempos, e pensaba que, con pequenas diferenzas, viña a ser a mesma que se viviu en Galicia ata finais dos anos sesenta. Era unha noiteboa moi humilde, na que o bacallau era o manxar das ceas nas casas dos pobres, que eran case todas, e o turrón apenas se cheiraba;  pero reinaba esa alegría inconmensurable que nace das familias  xuntas, da ilusión dos cativos, que son os verdadeiros reis do Nadal, e do canto das panxoliñas arredor do lume da lareira, entre copas de licor café e xerras de viño con azucre. Unha alegría que, como nos facía saber o “Tío Marcos”, aínda que pareza un paradoxo, resultaba ser inversamente proporcional á riqueza das familias. Pero a Navidá está chea de paradoxos, comezando polo de que trata da historia dunha familia sen fogar que se celebra en todos os fogares.

Non obstante, nos últimos cincuenta anos o Nadal ten cambiado moito; fundamentalmente, porque perdeu autenticidade. Hai moita luminaria nas vilas e nas cidades, celébranse moitas paparotas e os regalos xa non se sabe onde metelos. Pero trátase dun negocio:  o da  “posta en valor” do Nadal. Na realidade, unha convenienzuda magnificación do accesorio en prexuízo do esencial. O Nadal, sabémolo todos, é agora a festa anual do consumismo; e eu estou co W. Benjamin que afirmaba que «detrás do consumidor puro está o explotador puro». Porque, cando o único principio que rexe na  sociedade é o do beneficio, as relacións autenticamente humanas por forza teñen que desaparecer. No famoso conto de Dickens ó avaro e repelente Mr. Scrooge non lle gustaba nada o Nadal; hoxe, os seus simpáticos herdeiros adoran este tempo: promoven desfiles de Navidá e de  Reis, contratan a centos de Papás Noel en precario e fanse inmensamente ricos... 

É Noiteboa, unha boa noite para contar historias. Unha das que máis me gusta aprendina de Cunqueiro. Conta como  Deus mandou moer unha estrela e repartiu o seu  flamíxero po entre a xente. Ese foi o primeiro fogo que habitou nos homes. Pasado un tempo, co po que lle sobrara, Deus fixo a estrela que guiou ós Reis Magos ata o presebe de Belén... E como esta noite tampouco debe faltar unha panxoliña, aquí lles deixo un par de estrofas da que cantabamos na misa do galo de San Clodio, xusto cando se ía bicar o Neno e se descubría o monumental nacemento que facían os rapaces.

Pola media noite

Cando o galo canta

Nunha vila santa

Que se chama Belén

Nunhas pobres pallas

Nun pobriño establo

Naceu malpocado Xesús

Xesús  noso ben

Bo Nadal. 

Nadal

  Tal como aventuraba a semana pasada nesta columna, o resultado do alumeamento político  do domingo resultou incerto, situándonos ós españois  nun labirinto do que non será fácil saír. Non obstante, estamos en navidades e non sería bo deixar que o tempo político, por definición público e conflictivo, seguise invadindo e perturbando o tempo de Nadal, que é o máis familiar do ano, e que sempre se caracterizou por chamar á paz e á concordia entre uns e outros. 

  Pero para quen vai cumprindo anos tampouco o tempo de Nadal é un tempo fácil, non nos enganemos; ningún outro nos sitúa de xeito máis claro diante da fugacidade da vida. Cando nenos e mozos, fixámonos moito na estrofa da panxoliña que nos convida a que «Cantemos con alegría/ Los cánticos de mi tierra…», pero logo, conforme se van ausentando da mesa algúns dos máis queridos e dos que máis nos quixeron, a nosa atención vai pasando á estrofa seguinte: «La Nochebuena se viene/ La Nochebuena se va/ Y nosotros nos iremos/ Y no volveremos más…». Ademais, un gran número de galegos de idade certa, nese ir e vir de noiteboas, non só perdemos a moitas persoas amadas, senón que perdemos ata os mesmos escenarios das celebracións ditosas da infancia e da mocidade, escenarios que agora permanecen no triste estado de ruína e de abandono que caracterizan a un mundo que fenece: o do rural galego.

  Non obstante, o Nadal debe ser fermoso, como corresponde co espírito alegre, positivo e perseverante desta festividade. E para iso non é  preciso prescindir das ausencias nin das lembranzas de cada un; porque tamén o perdido, co seu caudal de historias e de leccións para a vida, contribúe a enriquecer o fondo significado que ten para cada persoa este tempo sagrado. Benvidos sexan entón ó noso carón tódolos que perdemos: amigos, pais, avós, irmáns, fillos… porque en ningún momento deixarán de  estar presentes no noso Nadal, felices e contentos da nosa alegría.

  Contemos os vellos contos, comamos os tradicionais alimentos, cantemos as panxoliñas de sempre; pero lonxe de  calquera filosofía melancólica de decaemento, incompatible co espírito esperanzador deste tempo. Cando eramos nenos, tamén os nosos maiores terían as súas penas, as súas frustracións, as súas ausencias…,  pero esquecíanas sempre por estas datas, en beneficio noso e seu. E iso foi unha gran lección. Porque, como viña a dicir Albert Camus nunha das súas obras máis inmortais, nada hai no mundo máis importante cá alegría dos nenos. E para min, queridos lectores, que ese é o verdadeiro segredo do Nadal; porque un mundo é feliz na medida en que os nenos o son e na medida en que os adultos nos volvemos algo nenos.

  Vaia para todos, como felicitación, este ramiño de versos dunha panxoliña que cantabamos en San Clodio no día de Noiteboa, na misa do galo, cando a había, que a houbo ata haberá uns vinte anos e logo tamén se foi.

Pola media noite

Cando o galo canta

Nunha vila santa

Que se chama Belén

Nunhas pobres pallas

Nun pobriño establo

Naceu malpocado Xesús

Xesús noso ben

  Feliz Nadal.

Rajoy ou o optimismo

Por entrada de año nuevo,

gozaremos de alegría…

Reises populares

En Por que ler os clásicos, Italo Calvino define un clásico coma “un libro que nunca termina de dicir o que ten que dicir”. E dentro da selección dos que, como clásicos, comenta está o Cándido de Voltaire, escrito en 1759, o libro que me veu á cabeza escoitando o outro día a Rajoy, cando facía análise da situación do país e proclamaba as súas optimistas expectativas para este ano que entra. Porque hai un persoeiro na obra de Voltaire, o filósofo Pangloos, que lle cadra como anel ó dedo á figura do noso presidente, mentres o de Cándido estaría ben representado polo conxunto de españois convencidos polo discurso presidencial.

Pangloss, que fora o preceptor de Cándido no castelo onde este se criara, explicaba de xeito admirable que non existe efecto sen causa, que todo sucede para ben e que vivimos no mellor dos mundos posibles, cousas que o pequeno Cándido entendera perfectamente. Pero un fatídico día, un Cándido xa adolescente era descuberto experimentando certos exercicios físicos coa filla dos condes, uns exercicios que desde detrás dunhas silveiras el mesmo lle vira realizar con grande entusiasmo ó seu preceptor cunha criada do castelo, e por razón das causas e dos efectos Cándido foi expulsado do castelo de xeito fulminante, quedando así exposto á vida dos mortais que vivían de fóra das murallas. Desde ese momento as desgrazas e as miserias perseguirían de xeito inmisericorde a Cándido, quen, convertido en xoguete do destino, se vería arrastrado a un periplo vertixinoso por un mundo esencialmente perverso. Foi así que, a pesar da grande fe que sempre tivera nas ensinanzas do mestre, cando alguén lle preguntou que era o optimismo, Cándido contestou apesarado: “É o empeño que poñen algúns en soster que todo é magnífico cando todo é pésimo”. Pero resulta evidente que a resposta de Cándido houbera sido outra se non o tiveran expulsado do castelo; nese caso é probable que nunca houbera dubidado das doutrinas de Pangloss. 

Na situación actual fálase moito da crise e das súas consecuencias, pero son moitos os que aínda a observan desde dentro do castelo. Son os Cándidos que escoitan intramuros as leccións do preceptor Rajoy; os mesmos que observan con cara apenada as torturas que se lle infrinxen ós expulsados, pero que no fondo, respectuosos coas doutrinas recibidas,  están convencidos de que todos estes sufrimentos experimentados en corpo alleo, e máis que veñan, son necesarios e polo ben de todos. Teñen fe en que, co tempo, os proscritos volverán e todos poderemos  desfrutar do benestar de antano; de tódolos xeitos, mentres isto non sucede, cóidanse moito de botar un pe fóra das murallas… En contraposición, fóra da fortaleza, cansos de que mallen neles, reina un gran desánimo e renégase das leccións do preceptor. Ninguén cre que este sexa o mellor dos mundos posibles nin tampouco que poidan volver a gozar do benestar de antano. Se acaso crese que as contadas chamadas que reciben desde dentro teñen como único fin a explotación, e que sexan eles os que paguen as exorbitadas débedas contraídas en anos de nefasta e corrupta administración… Aquí, extramuros, obsérvase tamén certa división, entre uns que pretenden organizarse para gañar vontades e facerse coa gobernanza do castelo, e outros que seguen a un tal Cacambo, un enxeñeiro que xa ten traballado de camareiro, de sancristán, de varredor e de non sei cantos oficios máis, e que di que “cando un mundo nos nega o que buscamos, hai que probar noutro”.

En suma, que uns falan do necesario optimismo e outros das razóns do pesimismo, pero a clave está no lado do muro onde te atopes. 

Artigo publicado no diario La Región o venres 2 de xaneiro do 2015

Lotería

Despois de percorrer o anárquico “skyline” do Carballiño, primeiro cara arriba e logo cara abaixo, o sol cerra un novo ciclo anual; volve nacer xusto por encima do grupo de abetos lanzais que, desde a miña ventá, marca o comezo do parque municipal e o paso do solsticio de inverno, acontecemento astronómico que sempre vén acompañado do canto infantil e anxélico dos números da lotería de Nadal. É para min un dos momentos máis deliciosos e melancólicos do ano, sobre todo cando cadra  cunha mañá clara de brancos campos xeados: eu non son un gran xogador de lotería, pero seguiría mercando os meus números tan só para que ese canto dos nenos non se perdera, a lotería seguise tocando e o sol seguise saíndo no auxilio dos aterecidos campos xeados… 

A importancia vital do paso do tempo, o mesmo ca do canto dos nenos, resulta obvia para calquera persoa sensible, pero non tanto a da lotería, a pesar da súa transcendencia. E este é, sen discusión, un tempo de lotería. Moitos autores teñen escrito sobre a importancia e o significado deste milenario xogo, desde Xulio Verne a Graham Greene pasando por Álvaro Cunqueiro, pero ningún deles acertou tanto coma Borges no seu celebrado conto La lotería de Babilonia. Esta lotería babilónica, secreta, gratuíta e universal, que reparte premios o mesmo ca castigos,  é, antes ca nada e máis alá do barroquismo da linguaxe borgiana, unha alegoría sobre a importancia do azar na vida dos homes: “la lotería es una interpolación del azar en el orden del mundo”. Trátase dunha lotería administrada, no que ten de administrable, por unha misteriosa e sacerdotal “Compañía” cuxo funcionamento “silencioso, comparable al de Dios, provoca toda suerte de conjeturas”. Pero, en última instancia, conclúe Borges, Babilonia (léase o mundo) “no es otra cosa que un infinito juego de azares”, algo moi parecido ó que considerara un dos seus autores de cabeceira, Laurence Sterne, no Tristram Shandy, que a vida non era máis ca unha “longa procesión de azares”.

Resulta evidente que, nos últimos tempos, os avances no coñecemento e máis na xustiza social tiñan reducido de xeito considerable a importancia da lotería na vida das persoas; pero esta crise devolveunos a ese “país vertiginoso”, do que fala Borges, “donde la lotería es parte principal de la realidad”. Porque o malo non está en ter conciencia do inelutable fondo azaroso da vida, continuamente plasmado na realidade, senón en que ese fondo medre ata inundar a propia existencia… O mesmo Orwell, cando describía a sociedade totalitaria e represora de 1984, novela cuxo carácter visionario nunca rematará de sorprendernos, apuntaba: “a lotería, que pagaba cada semana enormes premios, era o único acontecemento público ó que as proles concedían seria atención”, reflexión bastante acertada, aínda que non prevía a importancia que ían alcanzar os espectáculos deportivos de masas, moi relacionados cos diversos tipos de loterías.

Non obstante, esta centenaria e popular lotería de Nadal que agora xogamos, que é anual, pública e voluntaria, que reparte numerosos premios razoablemente moderados, e que axuda a alimentar as necesitadas arcas da facenda pública, ben está. Serve alomenos, e aí pode que resida a razón do seu éxito, para contrapoñer e incluso para esquecer, aínda que sexa de xeito ilusorio e temporal, a esa outra lotería implacable, tiránica e obrigatoria, tan real coma a vida mesma, da que escribía Borges, esa na que a sorte consiste esencialmente en que os nosos números non saian do fatídico bombo, e en que se saen teñamos a fortuna de recibir unha simple pedrea.

Artigo publicado no diario La Región o venres 19 de decembro do 2014.

P.D. Non tocou unha rabia, pero intentarémolo de novo coa de Reis.  E hoxe, por ser data tan sinalada, lémbrovos, o mesmo ca hai tres anos, aquel remate do conto de Nadal de Dickens: "...sempre se dixo del (do converso señor Scrooge) que sabía manter o espírito do Nadal coma ninguén. Oxalá se poida dicir o mesmo de todos nós! E, como dixo Tiny tim, que Deus nos bendiga a todos". 

Feliz Nadal.