Savater

Parece que este tempo outonizo se me dá polos filósofos: hai quince días escribía de Emilio Lledó e hoxe de Fernando Savater. Talvez por aquilo que dicía Maupaussant de que o outono é a estación máis propicia para a reflexión espiritual, que está no cerne do filosofar.

E creo non esaxerar se digo que Savater é o intelectual máis relevante da España dos últimos anos. Ata tal punto que considero que en ningún estudo serio sobre a actual democracia española se podería prescindir da súa obra. Sería coma tratar de analizar a España do primeiro terzo do século XX esquecéndose de Ortega ou de Unamuno. E digo isto porque  Ortega e Unamuno gardan estreitas semellanzas con Savater. Os tres, como autores, móvense nese campo fronteirizo, tan fecundo coma fermoso, que hai entre a filosofía e a literatura, no que nin sequera os pensamentos máis profundos prescinden da estética literaria. Porque os tres, talvez antes que nada, son grandes escritores. Pero, ademais, os tres se caracterizan polo seu papel de activistas políticos, de pensadores valentes que, defendendo as súas ideas –máis ou menos acertadas-, nunca renuncian ó compromiso cívico e político coa realidade do seu país, na que participan como importantes creadores de opinión. E para comunicarse dun xeito áxil e directo cos concidadáns utilizan o medio periodístico preferentemente. Pero se en Unamuno destaca a faciana narrativa sobre a xornalística, e en Ortega a filosófica, en Savater está nos ensaios e nos artigos periodísticos o máis sobresaínte da súa produción literaria, sen menosprezar, claro está, o resto da súa obra. A min por exemplo, como educador que son, paréceme que “Ética para Amador” e “El valor de educar” son libros imprescindibles en calquera centro educativo, o primeiro para os alumnos e o segundo para os profesores; e que “Despierta y lee” pode ser un gran libro de achegamento ós clásicos da literatura, comparable ós que Calvino, Bloom ou Steiner teñen escrito sobre a mesma temática.

Estes días anda Savater moi atrafegado presentando o seu último libro: “Contra el separatismo”, un “panfleto”, segundo o define el mesmo, que chama á acción da cidadanía contra o nacionalismo separatista que ameaza a integridade do Estado. Nada novo, polo tanto, pois é ben coñecida a súa postura contra os nacionalismos excluíntes: por atentar contra o estado democrático, baseado na igualdade dos cidadáns diante da lei, por encima de calquera consideración étnica, histórica ou territorial. En consecuencia, non precisamos ler o panfleto os que seguimos a Savater, pero sempre resulta interesante estar atento ó que vai dicindo. Así que lles achego catro cousas que entresaquei do que lle escoitei: a primeira sobre a aplicación do artigo 155 en Cataluña: «Nunca debe de preocuparnos que el Estado haga cumplir la ley. Cuando hay que preocuparse es cuando permite que no se cumpla»; a segunda sobre as recorrentes chamadas ó diálogo: «A veces se olvida que la ley, en un estado democrático, es el resultado de un diálogo. Y que nace, sobre todo, para ser aplicada cuando el diálogo no conduce a nada.»; a terceira sobre o silencio de moitos intelectuais diante do desafío: «No todos los intelectuales tienen opiniones dignas de ser escuchadas, la mayoría tienen la inteligencia suficiente para hacer su novelita o su peliculita, pero no van mucho más allá.»; e a cuarta sobre a convocatoria de eleccións para o próximo día 21: «Un error. Son muy precipitadas.», o mesmo que penso eu.

En fin, un poderá estar de acordo ou non coas opinións de Savater, pero do que ninguén  pode acusalo é de non falar clariño. Como devoto que é de Camus, e de Orwell.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 26 de novembro do 2017.

Humanidades

Hai lugares comúns que resultan inadecuados por repetidos e por vulgares, pero os verdadeiramente nocivos son os que, ademais diso, son falsos. E hai un destes que me resulta especialmente molesto: aquel que asegura que as “humanidades” teñen desaparecido ou están en transo de desaparecer do bacharelato; unha molestia que é dobre cando tal aseveración sae da boca ou da pluma de xente recoñecida como culta, coma neste caso, que se trataba de Carme Riera, señora académica da RAE que vén de recibir o premio Nacional das Letras. Pero a historia é vella. A hipotética desaparición das “humanidades” dos plans de estudo, en suposto beneficio das materias científicas e técnicas, é un bulo que vén sobrevoando o mundo educativo e cultural do país desde hai varias décadas. E non hai peor defensa contra tales chismes ca quedar calados.

  O primeiro que cabería aclarar é que entender por “Humanidades” aquelas materias máis humanas resulta tan trivial coma pensar que a teoría da relatividade di que todo é relativo. Xa vai para vinte anos que Savater escribía ó respecto: «Supongo que nadie sostiene en serio que estudiar matemáticas o física son tareas menos humanistas, no digamos menos “humanas”, que dedicarse al griego o a la filosofía. Nicolás de Cusa, Descartes, Voltaire o Goethe se hubieran quedado pasmados al oír hoy semejante dislate en boca de algún pedantuelo letraherido». Tamén convén lembrar o que escribira Marc Bloch de que «unha palabra vale moito menos pola súa etimoloxía ca polo uso que se fai dela en cada época», e que o cualificativo de “humanidades” ten orixe renacentista, aplicado por entón ós estudos centrados nos textos humanos,  por contraposición cos centrados nos divinos das Sagradas Escrituras. Logo tal denominación foi perdendo calquera conexión coa etimoloxía, e agora enténdese por “humanidades” as disciplinas que non son estritamente científicas ou técnicas; aínda que o diccionario da RAE segue considerando “humanidades” só as ‘letras humanas’, é dicir ‘a literatura, especialmente a clásica’, de aí que “humanidades” e “letras” sexan en certa medida sinónimos. Pero, en última instancia, fóra da relixión, todas as materias son igual de humanas: tan humana é a física coma a literatura, igual o arte cá tecnoloxía, etc. etc. E con respecto ó seu contido humanístico, hai que saber non radica no título das materias, senón no xeito de ensinalas: que o importante non é o que, senón o como.

  Tampouco houbo no currículo ningunha perda de peso que afectase de xeito específico ás materias de humanidades; o que houbo nos últimos anos foi un aumento –excesivo- do número de materias, que conduciu a unha reducción horaria da maioría, as de ciencias incluídas. En todo caso, o peso das linguas e das materias denominadas de humanidades dentro dos estudos obrigatorios en España é dos maiores de Europa, mentres o peso específico das ciencias, especialmente para os alumnos que seguen esa vía, segue a ser  dos menores.

  En suma, non se deixen enganar por este bulo que, coma todos os de este tipo, ten os seus intereses e os seus interesados, comezando polos potentes lobbies das “humanidades” en España. Curiosamente, o tema sempre reaparece cando se comeza a falar de novos plans de estudos ou de reformas. Agora o momento non podía ser mellor: o ministro de educación vén de encargarlle ó filósofo José Antonio Marina un libro branco sobre a profesión docente, e este anuncia ós catro ventos que en cinco anos se pode reconducir o fracaso educativo de España… Pero a crónica dese milagre anunciado podemos facela outro día.

Artigo publicado no diario La Región o venres 13 de novembro do 2015, o venres negro dos atentados de París.

Educar na casa

Notable repercusión tivo a sentencia do Xulgado do Penal nº1 de Ourense que non ve delito na decisión duns pais de sacar ós fillos do colexio para educalos na casa con apoio on-line dunha academia. E observo que non son poucos os que aplauden a sentencia, considerando que con ela se protexe unha liberdade: a dos pais respecto da educación que prefiren para os fillos.

Pero as cousas non adoitan ser o que parecen; así que farei algunha consideración xeral, con independencia desta sentencia, que, aínda que absolutoria da comisión de delito, recoñece a infracción legal por falta de escolarización, como non podía ser doutro xeito trala sentencia 133/2010 do Constitucional que a considera obrigatoria.

Comezarei dicindo que xa Kafka avisara dos perigos dunha educación exclusivamente familiar, cando lembraba como Cronos comía ós seus propios fillos, e cando reducía as peculiaridades educativas nacidas do egoísmo propio do amor paterno a dúas: tiranía e escravitude. Na mesma liña, Savater ten denunciado o suposto dereito “irrestricto” dos pais a educar ós seus fillos onde e como lles pareza, negándolle potestade ó Estado neste ámbito; ó contrario, di o filósofo, o Estado, a través da escolarización, ten a obriga de velar pola educación dos rapaces na convivencia plural, evitando a formación de guetos elitistas e garantindo o grao de cohesión social e de homoxeneidade en valores preciso para unha boa saúde democrática. Por algo dicía Max Weber que a escolarización e o control da educación polo Estado era un dos principais signos de modernización dunha sociedade.

E convén saber que este invento de “educar na casa”, “homeschooling” en inglés, non xurdiu por xeración espontánea. Veu dos EE UU, coma case todo, formando parte da doutrina neoliberal confeccionada pola "Escola de Chicago" e impulsada nos anos oitenta trala victoria de R. Reagan. De feito, foi un traballo do pai da doutrina, Milton Friedman, The role of government in education (1955), o que lanzou a idea do dereito dos pais a elixir o tipo de educación dos fillos, idea que gravita sobre todos estes temas e que está detrás do avance da privatización da educación nas últimas décadas. Tamén convén ler o traballo The harms of homeschooling (2009), de Robin L. West, profesora de dereito en Georgetown, para comprender como nos últimos trinta anos o homeschooling pasou de ser o caso, totalmente xustificado, duns miles de rapaces en todos os EE UU –residentes de zonas illadas, fillos de artistas de circo, ...-, a ser o de máis de dous millóns sen ningún condicionante, máis alá de que os seus pais, fundamentalistas protestantes na maioría, non aceptan o carácter laico dos centros, o seu liberalismo, ou simplemente a pluralidade das escolas públicas. Que ocorreu nos EE UU para que non levar os nenos ó colexio pasase de ser delito, ata principios dos oitenta, a ser algo permitido? Moi simple: unha espectacular campaña de presión dos pais e dos poderosos lobbies que formaron, que conseguiu regulacións estatais favorables, aínda que os tribunais federais nunca recoñecesen o dereito a educar na casa dun xeito explícito. A iso habería que sumarlle o importante apoio dos republicanos, especialmente do expresidente Bush, que sempre viu nos homeschoolers uns fantásticos “foot-soldiers” para as súas filas; “Home-schooling, George Bush´s secret army”, rezaba un titular de The Economist no 2004.

Remato. Saben quen foron os paladíns na defensa da liberdade dos pais para elixir o tipo de educación dos fillos, cando se discutía o contido do art. 27 da nosa Constitución? Silva Muñoz e López Rodó…  Si, xa ven, as cousas poucas veces son o que parecen.

Artigo publicado no diario La Región o venres 27 de febreiro do 2015

A contrafío

Consideraba Orwell que se escribía por catro motivos fundamentais: egoísmo, entusiasmo estético, impulso histórico e propósito político, motivacións todas que estarían presentes en diferente grao en cada escritor fluctuando en importancia cos avatares da vida. Pensaba que para el pesaban máis os tres primeiros motivos, pero que fora o momento histórico que lle tocara vivir, coa experiencia do imperialismo británico na India e a do fascismo en Europa, o que o levara a desconfiar de calquera tipo de autoridade e a que cada unha das liñas que escribira desde 1936 tivese un impulso político, en favor da xustiza, da liberdade e da democracia e en contra do totalitarismo e da mentira.

Vivimos nunha época complexa e sutil na que son maioría os que pensan que os perigos totalitarios son cousa do pasado. Pero xa apuntaba o Padre Feijoo «cuan expuestas viven al error las opiniones más establecidas». Un e outro día vemos como os mesmos poderes que proclaman os grandes ideais da ética, da democracia, da liberdade… son os primeiros en violalos, e a ninguén lle faltarán exemplos que poñer. Por iso dicía Carlos París, o eminente filósofo, que, aínda que o engano existira sempre, era esta a verdadeira época da mentira, ata o punto que a nosa propia estrutura civilizatoria estaría caracterizada por ser ficticia e enganosa. E eu concordo con iso. Por esa razón se mantén Orwell tan vivo, igual ca outros heterodoxos desenmascadores de mentiras coma Camus, Kafka, Unamuno, Voltaire, Swift, Cervantes ou Erasmo.

Na actualidade, un gran número de escritores, en sintonía cunha ortodoxia, viven de gustar, de dicirlle ós seus lectores aquilo que queren oír, porque caer ben é unha das primeiras preocupacións de hoxe en día. Pero Orwell sabía que as verdades resultan a miúdo molestas, e apuntaba: «se liberdade significa algo, ha de selo dereito de dicirlle á xente aquilo que non quere oír». Que gran verdade! Porque é moi fácil disentir dos adversarios en territorio propio, contentar á parroquia, incluso adoita valer para gañarse a vida honradamente e facer relacións públicas; o difícil é disentir dos dun, dicirlle o que non queren escoitar, pero é cando de verdade se practica a liberdade. Por iso estou con Savater, orwelliano onde os haxa, cando defende que  se algo debería caracterizala moral do escritor isto sería a capacidade de transgredir, postura que vén a coincidir coa do Juan Goytisolo que conclúe: «Molesto, luego existo». Pero a práctica da rebeldía e da independencia do insumiso sempre resulta difícil e solitaria, entre outras cousas polo moito que chove  ó aire libre... É o Medo á liberdade de Erich From.

Sine linea, entre viaxes, conversas e lecturas, pasou o tan necesario coma fuxidío paréntese vacacional. Agora, neste agosto que setembrea, mentres as uvas pintan e o mundo sangra, leo uns versos de Valente: «…para hacernos más libres/ guardó de las palabras/ en tiempo de mentira…». Sinto envexa do Alberto Jiménez Fraud merecente dese Epitafio. Porque, pode que tivese razón Ciorán, «digas o que digas todo seguirá igual», pero dá o mesmo: con Sísifo, toca volver a empuxar o penedo pola costa arriba, aínda sabendo que volverá caer antes de alcanzalo cume. Xusto niso acaba descubrindo o adulto a esencia do mundo. A felicidade, a pesar do cansazo e da dor, talvez consista en facer coma que se asubía cando se empuxa e en aproveitar ben o breve tempo calmo que existe entre dous empuxóns consecutivos…Así comeza esta nova xeira de artigos: A contrafío.

Artigo publicado no diario La Región o mércores 20 de agosto do 2014.

Eloxio das tabernas

Este tempo de invernía sempre me trae á memoria as tabernas de antano. Gustábanme aquelas tabernas rurais, metade taberna, metade tenda de ultramarinos, nas que as esencias espirituosas propias do negocio viñan mesturadas coas do tabaco, as do xabón, as do aceite, as da canela; aqueles mostradores de madeira con permanente cheiro a lixivia; aquela mesa, única na maioría dos casos, que tanto valía para botar unha brisca coma para ler un periódico atrasado; aquelas fotos afumadas de vellos almanaques que, perdidos os días e os meses, reducían a medida do tempo ó paso dos anos… Pero o gran valor das tabernas non estaba nos decorados, senón nos actores. Poucos lugares do mundo rural, e do urbano,  poderían competir historicamente coa taberna  en canto a espazo de sociabilidade e aprendizaxe en liberdade. Desde o poder, cívico e relixioso, sempre se fomentou unha imaxe da taberna como nai de tódolos vicios, pero era unha visión parcial, froito da desconfianza cara a un lugar difícil de controlar e mediatizar. Opino coma Savater: non hai signo de civilización máis indubidable cá abundancia e calidade das tabernas. E por iso Galicia, aínda que pobre, sempre foi un país sumamente culto e civilizado; ata que comezaron a desaparecer as tabernas.

As tabernas do Ribeiro talvez non fosen coma as betanceiras, para Cunqueiro as máis fermosas de Galicia, nin se comparasen coas santiaguesas no número de títulos dos seus seareiros, pero debían estar entre as mellores para a aprendizaxe do canto, da filosofía popular, da xeografía do país ou mesmo das artes da narrativa e do teatro. A iso axudaban tanto as propias características dos nosos viños, axeitados para unha filosofía humana peripatética e sentimental, como recoñecía o propio Cunqueiro, coma o paso continuo de arrieiros e mercadores de viño que chegaban de todo o país cargados de relatos e de experiencias. As miñas tabernas eran as de Leiro: a do “Charrapas”, a do “Camba”, a do “Carrachuchelo”, a do “Nores”, a do “Nabor”. Nelas bebíase moito e ben. Pero tamén facíamos frecuentes incursións polas de Ribadavia, polas do Carballiño, por Riobó, por Berán, por Lebosende, por Pazos de Arenteiro, por Beade, por Esposende, polo Barón, polo Porto… Había que controlar o territorio. 

A taberna, aínda nas versións posteriores do bar e do café, é un dos misterios máis gozosos da vida, que convén aproveitar. Concordo con Samuel Johnson, un sabio inglés do XVIII, cando dicía que «entre o ideado polos homes non hai nada que produza tanta felicidade coma unha taberna». A taberna é un dos mellores antídotos contra a soidade, dentro un pode esquecerse dos problemas cotiás e en poucos lugares se ten unha maior sensación de seguridade. Contra do que é crenza común, os veteranos da taberna, e os bos taberneiros, adoitan ser discretos e lúcidos: apenas preguntan, deixan que fales do que queiras e logo son capaces de ler nese relato o que precisas saber ou escoitar. Por iso, algunhas das cousas máis importantes, sobre nós mesmos, sobre os nosos devanceiros, sobre os amigos e sobre a vida, aprendémolas nas tabernas. A taberna é ademais, por todas esas razóns, unha das bocas principais da literatura: nela é onde un comeza a entender que é iso do “sentido da vida”. A débeda da literatura universal coas tabernas é inmensa, moito maior ca coas aulas universitarias, e ninguén se debería atrever a escribir nada sen ter certa experiencia da vida tabernaria. De Homero a Joyce, pasando por Dante, Rabelais, Lope de Vega, Baudelaire, Allan Poe, Dostoyevski, Hemingway, Truman Capote, Juan Rulfo, Onetti, Cunqueiro, Celso Emilio e tantos outros, a historia da literatura esta chea de grandes bebedores e de asiduos das tabernas. Si, xa sei que houbo excelentes escritores que nunca probaron o alcohol, e que ata aborreceron as tabernas. Sempre se poñen os exemplos de Kafka e  de Borges; pero, non notastes coma unha friaxe que percorre o espiñazo ó ler os seus relatos?

Artigo publicado no diario "La Región" o 4 de xaneiro do 2014

Sobre a Monarquía

Defende Savater a transgresión como carácter fundamental do escritor, concebido este como librepensador. O escritor, opina, debe transgredir as rutinas intelectuais para non dicir o que todos esperan escoitar. Pero transgresión, sinala, non é soamente ir en contra do que está vixente; ás veces, transgredir é ir a favor de algo que se perdeu ou de algo que se está perdendo. Deste xeito, a defensa dun valor ético, dunha tradición ou dunha institución minusvalorada,  esquecida ou denostada pode resultar tan transgresora coma a crítica do comunmente aceptado. Veñen ó caso estas reflexións para o tema que pretendo abordar, o da Monarquía en España. Todo o mundo fala da súa crise e dos difíciles momentos polos que está pasando, os peores desde a súa restauración; pero resulta raro –transgresor- escoitar a alguén que saia na súa defensa, se descontamos as manifestacións obrigadas e protocolarias dos representantes institucionais, que case sempre resultan pouco convincentes. Non, non está ben visto neste momento que un intelectual defenda a Monarquía. Aquí, o intelectual que se prece ha de ser, ou sospeitarse, republicano. Porén, entre o pobo, a institución monárquica aínda goza dun apoio notable. Os datos do CIS do pasado ano 2012 sinalan que un 53% dos españois é favorable á Monarquía, fronte a un 37% que se decantaría pola República. Certo que ese apoio está lonxe do 72% que se rexistraba no ano 1998, pero algo semellante pasa coas demais institucións do Estado, sumidas todas nun preocupante descrédito cidadán.

Sostense que o caso Urdangarín ou a cacería de elefantes en Bostwana danaron moito a imaxe da Monarquía. É probable, pero serao porque ninguén acertou ou quixo explicar que a danada sería, en todo caso, a imaxe do Rei; porque unha cousa é a Monarquía e outra o Rei. Si, desde a dereita máis reaccionaria á esquerda máis fascinada co mito da pureza democrática da República, hai moita xente interesada en que se confunda a Monarquía co Rei. Pero é coma confundir o párroco coa parroquia: como todo o mundo entende, non é o mesmo censurar o comportamento dun párroco, cousa relativamente frecuente en Galicia, ca negar a necesidade de que haxa párroco ou mesmo institución parroquial, circunstancia descoñecida na Nosa Terra. Resulta ridículo, na miña opinión, utilizar os censurables deslices dalgúns membros da familia real como argumento a favor da república e en contra da monarquía. Non, a superioridade da república fronte á monarquía, de existir, debería ser demostrable en calquera circunstancia, incluso, e sobre todo, no caso improbable de que o rei fose un santo! Certo que sempre sería desexable un comportamento exemplar dos representantes das institucións do Estado, co Rei á cabeza –os que me seguen saben o gran valor que lle asigno á exemplaridade pública-; pero é unha utopía contar con que iso ocorra en calquera caso –á vista está-, así que deberíamos darnos por satisfeitos con que os cargos institucionais, o Rei incluído, cumpran coa legalidade vixente. E de non ser así, no caso de que a gravidade o esixa, que se produzan os relevos oportunos, tratando de que as institucións queden a salvo, e con elas a estabilidade democrática do País.

Afirmaba Sánchez Ferlosio, e eu asinto, que ter ideoloxía equivale a non ter ideas propias, que ter unha ideoloxía supón aceptar un paquete de ideas preestablecidas; mentres, as ideas chegan á cabeza soltas, e non por paquetes. Nese senso eu son, ou trato de ser, un home sen ideoloxía. Tampouco son monárquico nin republicano. En España ou en Inglaterra defendería a monarquía, mentres en Francia ou en Estados Unidos faría o mesmo pola república. Por que? Porque atopo miles de razóns que apoian ese xeito de pensar e case ningunha que apoie o contrario! Falarei dalgunhas. Para comezar, entres os múltiples perigos que espreitan á nosa democracia –entendida esta como valor fundamental-, poucos ou ningún teñen que ver con que a xefatura do Estado sexa monárquica. Algunhas das democracias máis avanzadas do mundo están en Europa e unha boa parte son monarquías parlamentarias: Suecia, Noruega, Holanda, Reino Unido,… Na monarquía parlamentaria, unha vez reducido o papel do monarca a unha maxistratura simbólica e integradora –o rei reina pero non goberna-, non existe o perigo da deriva tiránica, problema ó que xa se refería Aristóteles como o principal da monarquía. En troques, non se teñen conxurado os outros dous perigos que mencionaba o estaxirita en relación coas formas de goberno dos pobos: a oligarquía, deriva do goberno aristocrático (e niso, nunha aristocracia –“partitocracia” se lle pode chamar-, se converteron os grandes partidos políticos en España), e a demagoxia, principal problema da república segundo Aristóteles, pero do que tampouco se salvan, como resulta obvio, as monarquías parlamentarias. Polo tanto, se queremos mellorar a nosa democracia, que é do que se trata, pensemos en corrixir os seus problemas verdadeiros e non os teóricos ou os inventados. Como afirma Torres del Moral, un dos constitucionalistas máis eminentes deste País, «después de la evolución experimentada por la monarquía, es insostenible la sinonimia democracia=república», é dicir: que non se sostén a tese dos que defenden que un estado republicano sexa por natureza máis democrático ca unha monarquía parlamentaria –China é unha República!-. Tal vez eu non fose tan alá, pois, desde un punto de vista teórico, o feito dunha maxistratura vitalicia e hereditaria nunca terá un encaixe perfecto co principio democrático, se ben é certo que, postos a fixarse na pureza democrática, tampouco sería necesaria a xefatura do estado, tal como defendía Kelsen, bastaría unha xefatura de goberno. Pero, con independencia de todo iso, a ciencia política é unha ciencia eminentemente práctica, de resultados máis ca de postulados, na que os principios xerais distan de poder aplicarse de xeito universal. Por iso é preciso coñecer a historia, a cultura, os recursos naturais, a relixiosidade, etc., etc. dun país -e todo coñecemento é pouco-, para poder organizalo e gobernalo eficazmente. Se os principios da política fosen universais sería innecesario todo ese coñecemento, e o mesmo sistema valería para todos, cousa evidentemente falsa! Temos a nosa historia e as nosas singularidades, e ninguén que estea documentado discute que esta é a mellor etapa da nosa historia desde unha perspectiva interna, atendendo á liberdade dos individuos e ó seu benestar. Hai pouco tempo, o famoso hispanista británico Paul Preston, autor de “Juan Carlos. El rey de un pueblo”, quen, por certo, nunca quixo tratar ó Rei para que non saíse danada a independencia da súa obra –atención ós biógrafos destas latitudes-, manifestábase con claridade: «no soy monárquico, pero creo que la monarquía tiene un papel primordial para la democracia en España… Igual me equivoco, pero creo que si ahora mismo hubiera una república, con los odios y crispaciones que hay… ¿Quién sería el presidente? Aznar, o Felipe, por ejemplo. Imagine lo que eso supondría». Moitas veces me fixera eu esa mesma pregunta: quen sería o presidente da III República? Un do PSOE ou un do PP! Francamente, coincido con Preston en intuír que iso sería insoportable!

Agora estamos inmersos nunha grave crise económica e institucional, coa corrupción salpicando ás máis altas e ás máis baixas instancias do Estado. Depúrense tódalas responsabilidades con firmeza, auméntense os instrumentos de control, que se vaian tódolos que se teñan que ir, que devolvan os cartos os estafadores do pobo, fáganse as reformas precisas no ámbito lexislativo (lei de partidos, lei electoral, lei de transparencia,...), presione a sociedade para que se produza a necesaria catarse nos cadros e no funcionamento dos partidos políticos. Pero, mantéñase a salvo a  arquitectura institucional do Estado, Monarquía incluída, que naceu da Constitución de 1978. Esta arquitectura demostrou ser durante trinta anos instrumento eficaz para a convivencia na paz e na liberdade e para o progreso da xustiza social  en España, e aínda pode selo para moitos máis. Como advertía Tony Judt, a pesar do delicado da situación, «non debemos perder a fe nas nosas institucións políticas». É o máis valioso que nos queda.

ANEXO. Onte, 2 de febreiro, con este texto practicamente rematado, aparecía no diario El País un artigo de Javier Pérez Royo, catedrático de dereito constitucional, co título “Atrofia del instinto de conservación”. Apuntaba no seu texto algo semellante ó que eu escribo con respecto á lexitimidade en orixe da Monarquía: «Una magistratura hereditaria no puede tener legitimación democrática...». Non obstante, logo, afirmaba categórico: «La Monarquía en España carece de legitimidad de origen. Su legitimidad es exclusivamente funcional...». Discrepo: a lexitimidade da actual Monarquía Española foi refrendada polos cidadáns ó votar a Constitución de 1978. E o de que teña unha lexitimidade “exclusivamente funcional”, relacionada coa súa utilidade e a súa contribución á estabilización democrática, e que, debido a iso, estea «permanentemente amenazada de extinción», non pasa de ser unha simple opinión, tan respetable coma discutible. Ó contrario, ese estado de vixiancia continua, de sospeita ou de xuízo permanente –non confundir cos controis estritamente necesarios- que propón Pérez Royo, non creo que favorecese nin á Corona nin a ningunha outra institución, fose pública ou privada. Polo demais, estou dacordo con que se debía haber detectado antes o problema coa conducta de Urdangarín. Pregunta Pérez Royo «¿Para que están los servicios secretos?». Pois o mesmo me pregunto eu!