sábado, 26 de septiembre de 2015

A decadencia de España



Á pregunta sobre que pasaría ó día seguinte dunha suposta declaración unilateral de independencia por parte de Cataluña, os políticos secesionistas insisten en contestar que non pasaría nada, máis alá do inicio dunhas pacíficas negociacións que levarían á formación do novo estado catalán; mentres, todos os contrarios, aterrorizados por ese buraco negro, suxiren non poñerse en tal tesitura antes da celebración das eleccións do 27-S, confiando en que os independentistas non acaden a maioría. Por desgraza,  a realidade poucas veces se acomoda cos desexos, e nin resulta improbable que os independentistas gañen as eleccións, nin que as pacíficas negociacións que estes imaxinan nunca se celebren; polo que a poucos sorprendería que se producise o tan temido “choque de trens”. Nese senso, os precedentes non axudan, porque falamos de dous convois que xa teñen chocado de xeito estrepitoso en tres ocasións, a saber: 1640, 1714 e 1934. E, aínda que poucos queiran mentalo, nos choques de trens sempre hai vítimas. 

Convén saber, por tanto, que o problema de fondo ó que se enfronta España co desafío catalán non é novo. Pérdese no tempo da súa propia existencia como Estado e está relacionado cun mal crónico: a nunca resolta vertebración dos seus distintos territorios. E aquí a lectura atenta de Ortega, en concreto da “España Invertebrada” e dos discursos sobre o Estatuto Catalán na II República, resulta imprescindible. Porque, coas súas luces e coas súas sombras, Ortega segue a ser a mente que de xeito máis lúcido se ocupou deste problema e da súa relación coa idea de España e coa súa continuada decadencia. Pero claro, os políticos actuais non destacan pola afección á lectura, e moito menos de  Ortega, que nunca foi santo de devoción nin dos nacionalistas españois nin dos nacionalistas periféricos, e moito menos da esquerda. 

Dicía Ortega que o caso catalán era un caso típico de “nacionalismo particularista”,  «tendencia sumamente clara, que se apodera de un pueblo o colectividad y le hace desear ardientemente vivir aparte de los demás pueblos o colectividades». E apuntaba: «los nacionalismos sólo pueden deprimirse cuando se envuelvan en un gran movimiento ascensional de todo un país, cuando se crea un gran Estado, en el que van bien las cosas… Un Estado en decadencia fomenta los nacionalismos.». Pero lonxe de botarlle a culpa ós cataláns e ós vascos, Ortega poñía o punto de mira no poder central, ó que culpaba de querer castelanizar España e de fomentar, xeración tras xeración, o que el chamaba “selección inversa” da raza española, que consistía en preferir sempre «los tontos a los inteligentes y los envilecidos a los irreprochables» e en aproveitarse da inmensa forza do Estado para fins exclusivamente privados, en detrimento do interese público: igualico, igualico...!

E houbo algo desa forza ascensional da que falaba Ortega na Transición, pero a corrupción, a crise, as políticas inxustas e o traballo de minado dos nacionalistas, acabaron por neutralizala. O ataque ós símbolos, o desprezo pola Monarquía, a posta en dúbida dos méritos da Transición ou a xeral mediocridade dos políticos españois non son máis ca síntomas dun máximo de decadencia da idea de España. Basta con ver como un oscarizado director de cine, cebado polo Estado con millóns de euros, saídos en gran parte dos petos de españois que hoxe se debaten na pobreza, se atreve a dicir en público, ó recibir un premio nacional, que el non se sentiu español nin cinco minutos da súa vida... Menos mal que aínda nos queda Gasol.

Artigo publicado no diario La Región o venres 25 de setembro do 2015

domingo, 20 de septiembre de 2015

O recreo



En setembro vanse os cirrios e as anduriñas, e as prazas e as rúas quedan tristeiras sen os seus rápidos voos e sen os seus alegres rechouchíos. Pero antes, nas aldeas, nas vilas e nas cidades, calquera nostalxia por ese rechouchío que se ía quedaba de sobra compensada por outro que volvía: o dos picariños cando retornaban á escola, un rechouchío capaz de inundar de alegría calquera corazón sensible. Porque talvez non haxa nada no mundo máis claro nin máis limpo có rebulicio que fan os nenos xogando nas horas de recreo.

O curso acaba de comezar,  e cando un escoita esas algarabías infantís viaxa polo tempo ata os seus propios recreos, na escola, no instituto: véñenlle da memoria os aromas inesquecibles das Enciclopedias Álvarez, dos cadernos Guerrero, dos lapiseiros de cores Alpino, das  tintas Pelikan, das gomas de borrar de nata; lémbrase de todos aqueles compañeiros de clase, logo esparexidos polo mundo con sortes tan dispares; rememora aqueles partidos a tempo taxado, que un ás veces trataba de prolongar na busca dun empate imposible, aínda sabendo o inevitable castigo que lle agardaba; volve a ver os cromos, as chapas, as caixas de mistos ou as canicas que intercambiaba cos compañeiros, e pensa naquela rapaza que tan ben saltaba a comba e que tanto lle gustaba… E sinte que o mundo, a pesar de todo, sigue marchando.

Pero ese tenro rechouchío, que é música certamente celestial, apenas se escoita hoxe. O inicio de curso só se nota no tráfico e nas ringleiras de autos en dobre fila á porta dos colexios. A desaparición da práctica totalidade das escolas parroquiais, por efecto da reforma educativa do 70, coa conseguinte creación dos grupos escolares, actuou coma unha especie de frautista de Hamelín que secuestraba ós nenos durante o día das súas aldeas; e foi o feito máis determinante para a morte da Galicia das parroquias. Desde entón, as nosas aldeas poden ser fermosas e pintorescas, e ter magníficas casas novas de emigrantes retornados; pero, en ausencia de nenos, xa nunca deixarán de ser aldeas tristes. Encima, ese trasfego de nenos non converteu ás capitalidades municipais en lugares alegres; porque os novos grupos escolares fixéronse, en xeral, fóra dos núcleos urbanos, e dispuñan de patios pechados con pouco ou ningún contacto coa vida cotiá dos veciños. Nada que ver cos antigos colexios, no medio e medio das vilas, e que ou ben tiñan por lugar de recreo a propia rúa ou ben os patios abertos. E algo semellante ocorreu cos institutos que se foron construíndo; fronte ós máis antigos que ocupaban solares céntricos, os novos, por intereses case sempre especulativos, desprazáronse ós arrabaldos, non sendo raros os casos en que mesmo os alumnos das propias vilas teñen que coller un medio de transporte para desprazarse ó centro.

Á mañá no colexio, á tarde nas pasantías e nas actividades, e o resto do día metidos na casa diante dunha pantalla. Os nenos e os adolescentes desapareceron das rúas e das prazas; ás veces ata foron expulsados por absurdos regulamentos que burocratizan e limitan o uso dos espazos públicos. E foi unha gran perda. Porque o caso é que a presenza dos nenos na rúa cos seus xogos, libres da vixilancia paterna ou educativa, ademais de resultar fundamental para que eles mesmos medren como persoas, é unha importante fonte de cohesión social e interxeracional, e alegra coma ningunha outra cousa a vida dos pobos.


Artigo publicado no diario La Región o sábado 19 de setembro do 2015

viernes, 11 de septiembre de 2015

O sol do membrillo


Para un natural do Ribeiro, setembro debería selo tempo das uvas e das vendimas, como o fora para os revolucionarios franceses, cuxo calendario comezaba no equinoccio de outono e tiña por primeiro mes o vendémiaire ‘vendimeiro’. Non obstante, a apreciación do tempo é relativa: depende do estado do observador. E para min, desde hai anos, setembro pasou de ser un tempo de vendimas –paradigma do tempo feliz- a ser un tempo de membrillos. Nas froitas, coma en todo, hai un grao de complexidade diverso: as cereixas e as uvas poderíamos dicir que son froitas evidentes, e por iso están entre as preferidas dos nenos; pero outras, coma as peras, as mazás, ou as pavías, xa son máis complexas. E é moi raro que un cativo ou mesmo un mozo sintan interese polos membrillos, que é froita demasiado sutil para esas idades.
No enxido da casa de San Clodio había un membrilleiro. No seu tempo, miña nai repartía un membrillo por cada caixón dos armarios e das cómodas da casa, para que a roupa ulise ben; e meu pai sempre gardaba unha ducia deles para ferver co viño branco, que melloraba así en aroma e clarificación. Os membrillos collíanse con bo tempo, no minguante, sen madurar de todo, pois pronto podrecen na árbore se o tempo humedece; logo, antes de gardalos, limpábanse coidadosamente cun pano. Penso que foi cando tiven que realizar esa labor cando comecei a aprezar os membrillos: unha vez eliminada a súa superficie velosa, o que aparecía diante dos ollos parecíase pouco ó froito que estaba pendurado da árbore, para semellar máis ben unha mazá de ouro. Pasados os anos, o máis perfecto dos membrillos da colleita sempre ía parar á miña mesa de traballo. E nas fonduras do inverno gustábame coller ese membrillo para cheiralo e acaricialo; porque a súa lisura, a súa cor e o seu aroma devolvíanme ós días máis luminosos… E cando comezaba a podrecer, xa se ventaba unha nova primavera. Debeu ser nesa época cando comecei a entrar no tempo dos membrillos, un tempo no que un descubre estar inmerso cando un día, de repente, se dá conta que o seu sol xa non quenta coma antes,  e que xa non pasa de ser un doce, e mentirán, sol de setembro. É o «sol del membrillo», o que reza nun verso dun dos máis celebrados poemas de Claudio Rodríguez, “Incidente en los Jerónimos”; sol de fermosísima luz, pero tan fuxidía coma traidora; a mesma luz que trataron de capturar eses dous grandes artistas eremitas que son Antonio López e Víctor Erice, o primeiro co pincel e o segundo coa cámara de cine.
Pero talvez ninguén coma Cunqueiro teña penetrado nos segredos dos membrillos e dos seus tempos; nin Plutarco, cando relata como as noivas gregas mordían un para perfumar os primeiros bicos; nin al-Mushafi, o poeta cordobés do século X que lle dedica un fermoso poema, no que di dos membrillos que teñen a dozura dunha amada; nin sequera Shakespeare, cando pensa en poñer doces de membrillo nas vodas de Xulieta. Cunqueiro, nas “Mocedades de Ulises”, converte ó membrillo nin máis nin menos ca no símbolo de Ítaca. Euriclea, a nai de Ulises, metera un membrillo da horta familiar nas alforxas do heroe antes de que este partira; e aquel membrillo, cuxo aroma non aprezara Ulises en Ítaca, comeza a recender magnífica e milagrosamente para el cando se ve separado da terra e vai cumprindo anos... 
Os grandes temas da literatura e das artes en xeral, que son os propios da vida, contra o que se acostuma pensar, son apenas uns poucos. É un deles, como sabía ben Cunqueiro, ten que ver con este doce sol de setembro, con este sol do membrillo.

Artigo publicado no diario La Región o venres 11 de setembro do 2015

sábado, 5 de septiembre de 2015

Odonimia hispánica


A odonimia, do grego odós ‘camiño’ e ónoma ‘nome’,  é a parte da toponimia que se ocupa dos nomes das rúas e das vías públicas en xeral. Parece cousa inocente pero non o é, e pode ter certo interese escribir algo sobre ela.
Este verán, xusto cando saía de Galicia en viaxe vacacional, falaban na radio das intencións da alcaldía de Madrid de cambiar os nomes con referencias franquistas de máis dun cento de rúas; logo, en diversas vilas e cidades do solar hispano, comprobei que non son poucos os odónimos que aínda conmemoran a Franco, a José Antonio, á División Azul, etc. Pero, na emisora galega que eu escoitaba, a polémica centrábase en Álvaro Cunqueiro, cuxo nome, xunto co doutros escritores non menos admirados por min, coma Josep Pla ou Julio Camba, aparecía na lista dos das rúas que se deberían rebautizar, e os tertulianos poñían o grito no ceo diante do que consideraban un grave despropósito. E concordo en que sería un despropósito rebautizar tales rúas con nomes doutros “ilustres”. Pero non consideraría tal borrar eses nomes –e moitos máis- do rueiro de Madrid e de outros rueiros; ó contrario, podería ser un grande acerto e ata unha sinal de consideración cos escritores. E talvez agora debería explicarme.
En 1923, Camille Julien, historiador e académico francés, pronunciaba unha conferencia no concello de París con este significativo título: “Ne touchez  pas aux noms des rues”, que eu traduciría por “Deixade en paz o nome das rúas”. C. Julien trataba de defender o respecto pola tradición á hora de nomear as rúas, tradición que consistía, en Francia e en tódolos sitios, en que as rúas tomaban o nome do seu aspecto, dos seus monumentos ou da súa historia, pero «xamais se comprendería antigamente que unha rúa ou unha praza levase o nome dalgún episodio actual ou dalgún personaxe da historia […] Porque a razón do nome sempre era local e topográfica». Pero esa tradición comezou a rachar en Francia no século XVII, primeiro para homenaxear á realeza e logo á nobreza e ó clero; de aí centos de rúas dedicadas ó rei,  ó dauphin, a  condes, duques, bispos, arcebispos… Coa revolución xa foi a hecatombe; a nomenclatura de reis, nobres, santos, bispos, ..., e tamén a tradicional, viuse substituída pola das grandes ideas e a dos grandes homes: Concorde, Revolutión, Esprit des Lois, Voltaire, Montesquieu, … E a cada cambio político, novo nomenclátor e novas controversias. E en España, que sempre tivo en Francia o primeiro referente, pasou exactamente o mesmo; nisto foron máis comedidos os ingleses, máis respectuosos coa tradición –utilizan placas conmemorativas, pero non tocan os nomes das rúas-, e os americanos, defensores en xeral das neutras nomenclaturas sistemáticas –caso de Manhattan-, aínda que as conmemorativas estean gañando peso.
Eu estou cos que consideran que no acto de nomear as rúas hai moito de apropiación do dominio público por parte do poder, e de vontade política para impoñer un determinado relato histórico e ideolóxico; por iso concordo con P. Bordieu, que observaba unha violencia intrínseca no monopolio do estado para lexitimar tales nomes. E vería ben calquera estratexia que tratase de ir reducindo os nomes conmemorativos dos nomenclátores urbanos, limitándoos ós que gardasen relación directa coa historia da rúa. Porque a odonimia conmemorativa é un instrumento de manipulación política moi potente; e o poder, por cada nome que merece unha lembranza, adoita meter un cento de matute… Por iso alguén chegou a escribir, talvez con razón, que se un quere descubrir algún dos máis grandes caciques da historia dun país, deberá comezar por estudar o nomenclátor das rúas das súas cidades.

Artigo publicado no diario La Región o venres 4 de setembro do 2015.