lunes, 22 de febrero de 2016

Ondas gravitacionais


   O pasado 11 de febreiro sabiamos da primeira detección directa de ondas gravitacionais, importante predicción da teoría  xeral da relatividade enunciada por Einstein hai agora cen anos. Pero, que  é unha onda? Unha onda é simplemente a propagación dunha perturbación a través do espazo; por exemplo, cando perturbamos a superficie da auga dun estanque afundindo un corcho e soltándoo, apreciamos como o movemento do corcho vai xerando unhas ondas que se propagan a través de toda a superficie da auga. Pois ben: creo que no esaxero se digo que unha parte esencial do coñecemento científico actual descansa sobre o que sabemos das ondas, do seu comportamento e dos seus diversos tipos, xa que non todas son igual de evidentes nin de importantes.
    En 1865 o físico británico J. C. Maxwell presentou a súa teoría do electromagnetismo. Das súas ecuacións deducíase que as cargas eléctricas aceleradas deberían emitir ondas electromagnéticas que se propagarían no baleiro cunha velocidade que, curiosamente, coincidiría coa da luz. Maxwell faleceu en 1879 e non puido ver como os experimentos confirmaban a veracidade da teoría en 1888. Ese ano, o físico alemán H. Hertz, cun simple arame enrolado a xeito de espiras, construíu un circuíto eléctrico oscilante que xeraba unhas ondas electromagnéticas coma as que Maxwell predixera. Logo fóronse descubrindo as diferentes bandas do espectro electromagnético, das ondas de radio ós raios gamma, pasando polo infravermello, o visible (a luz visible resultou ser unha estreita banda do espectro electromagnético), o ultravioleta e os raios X. E para listar unha mínima parte das consecuencias destes descubrimentos e das súas aplicacións non chegaría o espazo desta columna: radio, televisión, diagnóstico médico, espectroscopía atómica e molecular, radioastronomía, resonancia magnética, técnicas de difracción, etc.
    Dun xeito bastante semellante ó da historia contada, a teoría da relatividade xeral de Einstein predixera que as masas en movemento provocarían perturbacións no tramado espazo-tempo que se propagarían como “ondas gravitacionais”, tamén á velocidade da luz. Pero isto nunca se observara de xeito directo, debido sobre todo ó carácter “ríxido” do espazo-tempo, o que significaba que as deformacións producidas por estas perturbacións nas dimensións dos obxectos serían tan pequenas que talvez non puideran ser apreciadas. Pero a tecnoloxía láser combinada coa capacidade inventiva do home veñen de superar ese obstáculo co interferómetro LIGO, un aparello que pode detectar unha variación de tan só 10E-19 m  na lonxitude dun brazo de 4 km de longo (coma notar a variación do diámetro dun pelo na distancia da Terra ó Sol!). Sobre a base dos sinais observados, os científicos pensan que o evento causante da perturbación detectada  tería sido unha colisión de dous buratos negros que sucedeu hai uns 1300 millóns de anos! Imaxinen as portas que iso pode abrir para unha mellor comprensión do Universo e da rebelde forza da gravidade!...
    Todo isto lévame a tres reflexións complementarias. Primeira, a excelencia dunha teoría non vén tanto de explicar fenómenos coñecidos, coma da capacidade para predicir outros aínda non observados. Segunda, o coñecemento da obra dos máis grandes é sumamente beneficioso: induce á emulación e á humildade. Terceira, a medida do xenio de Einstein sería a do sabio “normal” multiplicada por cinco; Emerson dixera que «a medida dun sabio consistiría en convencer ós homes da súa razón vinte anos despois», e Einstein segue convencéndonos pasados cen!

Artigo publicado no diario La Región o domingo 21 de febreiro do 2016.

lunes, 15 de febrero de 2016

Kindertotenlieder


Tería cinco ou seis anos. Estaba deitadiño sobre unha rocha na beira do mar. As augas aparecían azuis, limpas e transparentes, con esa calma propia das primeiras horas da mañá dun día soleado, cando resulta tan apetecible pasear pola praia aínda deserta. Calquera diría que a súa nai o deixara alí, durmindo tranquilamente; mentres ela, fóra do encadre, estaría tomando o sol ou charlando coas amigas. Ía ben vestido: cunhas deportivas azul mariño, un pantalón da mesma cor e un anorak azul celeste. A cariña, feita e branquísima, brillaba na fronte do sol; e unha man igual de nacarada saía da manga do anorak para descansar semipechada sobre a rocha, talvez suxeitando ese pequeno xoguete preferido que nunca soltan os cativos.
      Non obstante, había dúas cousas que non casaban na fotografía que publicaban os periódicos. A primeira, o descoido da nai por non ter disposto dunha toalla ou de algo semellante para protexer ó neno da rocha áspera e dura. A segunda, unha especie de correas negras que sobresaían por encima da prenda de abrigo… Ó fixarse ben descubríase a realidade: o neno levaba posto un chaleco salvavidas. Comprendíase entón que non fora a súa nai quen o deixara alí, senón a noite e o mar. E que o neno non estaba durmindo: estaba morto.
      “Agora o sol érguese tan radiante/ Coma se a noite non houbera traído a desgraza”. Así comeza un dos 428 poemas do Kindertotenlieder (Cancións ós nenos mortos) que escribiu o poeta alemán Friedrich Rückert en 1833, despois de perder a dous fillos pequenos. É o primeiro dos cinco dese grupo que escolleu e musicou Mahler, entre 1901 e 1904, para compoñer un dos ciclos de cancións máis tristes e emotivos da historia da música. O poema continúa: “A desgraza ocorreume só a min/ Mentres  o sol brilla para todos”.
      Lembran a primeira fotografía dun neno refuxiado morto nunha praia turca? A de Aylan Kurdi, de tres anos, afogado en circunstancias semellantes xunto coa súa nai e co seu irmán cando intentaban chegar á illa grega de Lesbos... Pasaron cinco meses desde entón e, con fotografía ou sen ela, xa van alá catrocentos nenos afogados máis no Mediterráneo; e a eles hai que sumarlles os adultos que correron a mesma sorte… Existe unha proba mellor de que nada serio se ten feito para deter este horror?
      Diante da realidade da xente fuxindo da guerra e dun ceo infestado de avións soltando bombas, escribira MarcBloch, pai de historiadores e heroe nacional de Francia, en plena II Guerra Mundial: “Prego ó ceo que xamais me volva poñer diante dos ollos a visión dos nenos fuxindo das bombas. É atroz que as guerras non poidan perdoar á infancia, non só porque constitúen o noso porvir, senón porque na súa tenra debilidade dirixen unha confiada chamada á nosa protección. A lenda cristián probablemente non houbera sido tan dura con Herodes se só se lle tivera reprochado a morte do Precursor. O seu crime inexpiable foi a Masacre dos Inocentes”. Algo parecido pensaba Albert Camus, testemuña de horrores semellantes, que deixou escrito na Peste: “Non hai nada sobre a terra máis importante có sufrimento dun neno… Estou disposto a negarme ata a morte a amar esta creación onde os nenos son torturados”.
      Vemos, lemos e escoitamos os pavorosos relatos dos refuxiados e comprobamos que para coñecer as grandes traxedias dos homes non é preciso acudir a  Esquilo,  a Sófocles, a Eurípides ou Shakespeare. Traxedias de dimensións nin sequera imaxinadas no pasado suceden cada día ás portas do noso confortable mundo. E apenas facemos nada por detelas… Tiña razón o poeta: a desgraza só ocorre para as vítimas, mentres o sol brilla para o resto.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 14 de febreiro do 2016.

lunes, 8 de febrero de 2016

Demografía

A demografía é a ciencia que estuda a poboación dun territorio co obxecto de analizar como se formou, como se conserva e como é previsible que evolucione. Calquera medianamente informado sabe que se trata dunha das disciplinas que máis malas noticias leva traído a Ourense no último medio século. E xusto na raíz deste artigo está unha que lía neste periódico hai apenas quince días: a que informaba que a caída de poboación en Ourense xa afectaba ás vilas.
      O concepto de vila como poboación de certa importancia, no que a tamaño se refire, é contemporáneo. Saben cales eran as dúas vilas máis grandes da provincia a mediados do XIX, recén estreado o Estado Liberal cos novos concellos e partidos xudiciais? Allariz, cuns 1700 habitantes, e Ribadavia, cuns 1300; mentres, Carballiño e Verín, agora as dúas máis populosas, andaban polos 700, é dicir, non pasaban do tamaño dunha aldea grande. Mesmo a cidade de Ourense non chegaba ós cinco mil habitantes.  Non obstante, a provincia xa tiña 380.000, mentres Galicia roldaba os 1.5 millóns e España os 14. Hoxe, despois dos dous séculos de maior desenvolvemento da historia da humanidade, cando Galicia anda polos  2.7 millóns de habitantes e España polos 46, Ourense está en 318.000. É dicir, nun tempo en que Galicia –que non é un exemplo de éxito demográfico- case duplicou a poboación, e España máis que a triplicou, Ourense perdeu cerca dun quinto da súa. Talvez non exista compendio máis claro nin máis breve da nosa fracasada historia contemporánea.
      Todo o mundo sabía do despoboamento do rural, das numerosas aldeas e parroquias que quedan sen xente. Pero a maioría pensaban que a cousa quedaría aí, que non chegaría á capitalidade dos concellos e menos ás vilas. Os datos demostran o equivocada que estaba esa maioría; porque non consideraba que o desenvolvemento das capitalidades municipais, o das vilas e, en certa medida, ata o da cidade de Ourense, ocorreu maiormente a conta do declive e éxodo do rural, e non por un desenvolvemento endóxeno da súa capacidade industrial e productiva. Agora comezamos a ver o alto prezo a pagar polo abandono á súa sorte do campo, pola masiva emigración de hai medio século e por non ter sabido establecer un modelo productivo acorde cos novos tempos, o que houbera esixido facer un uso adecuado dos cuantiosos recursos que chegaron, tanto por aforros dos emigrantes coma por vía institucional despois da nosa integración en Europa. 
      En ausencia diso, foron primeiro as aldeas do rural as que comezaron a despoboarse, alá polos anos cincuenta-sesenta, logo veu o declive dos pequenos concellos, arredor dos oitenta, e agora comeza o das vilas, incapaces en xeral de manter a súa poboación actual por tres motivos fundamentais: por converterse en cabeceiras de comarcas semidesertas; por carecer dunha estrutura industrial e productiva, máis alá do comercio e da construcción; e por deixar de recibir gran parte do fluxo de diñeiro que viña dos emigrantes. 
      Foi hai uns mil anos cando de verdade se comezou a formar este pobo que hoxe coñecemos por Galicia. Daquela, os nosos devanceiros comezaron a vencer ó imperio do monte e apareceron as xeometrías dos campos traballados, das aldeas, das parroquias, das vilas…Daquela naceu case todo o que hoxe nos identifica, incluída a lingua. Agora, por primeira vez desde entón, o país do interior corre un serio perigo de quedar outra vez a monte. A terra queda sen pobo, que diría Celso Emilio, e os que mandan semellan querer frear esa ameaza co turismo rural, co termalismo decimonónico, coas festas gastronómicas, cos entroidos ancestrais... Aspirinas contra a pulmonía!

Artigo publicado no diario La Región o domingo 7 de febreiro do 2016.

martes, 2 de febrero de 2016

Desigualdade



O 24 de xaneiro do 2014 publicaba nesta columna un artigo titulado “85 ricos”. O título facía referencia a un informe de Oxfam sobre a desigualdade no que se subliñaba que 85 ricos acumulaban tanta riqueza coma a metade máis pobre da poboación mundial, é dicir, coma 3.600 millóns de persoas. Pois asómbrense máis: no informe deste ano constátase que agora xa é suficiente cos 62 máis ricos para obter o mesmo resultado. É dicir, a desigualdade, lonxe de diminuír, segue medrando; ata tal punto que, de seguir así, a civilización do Gran Irmán xa está á volta da esquina…
      A algúns pareceranlle aburridos e repetitivos estes informes que, ano tras ano, Oxfam publica e os medios de comunicación divulgan. Pois direilles que para min resultan esenciais e oportunísimos: un, porque, segundo ten sinalado o Papa Francisco, “a desigualdade está na raíz de tódolos males sociais”; dous, porque resulta de todo punto inadmisible que nunha sociedade rica coma a nosa, cada día se deiten con fame máis de 800 millóns de persoas; e tres, porque, como deixou escrito Proust, “hai que repetir, por ser poucos os que queren escoitar”.
      O informe Oxfam deste ano titúlase “Unha economía ó servizo do 1%”, porque quere denunciar como o sistema económico mundial está manipulado en favor do 1% máis rico, que xa posúe máis riqueza có 99% restante, cousa nunca vista. E a manipulación consiste, básicamente, en centrar a carga tributaria no traballo e no consumo, mentres se alixeira impúdicamente sobre a riqueza e o capital, e en permitir a evasión a través dos paraísos fiscais.
      Para España o informe non pode ser máis demoledor, ó presentala como campiona en desigualdade: por ser o segundo país da OCDE onde máis medrou a desigualdade desde que comezou a crise; por pasar no mesmo período dunha situación intermedia a estar entre os cinco primeiros países máis desiguais, xunto a Portugal, Italia, Grecia e EE UU; e por ter a máis de 13 millóns de persoas en risco de pobreza ou exclusión social, 2,3 millóns máis ca no 2008. Detrás disto están, entre outras realidades: que 9 de cada 10 euros recadados saen dos petos dos traballadores e só 1 dos rendementos do capital; que 17 das 35 empresas do IBEX35 non pagan nada por imposto de sociedades en España, ou que a “inversión” española en paraísos fiscais aumentou un 2000% no 2014, mentres cara a UE, por exemplo, caía un 15%: só para as Illas Caimán fóronse ese ano 1969 millón de euros, 64 veces máis cós que foron a Alemaña…
      Hai inocentes que pensan, e malintencionados que defenden, que esta esaxerada desigualdade é un efecto da crise, que sempre golpea máis ós débiles, pero que unha vez se recupere o crecemento o estado social volverá a ser o que era. É a mensaxe que se envía desde o poder; pero a historia ensina outras cousas. Lean a T. Judt, a T. Piketty, a P. Krugman, a J. Fontana…Daranse conta entón que a “gran diverxencia” da desigualdade leva corenta anos configurándose, que as épocas de crise son aproveitadas para apertarlle as porcas á parte débil, e que as conquistas sociais nunca foron concesións humanitarias dos ricos nin viñeron da man do crecemento económico, tan só da loita social e política dos traballadores organizados. 
      Agora están a suceder cousas no país que nos preocupan. Xa vai alá máis dun mes das eleccións e o panorama político en vez de aclararse semella cada vez máis confuso. E talvez este cronista semanal debería atender a eses acontecementos… Aínda que, pensándoo ben, se cadra xa está atendendo: reflexionen senón sobre as palabras que citaba do Papa Francisco.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 31 de xaneiro do 2016