O Chao de Castela

Todo o mundo sabe o que é o chao: superficie sobre a que se anda; e case todo o que é un chao: terreo plano, chaira. Non obstante, xa se fixara Sarmiento en que as chairas adoitaban estar no fondo de vales, «vega llana», mentres os chaos estaban a certa altura. Don Eladio escribe: «Chaos: Terrenos planos, altiplanicie de más o menos extensión que forma lo que los geólogos llaman penillanura.». E como os nosos devanceiros tiñan preferencia polos sitios elevados para vivir, Chao é moito máis frecuente ca Chaira na toponimia galega dos núcleos habitados. Isto tamén explica que o apelido Chao -Chan máis alá do Suído-  resulte relativamente común, mentres Chaira non se dá. Como curiosidade, a maioría dos apelidos Chao da provincia de Ourense, incluídos todos os de Ribadavia, con Eduardo Chao, ministro da I República, á cabeza, veñen do Chao de Lebosende (Leiro), un barrio desta parroquia que nin figura no Nomenclátor.

Pero non quero falar de núcleos habitados, senón de terras con ese nome. E hai un Chao que destaca sobre todos, o da popular cantiga: se me queres ter de amigo/ dame viño do Ribeiro/ pan trigo de Ribadavia/ nenas do Chao de Amoeiro. Si, “Chao de Amoeiro”, en singular, non “Chaos de Amoeiro” como se adoita dicir e escribir. Pero claro, as cousas cambian, e na Idade Media o Chao máis coñecido de Galicia, se nos atemos á documentación, non era o de Amoeiro, do que non se ten noticia ata finais do século XV, senón o Chao de Castela, unha terra que hoxe poucos identifican, pero que está profusamente documentada. Levaba o seu nome por estar encadrada dentro do antigo territorio de Castela, circunscrición medieval que, en esencia, agrupaba o que hoxe son as terras do Ribeiro e do Carballiño. Concretamente, o Chao de Castela é a meseta, duns 70 km² de superficie, que sobresae, ata uns 400 m de altitude, sobre as fonduras dos vales ribeiráns do Barbantiño, do Miño, do Avia e do Barón, que a circundan polo leste, sur e oeste, mentres ó norte perde o nome cando o terreo se empina na dirección dos montes da Martiñá. Ten o centro este Chao nas terras do concello do San Amaro, pero tamén toca parroquias de Cenlle, Maside, O Carballiño e Punxín. Otero Pedrayo identifica na súa Xeografía esta terra de “chaos”, entre os ribeiros “Barbantiñán” e “Aviense”, pero escribe que «non ten nome propiamente», e Risco tampouco acerta con ese nome: nisto radica o descoñecemento que hai en Ourense e en Galicia do Chao de Castela. O Chao de Amoeiro, pola súa banda, é terra irmá da do Chao de Castela: só o val do Barbantiño as separa; pero non deben confundirse, porque o Barbantiño constituía o linde entre os territorios medievais de Castela e de Búbal, e Amoeiro situábase neste último, xa fóra da terra de Castela. 

A terra do Chao de Castela acumula unha grande riqueza cultural e paisaxística, da que tal vez escribamos outro día, pero ten o punto de máximo interese no Castro de San Cibrao de Las, comunmente coñecido como A Cidade, un dos de maior superficie e importancia de Galicia. Ademais, agora, coa instalación do Parque Arqueolóxico da Cultura Castrexa neste lugar, ten aumentado moito o interese polo seu coñecemento, tanto por parte dos estudosos coma dos turistas. Por iso, talvez non estea de máis lembrar a situación xeográfica deste importante centro arqueolóxico, para, dese xeito, poder falar ou escribir con propiedade sobre a mesma. Nese senso, hai que apuntar que o Castro, ou mellor a Citania, de San Cibrao de Las sitúase no administrativo entre as parroquias de Las (San Amaro) e Ourantes (Punxín), na comarca do Carballiño; pero o nome xeográfico e histórico propio desta terra é o de Chao de Castela, o único que tivo desde a Idade Media, aínda que moitos o esqueceran.

Artigo publicado no diario La Región o venres 26 de setembro do 2014.

Este artigo vén a ser un resumo do traballo que, co mesmo título e o mesmo autor, aparece publicado no Boletín Avriense (Tomo XLIII, 2013, pp. 287-300).

Barruntos de primavera

A Candeloria e o San Brais significan para min o remate do inverno. Si, xa sei que aínda queda frío por pasar –aí está o refraneiro e a evidencia deste ano-, pero xa é outra cousa: volve a luz! Astronomicamente é un tempo simétrico do de San Martiño, situados os dous xusto no medio entre o solsticio de inverno e os equinoccios respectivos. E o mesmo que se fala do verán do San Martiño, poderíamos falar da primavera das Candeas, como se fai en gran parte de Francia, onde celebran moito esta festa, que chaman de Le Chandeleur ou da Lumière, ou sexa, da luz; alí é tradición comer crêpes –filloas-, co simbolismo de meter o novo sol –representado na forma e na cor das filloas- dentro do corpo, que boa falta fai. 

Fixárase Delibes no cambio súpeto de luz que se produce nestes días: «Diríase que los rayos del sol se enderezan de pronto, pierden oblicuidad, y la luz se hace más madura y dulce», e por iso falaba de “barruntos de primavera” nun 1 de febreiro de 1971. E a natureza nota ese cambio. Estes días, a pesar da chuvia e da neve nos altos, xa se ven as primeiras xemas abertas nas abeleiras e nos salgueiros, florecen as chorimas dos toxos, as lilas dos romeos e, nas beiras dos camiños, as flores da marabilla; as mimosas xa están prontas para inundar de amarelo os vales da provincia, e polas mañás xa se escoitan os primeiros trilos dos paxaros nas árbores do parque. É un tempo alegre e de esperanza: de podas e rodrigas nas viñas, de molladas (con o aberta, que significa ‘feixes’) de vimbios nas feiras, de primeiras sementeiras nos tarreos. É o tempo desexado desde as escuridades do inverno: contemplar a nova luz é sinal inequívoca do único gran trunfo posible, o da supervivencia! 

Sempre me gustou este tempo, que relaciono coas dúas festas encadeadas: a Nosa Señora e o San Brais. A primeira era en San Clodio a festa das mozas: co seu mercadiño, misa e procesión, coa bendición das velas e a ofrenda das pombas, todo pola mañá; logo, na sobremesa, viña a rifa da desexada rosca da festa, e xa pola tarde o baile coa música de Lebosende. E a memoria do baile lévame a unha das máis lindas cantigas do noso cancioneiro medieval, unha de Pedro de Viviaez que fala dunha Candeloria: as nais queiman as candeas na igrexa e as fillas bailan no adro diante dos mozos: «Nosos amigos todos irán / por nos ver, e andaremos nós/ bailando entre eles, fermosas, en cós/ e nosas madres, pois alá van/ queimen candeas por nós e por si/ e nós, meniñas, bailaremos i». Cánta fermosura perdida!

O meu San Brais é o de San Cibrán de Las (San Amaro), nos altos da antiga terra do Chao de Castela. Antes ían multitude de romeiros en romaría, tanto desa terra coma subidos dos ribeiros. A min ofreceume miña nai de pequeno, por unha espiña de bacallao atravesada na gorxa, especialidade curativa do santo, e por iso procuro non fallar. San Brais é outra devoción moi estendida por Europa, que ata mereceu un dos himnos máis celebrados de Ronsard, príncipe dos poetas renacentistas, o Des pères de famille a Saint Blaise, no que piden a protección do santo para as súas familias, o seu gando e as súas facendas. A min gústame a rústica imaxe do santiño de Las, na que recoñezo a dun humilde paisano levando como pode os seus anos e os seus achaques, coma a maioría do pobo que agora asiste á súa convocatoria festiva. E gústame o enclave despexado e telúrico desta romaría, a carón da castrexa Cidade e do  coto de San Trocado, coa Martiñá e mailo Coto de Novelle como discretos vixias. Este ano, contra do que acostuma ser habitual, caeron chuzos de punta, pero non importa: por moito que se faga de rogar, a luz da primavera xa está gañada. Non coma outras.

Artigo publicado no diario "La Región" o 7 de febreiro do 2014