domingo, 27 de enero de 2013

Radicais “alugo”: o léxico científico e o galego


A sosa é branca

Estaba lendo cos meus alumnos no libro de Física e Química de primeiro de bacharelato cando atopamos que falaba duns radicais “alugo”. Nun primeiro momento non entendín de que se trataba, pero de seguido me din conta que se refería ós radicais “alquilo”: «Radical orgánico que resulta de eliminar un átomo de hidrógeno de un hidrocarburo alifático», na definición do dicionario da Real Academia Española (RAE). Á autora da tradución, ó ver en castelán “radicales alquilo”, non se lle ocorreu mellor idea ca traducir “alquilo” literalmente ó galego, e así saíron eses “macarrónicos” “radicais alugo”. Non é a primeira vez  que atopo cousas deste estilo. Sospeito que esta circunstancia vén da mala costume de encargar a tradución dos orixinais en castelán a profesores de galego sen coñecementos da disciplina que traducen. Habería dúas solucións para evitar este desaguisado: encomendarlle a tradución a profesores da disciplina que dominen o galego –que algúns haberá!-, ou proceder á elaboración dos orixinais en galego, cousa que tampouco parece difícil; de feito, algúns dos mellores libros de texto de Física e Química de secundaria son de autores galegos, e en galego. O que veñen facendo a maioría das  grandes editoriais con esas traduccións pouco coidadas é unha verdadeira trapallada, aínda que logo o prezo dos libros indique outra cousa. E o que se consegue, a maiores, e provocar unha gran confusión entre os alumnos, que bastantes dificultades teñen para aprender a multitude de novos nomes e conceptos que tratamos de ensinarlle, para que encima veñamos a complicarllo máis con galeguizacións fóra de toda razón e conveniencia.
                                                     
No caso que nos ocupa, os radicais “alquilo” do castelán simplemente deberán ser radicais “alquilo” en galego; incluso “alquil” e “alquila” poderían ser formas válidas, como sucede no portugués. Pero “alugo”, nunca! Nada ten que ver o nome dos radicais “alquilo” con “alugar”. Convén saber que o nome alkyl para os radicais orgánicos comezou a utilizarse en Alemaña a finais do século XIX, e deriva de alkohol, igual ca alcano, alqueno ou alquino. O sufixo –yl, tomado do grego ulh ‘materia’, foi introducido por Liebig e Wohler para denotar o carácter de materia fundamental que tiñan os radicais. Desde o alemán o nome chegou ós outros idiomas: alkyl en inglés, alquil en portugués, alquil en castelán, alkyle en francés. E, podendo ser, alquilo en galego. Pero, o caso é que a voz non aparece nin no dicionario da Real Academia Galega (RAG) nin no de Xerais.

E isto lévanos ó grave problema de fondo: as importantes deficiencias que presentan os dicionarios de galego no tratamento do léxico científico. Non obstante, se queremos que o noso idioma sexa unha lingua viva e adaptada ós tempos actuais, é preciso ter un gran coidado con este tipo de léxico: nos guste ou non, vivimos nunha sociedade científica! Lévase progresado algo nos últimos anos, tampouco hai que negalo, sobre todo na depuración de formas inapropiadas,  pero o panorama dista de ser o desexable, tanto pola ausencia de voces importantes, coma polas deficientes, cando non erróneas, definicións dos termos científicos. Isto último resulta especialmente grave, pois se algo resulta consubstancial coa ciencia é a precisión nas definicións.  Aí van uns exemplos de mostra:

Comezarei cun metal moi común: o aluminio. No diccionario da RAG lemos: «Elemento químico do grupo dos térreos, de cor prateada, brillante, inoxidable, lixeiro, maleable e bo condutor da calor e a electricidade, que ten múltiples usos industriais.». Pois non, o aluminio non é un metal inoxidable; ó contrario, oxídase fácil e espontaneamente; o que pasa é que se recubre dunha capa de óxido de aluminio, pasivante, que é a que impide o progreso da corrosión. O mesmo erro aparece no dicionario de Xerais. Pola contra, a definición que aparece no dicionario da RAE é correcta.

Seguirei con outro elemento químico, con aquel que, se temos en conta a súa importancia para a química da vida, podería ser considerado o máis importante do Sistema Periódico: o carbono. No dicionario RAG aparece: «Elemento químico non metálico, sólido, que se atopa en todas as substancias orgánicas. O seu símbolo e C. O carbono é bo condutor da calor e da electricidade.». Aquí o erro, con independencia do pobre que resulte a definición, está na frase que se pon como exemplo. Do carbono existen dúas formas principais diferentes: o grafito e o diamante.  As dúas presentan boa conductividade calorífica, certo, pero distinta conductividade eléctrica: o diamante é un illante, mentres o grafito é conductor, aínda que a súa conductividade sexa moi inferior á dos metais. Tampouco aquí o dicionario da RAE está acertado, aínda que por outros motivos.

Pasemos agora a un composto químico tan coñecido como a sosa. No dicionario da RAG lemos: «Substancia química sólida, de cor abrancazada tirando a amarela, moi cáustica. A sosa é un dos ingredientes do xabón.». Moito máis fácil sería recoller a concisa definición que dá o dicionario da RAE na terceria acepción para esta voz: «quim. Hidróxido sódico, muy cáustico. (NaOH).». Dese xeito non meteríamos a pata dúas veces: a primeira, porque a cor do hidróxido sódico é branca, sen máis; a segunda, porque a sosa cáustica non é un ingrediente do xabón, senón un reactivo químico que se usa para obter os xabóns, sales alcalinos dos ácidos graxos superiores que se obteñen por saponificación das graxas con sosa. Ingredientes poden ser as distintas partes que forman unha mestura, pero non os reactivos dunha reacción química. Máis grave, se cabe, é o erro do dicionario de Xerais nesta mesma voz, cando dí que a sosa “se extrae do sodio”: o sodio é un elemento químico e, por definición, del non se pode “extraer” máis ca sodio! Nin sequera a sosa se “prepara” a partir do sodio, senón do carbonato de sodio ou do cloruro sódico, segundo o método que se siga.

Por último referireime a un dos conceptos máis fundamentais da química: o de “mol”. Vexamos o que atopamos no dicionario da RAG: « Fis. e Quim. Unidade para medir a masa das moléculas, expresada en gramos, equivalente á suma das masas dos átomos que compoñen a molécula. Un mol de auga equivale a 18 g de auga.». Totalmente falso: a unidade para medir a masa das moléculas, expresada en gramos, é o gramo! Pola mesma razón, o cabalo branco de Santiago é branco! Tampouco acerta coa definición o dicionario da RAE cando o pon como sinónimo de molécula-gramo e di que esta é o “peso molecular expresado en gramos”. Acertado está aquí o dicionario de Xerais, cando recolle a definición correcta: cantidade de substancia que contén tantas entidades elementais (átomos, moléculas, ións, etc.) como átomos hai en 12 gramos de carbono-12 (6,02 x 1023). É moi sinxelo: no caso de unidades, simplemente se debe adoptar a definición que dá a Oficina Internacional de Pesos e Medidas (BIPM). Hai que dicir, iso si, que con bo criterio se elixiu o xénero masculino para esta unidade, renunciando ó feminino que indicaría, en última instancia, a etimoloxía: molécula é feminino porque vén do latín moles ‘mole’, e de molécula vén mol.

Vale o antedito para engadir un comentario e lembrar por enésima vez a Marc Bloch: “unha palabra vale moito menos pola súa etimoloxía ca polo uso que se fai dela”. Comezei falando dos radicais “alquilo” e de que o seu nome ven de “alcohol”.  Se buscamos a etimoloxía vemos  que alcohol era no latín medieval ‘po finísimo de antimonio que se obtiña por sublimación”, do árabe al-kuhul ‘po metálico finísimo de antimonio que utilizaban as mulleres para pintar os ollos’. No século XVII ampliouse o contido semántico e pasou a significar ‘calquera substancia sublimada, o espírito de calquera cousa’. Foi así como, soamente despois do século XVII, alcohol chegou a significar  ‘espírito do viño’, que nada ten que ver co antimonio. Non, non hai que ser escravos das etimoloxías: o nome de “átomo” vén do grego e significa  ‘indivisible’, e púxoselle este nome porque se pensaba que os átomos eran as últimas partículas da materia; logo resultou que non, que eran divisibles: pero seguimos chamándolle átomos! -Atención ós que defenden que ó vínculo das parellas do mesmo sexo non se lle pode chamar matrimonio: co mesmo argumento, ós atomos non se lle podería chamar átomos!-. Na realidade non hai que ser escravos nin da etimoloxía nin de nada, e as leis gramaticais non poden ser vistas coma se de leis da natureza se tratase!  Polo feito de que parálise, fotólise, catálise ou análise sexan esdrúxulas, non teñen porque selo obrigatoriamente electrólise ou electrólito, tal e como se considera no galego normativo. No castelán existe “electrólisis” e “electrólito”, si, pero acéptanse “electrolisis” e “electrolito”, formas estas últimas que se usan case que con total exclusividade, supoño que por influencia do francés. E o mesmo debería ser en galego. Unamuno, que era catedrático de grego, defendía con razón que Arquímedes non gritara Eureka, senón Eúreka!... Pero quedou Eureka!

Sempre me resultou chocante como os homes de letras adoitan defender con maior empeño a suxección do idioma ás leis gramaticais cós científicos o cumprimento exacto das leis naturais! E cando un revisa a lista de académicos da lingua e atopa que, de trinta membros, soamente dous, un farmaceutico e un arquitecto, son homes de ciencias, explícase a importancia que se lle concede en Galicia á ciencia en relación coa lingua.

domingo, 20 de enero de 2013

San Sebastián


 San Sebastián, A. Mantegna (1480)

Di o refrán: o día vinte de xaneiro, San Sebastián o primeiro. Pois non hai máis que falar! Xa fun á misa a Longoseiro, onde por sorte se honra a este santiño, xa tomei un café con amigos, e agora chove: un bo momento para escribir algo sobre San Sebastián (sec. III).

A imaxe do santo, mozo e imberbe, atado a unha árbore ou a unha columna, e saeteado é unha das máis doadas de idenficar nas nosas igresas, tanto polo coñecida que é a súa iconografía como polo común que resulta a súa imaxe nos altares, sinal dunha devoción moi extendida. Todo o mundo respondería de contado á pregunta de cómo morreu San Sebastián: a frechazos!  Pois non: morreu a paus! Si: segundo o relato, Sebastián, que era xefe da cohorte pretoriana en Roma, dedicábase ó proselitismo da fe cristián, e por iso foi condenado por Diocleciano a morrer saeteado a mans dos seus propios compañeiros. Así se fixo, pero parece ser que o bo de Sebastián quedou mal ferido pero non morreu, e que foi Santa Irene quen o recolleu  e o curou. Diocleciano enterouse do que pasara  e mandouno deter de novo, para condenalo agora a morrer a paus, cumpríndose desta vez a sentencia a satisfacción do emperador. Por que, entón, sempre se representa o martirio das frechas? Pois, en resumo, porque queda máis bonito! Aínda que existen representacións pictóricas notables do segundo e definitivo martirio, coma unha de Veronés, é moitísimo máis frecuente a do primeiro. Isto foi tanto así que, durante séculos, coincidindo coa época de maior extensión da súa devoción, o martirio de San Sebastián foi un tema de “Academia”, no que os artistas, pintores ou escultores, podían demostrar a súa destreza na representación do desnudo masculino: Boticcellli, Mantegna, Ribera, O Greco, Vittoria ou Bernini son algúns dos autores das obras máis recoñecidas do martirio do santo.

Martirio de San Sebastián, P. Veronés (1558)

En Galicia houbo unha gran devoción a San Sebastián, que agora meguou moito. Naceu entre os séculos XV e XVI e o motivo non foi outro cá peste. San Sebastián, convén lembralo, foi o primeiro santo invocado contra este mal, azoute histórico de Galicia nos séculos citados, por considerar que fora el quen librara a Roma da que asolara a cidade no ano 680. A outra gran devoción contra as epidemias pestíferas era a da Cruz; esa foi, na miña opinión, a causa do espallamento dos cruceiros por Galicia no século XVI, a mesma ca na Bretaña Francesa. Logo viría a devoción a San Roque (1295-1327), pero xa é posterior, de entre finais do XVI e principios do XVII. Por iso son innumerabeis as parroquias galegas nas que se veneran, ou se veneraron, os dous santos xuntos, parroquias nas que tampouco faltan nunca varios exemplares de cruceiros espallados polo territorio. Coa idea de que a peste viña de fóra, cando se erixiron ermidas, sempre se situaron nas entradas da parroquia, polos camiños máis importantes, feito que é moi doado de comprobar, sobre todo coas ermidas de San Roque, pois unha boa parte das de San Sebastián xa non existen. No meu libro Nomes do Ribeiro falo das pinturas murais que existen na igrexa de San Clodio, que poderían ser do século XV, nas que se representa o martirio do santo; e da desaparecida ermida de San Sebastián, da que xa non quedaba memoria na xente, pero que fora levantada polos propios veciños no ano 1575, na entrada do camiño real que viña de Santiago,  a un quilómetro escaso do mosteiro; e de como a confraría que se formou baixo a súa advocación tiña entre as súas obrigas enterrar a tódolos forasteiros que morrensen dentro da parroquia, así como de dicir varias misas na súa memoria. Tamén conto como hai algúns anos foron roubadas da igrexa parroquial as imaxes de San Sebastián e de San Roque, valiosas tallas de madeira do século XVI. Centrados agora nos “esplendores” históricos da nosa Galicia –o esplendor do monacato, o esplendor románico, o esplendor barroco e non sei cantos esplendores máis- fomos ignorando que a nosa verdadeira realidade histórica é a dun país pobre e inxusto, habitualmente asolado pola fame e pola enfermidade; e que a nosa arte e tradicións populares son, na maioría dos casos, a representación de peticións angustiosas dos nosos devanceiros ó ceo, para que os librarse dos males e das desgracias que continuamente os perseguían aquí na terra. Na historia, coma no arte, presentar o relato do xeito “máis bonito”, tamén é unha constante. Como dicía W. Benjamin, unha cousa é o pasado e outra a historia. A historia non existe ata que se constrúe o relato, que está en función do tempo e dos intereses do historiador e da sociedade na que vive, pero non do tempo nin dos intereses dos historiados. Pero, pasemos á onomástica.

Deixou San Sebastián pegada na toponimia. O Nomenclátor rexistra en Galicia dez parroquias coa súa advocación e tres localidades co seu nome, unha cerca do Carballiño, en Anllo (Santiago) –onde houbo festa con música tal día coma hoxe ata hai poucos anos, igual ca en Longoseiro-. As parroquias deben de ser de formación tardía, porque en xeral o seu nacemento (séculos XI-XIII) é anterior á devoción do santo; pola mesma razón, San Roque soamente ten cinco parroquias. Resulta curioso, iso si, a pouca presenza do nome Sebastían na onomástica persoal, sen que acerte a dar cunha razón explicatoria que me convenza –algo parecido pasa co nome de Roque-. Non posúo datos cuantitativos, pero agora mesmo non lembro ter coñecido a ningún Sebastián na miña vida, e cada ano pasan polas miñas aulas máis dun cento de alumnos. Na Idade Media, a contar polos que figuran na documentación que se conserva, tampouco era un nome frecuente en Galicia. Non obstante, na xurisdición de San Clodio, no ano 1580, sobre un total de arredor de mil varóns, 19 levaban o nome de Sebastián, 15 deles coa forma do hipocorístico Bastián, e incluso había unha Sebastiana, o que indica que, senón era dos máis frecuentes, tampouco  podía ser considerado un nome exótico.

Remato. Na infancia, San Sebastián era para min, principalmente, o nome dun ceibo ó que íamos a xogar a miudo ós vaqueiros ou ós romanos, e un dos lugares a onde ía a parroquia en rogativa, para que chovese ou para que escampase. Era un nome que chamaba a nosa atención de nenos: como era posible que un monte de San Clodio onde non se vía resto algún de antigas casas se chamase igual cá cidade onde xogaba a Real Sociedade? Fora algo que ninguén nos soubera explicar, pois nadie tiña memoria de que ali houbera unha ermida do santo. Agora poderíamos trasmitir a historia, pero temos un problema: xa non quedan nenos que alí vaian xogar, para contarllo!... É o moucho de Minerva, que sempre levanta o voo cando escurece!

viernes, 11 de enero de 2013

Bisnominis



Ovidio chamáballe ó  Danubio o río bisnominis, pois para uns era o Danubio e para outros o Istro. Plinio, Estrabón e Ptolomeo foron algúns dos que se sorprenderon por esta circunstancia; pensaban que un nome corresponderíalle ó curso alto do río e outro ó baixo, e trataron de dilucidar ata onde chegaba cada un. Pero non faltaron os defensores de que os dous eran nomes válidos para todo o curso. Cítase isto como algo excepcional, pero serao para os que non coñezan Galicia: o Reino dos Nomes. A contar polo que eu sei, que é ben pouco, en Galicia deben existir multitude de ríos bisnominis, e ata trianominis e quattuornominis. Por San Clodio, por exemplo, pasa un humilde regato que baixa de Riobó. Para nós sempre fora “O Regueiro”, ata que un día o mestre, don Lucio, díxonos que se chamaba río “Candorcas”, e ensinounos un mapa como proba indiscutible da súa afirmación. Moito presumimos aquel día dos nosos coñecementos á hora do xantar:

-Papá, sabes como se chama o Regueiro?
-Como se vai chamar, fillo: Regueiro!
-Pois non, chámase “Candorcas”; díxonolo don Lucio!
-Nunca oíra tal cousa, pero se o di o mestre así será. Tamén ó “Río” seica lle chaman “Avia”!

 A miña conclusión fora que os nomes ós ríos poñíanllos “os que sabían”, pois a xente común o mesmo que ó pan lle chama pan, ós regueiros chamáballe regueiros; e ós ríos, ríos. Máis adiante pensei que “os que sabían” ou non eran de fiar ou non se levaban ben entre eles, pois noutros mapas vin que o nome do regueiro de San Clodio non era “Candorcas” senón “Riobó”. Pasados moitos anos entendín que o do Regueiro non era nada grave, que era un simple caso de bisnominis, coma o do Danubio: con perdón! Pero non me entendades mal, nada teño de que presumir: ó río Barón chámanlle no Carballiño “Carrás”; ó río “Caldelas”, que pasa por Bieite, chámaselle tamén “Barbaña”; e ó “Beronza”, que desemboca en Ribadavia no Avia, “Maquiás”; e o regueiro do Porto de Eguas coñécese por río de “Sona” un pouco máis abaixo do Porto, e por río de “Carpacedo” un pouco máis arriba. Por non falar do Sil e do Miño... Si, esto dos ríos bisnominis  debe ser bastante común, o mesmo cós homes bisnominis,  os bisfacies e incluso os bisverbis...

O que resulta moito máis raro son as localidades bisnominis. Pero en Galicia hai de todo –coma en botica-. Eu paseo a miúdo pola parroquia de Ponte Veiga (O Carballiño), e sempre me divirte ver xuntos os dous carteis da fotografía que encabeza esta entrada: “Vilar” e “Groba”. Se eu mandase algo, pediría rapidamente unha declaración da Unesco, unha nova Denominación de Orixe da Xunta ou algo semellante, para que se recoñecese de xeito oficial a condición de lugar bisnominis. Isto podería constituír, ademais, un importante atractivo turístico... Imaxinade a cara de interesante que poñería o guía de turno  ó anunciarlle ós excursionistas: -Agora levarémosvos a ver o bisnominis!-. Que un lugar teña dous nomes xa resulta excepcional, pero que nun País onde a maioría das localidades non posúen nin un triste cartel que as identifique, unha apareza con dous distintos aínda o é máis! Parece ser que, na súa orixe, Groba e Vilar foron dous núcleos separados, pero agora están xuntos, e nin sequera os veciños se poñen de acordo de onde comeza un e onde remata o outro. Eu sempre imaxino ó operario que chegou co último destes carteis. Supoño que canso de preguntarlle a uns e a outros onde tiña que colocar o ditoso cartel, vendo que non había posibilidade de acordo algún, decidiu poñelo na entrada da localidade, xunto ó outro:

-E que cada un escolla o nome que lle saia do ...!
-Amén!