domingo, 24 de diciembre de 2017

Nadal

Ningún tempo se celebra coma o Nadal. Desaparecen unhas festas e aparecen outras, pero o Nadal  permanece coa mesma forza e luminosidade que sempre o caracterizou. Certo que vai cambiando a forma de celebralo, e ata resulta indiscutible que o vamos adulterando no seu significado máis auténtico, pero o que ninguén pode dicir é que corra perigo de perderse.
O outro día lía o que escribira o “Tío Marcos da Portela” (Lamas Carvajal), nos anos 1883 e 1884, sobre a noiteboa no rural galego daqueles tempos, e pensaba que, con pequenas diferenzas, viña a ser a mesma que se viviu en Galicia ata finais dos anos sesenta. Era unha noiteboa moi humilde, na que o bacallau era o manxar das ceas nas casas dos pobres, que eran case todas, e o turrón apenas se cheiraba;  pero reinaba esa alegría inconmensurable que nace das familias  xuntas, da ilusión dos cativos, que son os verdadeiros reis do Nadal, e do canto das panxoliñas arredor do lume da lareira, entre copas de licor café e xerras de viño con azucre. Unha alegría que, como nos facía saber o “Tío Marcos”, aínda que pareza un paradoxo, resultaba ser inversamente proporcional á riqueza das familias. Pero a Navidá está chea de paradoxos, comezando polo de que trata da historia dunha familia sen fogar que se celebra en todos os fogares.
Non obstante, nos últimos cincuenta anos o Nadal ten cambiado moito; fundamentalmente, porque perdeu autenticidade. Hai moita luminaria nas vilas e nas cidades, celébranse moitas paparotas e os regalos xa non se sabe onde metelos. Pero trátase dun negocio:  o da  “posta en valor” do Nadal. Na realidade, unha convenienzuda magnificación do accesorio en prexuízo do esencial. O Nadal, sabémolo todos, é agora a festa anual do consumismo; e eu estou co W. Benjamin que afirmaba que «detrás do consumidor puro está o explotador puro». Porque, cando o único principio que rexe na  sociedade é o do beneficio, as relacións autenticamente humanas por forza teñen que desaparecer. No famoso conto de Dickens ó avaro e repelente Mr. Scrooge non lle gustaba nada o Nadal; hoxe, os seus simpáticos herdeiros adoran este tempo: promoven desfiles de Navidá e de  Reis, contratan a centos de Papás Noel en precario e fanse inmensamente ricos... 
É Noiteboa, unha boa noite para contar historias. Unha das que máis me gusta aprendina de Cunqueiro. Conta como  Deus mandou moer unha estrela e repartiu o seu  flamíxero po entre a xente. Ese foi o primeiro fogo que habitou nos homes. Pasado un tempo, co po que lle sobrara, Deus fixo a estrela que guiou ós Reis Magos ata o presebe de Belén... E como esta noite tampouco debe faltar unha panxoliña, aquí lles deixo un par de estrofas da que cantabamos na misa do galo de San Clodio, xusto cando se ía bicar o Neno e se descubría o monumental nacemento que facían os rapaces.

Pola media noite
Cando o galo canta
Nunha vila santa
Que se chama Belén

Nunhas pobres pallas
Nun pobriño establo
Naceu malpocado Xesús
Xesús  noso ben


Bo Nadal. 


Nosa Señora da Ó


O endiañado panorama político español pode ser unha das causas do abandono de  algúns dos  meus temas favoritos: a historia, a onomástica, a haxioloxía... Ata un amigo, e non obstante lector fiel dos meus artigos, me  lembrou que levaba tempo sen escribir de San Clodio. Así que, se mo permiten, retomarei este domingo esas temáticas tan queridas, non sexa que os acontecementos me obriguen a deixalas de novo. E fareino escribindo sobre unha devoción pouco coñecida: a de Nosa Señora da Ó, cuxa festividade celebra a igrexa tal día coma mañá, 18 de decembro.
Preguntaranse vostedes de onde vén o meu interese por esta singular advocación da Virxe María, e direilles que da lectura dun vello documento. Ata ese momento confeso que a única María de la O que coñecía era a da copla, a que fala daquela xitana “tan desgraciaita” “teniéndolo tó”... Por iso, cando lin nese documento, de 1565, que miles de romeiros baixaban a San Clodio ós días 17 e 18 á “romeria e fiesta de Nuestra Señora de la O”, non podía crelo, ata que unha amiga experta en paleografía me confirmou que, en efecto, iso era o que poñía.
O documento, que se atopa no Arquivo do Reino de Galicia, recolle unha querela criminal dos veciños e partido “del Monasterio de San Clodio del Rribero Dabia” –atentos eses deturpadores de nomes que, por ignorancia e/ou mala fe, insisten en chamarlle “Mosteiro de San Clodio de Leiro”- contra os maiordomos dos condes de Ribadavia nas súas terras do Couto de Anllo, do Chao de Amoeiro (non dos Chaos de Amoeiro) e da fortaleza de Roucos, por deter ós romeiros que ían a San Clodio con “muchos puercos cebados, pan e trigo en grano y paños y zapatos e otras muchas mercadorias” e obrigalos a facer feira en Anllo, pretendendo cobrarlles alí a alcabala (tributo sobre as vendas que recadaba o señor xurisdicional) e así prexudicar a feira do mosteiro... Xa ven como as gastaban os condes de Ribadavia, cuxa utilización da forza bruta en contra das xurisdicións monacais, especialmente da de San Clodio, resultou habitual, a pesar das reiteradas sentencias da Real Audiencia dándolle a razón ós mosteiros.
Pero volvendo á Nosa Señora da Ó, hai que dicir que é devoción de orixe hispano. Fora establecida por San Ildefonso de Toledo no século VII co título de Expectación do Parto da Virxe María, pero pronto pasou a coñecerse co nome de Nosa Señora da Ó. A razón para o cambio onomástico estaba no tradicional canto nas vésperas da última semana de Advento (do 17 ó 23 de decembro) das denominadas antífonas maiores, pregarias que comezan coa exclamación Ó!: de aí o nome.
A iconografía de Nosa Señora da Ó, que presenta o ventre embarazado da Virxe, non lle debía de gustar moito á Igrexa da Contrarreforma, e menos á de despois do dogma da Inmaculada Concepción, proclamado a mediados do século XIX. Foi iso o que levou a un relativo silencio sobre a antiga devoción e ata á ocultación de numerosas imaxes de Nosa Señora da Ó. Perdeuse, por exemplo, a que de seguro había en San Clodio, pero consérvanse algunhas: unha por exemplo na Catedral de Ourense, que data do século XVI, obra dun mestre de Portugal, país no que esta Virxe tamén foi moi venerada. Así mesmo, resulta notable que dúas parroquias galegas manteñan a súa advocación: a de Nosa Señora da Ó, en Muxía, e a de Nosa Señora da Ó de Mormentelos, en Vilariño de Conso.
Tal día coma hoxe, na época do documento, escoitaríase en San Clodio o fermosísimo canto gregoriano da primeira antífona maior do Advento, a “Ó Sapientia”. Traducida, comeza dicindo: “Ó sabedoría, que brotaches dos beizos do Altísimo”; e remata: “Vén e amósanos o camiño da prudencia”. Que falta nos vai facer non apartarnos del...

Artigo publicado no diario La Región o domingo 17 de dembro do 2017.

O home común


Dicía Pla que os homes somos animais climáticos, pero eu engadiría que tamén estacionais. É dicir, o clima participa de forma fundamental no noso xeito de ser,  pero o transcurso das estacións tamén vai marcando de forma cíclica o cambio da nosa sensibilidade e dos nosos estados de ánimo. Isto nótase ben cando se escribe con certa periodicidade, pois vese como certos temas de reflexión resultan ser característicos de cada tempo.
A min pásame, por exemplo, co asunto da importancia das tabernas, que sempre me vén ó maxín coincidindo coa invernía. De feito, hai catro anos escribín nestas mesmas páxinas un eloxio das mesmas. E quixo o azar que este ano coincidisen eses pensamentos tabernarios con dúas lecturas de Chesterton: “A tasca errante” (1914), unha novela, e “O home común” (1936), unha colección de ensaios. Tales libros viñeron a demostrarme algo que xa sabía: que entre as principais utilidades da lectura está a de facernos conscientes dunha das máis grandes verdades bíblicas: que «nada hai  novo baixo o sol», nin sequera no espazo das ideas. En palabras do propio Chesterton: «todas as ideas novas poden atoparse nos libros vellos». En consecuencia, e como non podía ser doutro xeito, resultou que o eloxio das tabernas xa estaba escrito, e moito mellor do que eu xamais o faría. Pero non deixa de producir satisfacción atopar nun gran autor ideas semellantes ás que a un lle circulan pola testa, aínda que non posúa o talento necesario para expoñelas coa mesma graza e  claridade.
“A tasca errante” é un conto extenso, que narra unha historia tan divertida coma incrible: a de dous amigos proscritos por decidir converter a taberna dun deles, “O vello navío”, en establecemento móbil e fuxitivo por toda Inglaterra, logo de que un fanático primeiro ministro decretara o peche de tódalas tabernas en nome do “entendemento ecuménico das culturas”. Trátase dunha metáfora do que pode suceder cando se proscribe algo que resulta común e tradicional para a xente común, caso das tabernas. Para Chesterton está moi claro: na persecución do home común e da súa cultura, así coma na busca do home excepcional e dunha cultura exclusiva, está o xerme de todos os fundamentalismos e de todas as seitas.
Chesterton amaba as tabernas, a cervexa, as costeletas, as cantigas e contos populares, as discusións tabernarias cos amigotes..., todo o que desprezaban os homes refinados. E detestaba ós abstemios, ós vexetarianos, e a calquera tipo de aristocracia, tanto económica coma cultural. A súa tese fundamental era que a suposta emancipación moderna da sociedade centrárase especialmente en perseguir ó home común e en proscribir a súa cultura, mentres a economía liberal tan só se ocupara de darlle ós ricos a liberdade para ser máis ricos, e ós pobres o permiso para ser máis pobres. Pero se algo incomodaba a Chesterton eran os denominados “homes da cultura”, que «se alimentan só de libros» e que na súa «común ignorancia» entenden que a liberdade consiste en ir pola vida organizando seitas e en  ir sacrificando todo o que nos une cos demais... Ai! Me parece que seguimos nas mesmas!
Machado e Chesterton, aínda que eran dun tempo, raramente chegarían a lerse. Non obstante, uns dez anos antes de que Chesterton publicara “A tasca errante”, Machado escribira  un famoso poema no que se compara a eses «pedantones al paño/ que miran, callan y piensan/ que saben, porque no beben/ el  vino de las tabernas», coa xentiña do común,  que «donde hay vino, beben vino;/ donde no hay vino, agua fresca/.../buenas gentes que viven,/laboran, pasan y sueñan/ y en un día como tantos,/ descansan bajo la tierra.». Si: «todas as ideas...

Artigo publicado no diario La Región o domingo 10 de decembro do 2017.

sábado, 23 de diciembre de 2017

Savater


Parece que este tempo outonizo se me dá polos filósofos: hai quince días escribía de Emilio Lledó e hoxe de Fernando Savater. Talvez por aquilo que dicía Maupaussant de que o outono é a estación máis propicia para a reflexión espiritual, que está no cerne do filosofar.
E creo non esaxerar se digo que Savater é o intelectual máis relevante da España dos últimos anos. Ata tal punto que considero que en ningún estudo serio sobre a actual democracia española se podería prescindir da súa obra. Sería coma tratar de analizar a España do primeiro terzo do século XX esquecéndose de Ortega ou de Unamuno. E digo isto porque  Ortega e Unamuno gardan estreitas semellanzas con Savater. Os tres, como autores, móvense nese campo fronteirizo, tan fecundo coma fermoso, que hai entre a filosofía e a literatura, no que nin sequera os pensamentos máis profundos prescinden da estética literaria. Porque os tres, talvez antes que nada, son grandes escritores. Pero, ademais, os tres se caracterizan polo seu papel de activistas políticos, de pensadores valentes que, defendendo as súas ideas –máis ou menos acertadas-, nunca renuncian ó compromiso cívico e político coa realidade do seu país, na que participan como importantes creadores de opinión. E para comunicarse dun xeito áxil e directo cos concidadáns utilizan o medio periodístico preferentemente. Pero se en Unamuno destaca a faciana narrativa sobre a xornalística, e en Ortega a filosófica, en Savater está nos ensaios e nos artigos periodísticos o máis sobresaínte da súa produción literaria, sen menosprezar, claro está, o resto da súa obra. A min por exemplo, como educador que son, paréceme que “Ética para Amador” e “El valor de educar” son libros imprescindibles en calquera centro educativo, o primeiro para os alumnos e o segundo para os profesores; e que “Despierta y lee” pode ser un gran libro de achegamento ós clásicos da literatura, comparable ós que Calvino, Bloom ou Steiner teñen escrito sobre a mesma temática.
Estes días anda Savater moi atrafegado presentando o seu último libro: “Contra el separatismo”, un “panfleto”, segundo o define el mesmo, que chama á acción da cidadanía contra o nacionalismo separatista que ameaza a integridade do Estado. Nada novo, polo tanto, pois é ben coñecida a súa postura contra os nacionalismos excluíntes: por atentar contra o estado democrático, baseado na igualdade dos cidadáns diante da lei, por encima de calquera consideración étnica, histórica ou territorial. En consecuencia, non precisamos ler o panfleto os que seguimos a Savater, pero sempre resulta interesante estar atento ó que vai dicindo. Así que lles achego catro cousas que entresaquei do que lle escoitei: a primeira sobre a aplicación do artigo 155 en Cataluña: «Nunca debe de preocuparnos que el Estado haga cumplir la ley. Cuando hay que preocuparse es cuando permite que no se cumpla»; a segunda sobre as recorrentes chamadas ó diálogo: «A veces se olvida que la ley, en un estado democrático, es el resultado de un diálogo. Y que nace, sobre todo, para ser aplicada cuando el diálogo no conduce a nada.»; a terceira sobre o silencio de moitos intelectuais diante do desafío: «No todos los intelectuales tienen opiniones dignas de ser escuchadas, la mayoría tienen la inteligencia suficiente para hacer su novelita o su peliculita, pero no van mucho más allá.»; e a cuarta sobre a convocatoria de eleccións para o próximo día 21: «Un error. Son muy precipitadas.», o mesmo que penso eu.
En fin, un poderá estar de acordo ou non coas opinións de Savater, pero do que ninguén  pode acusalo é de non falar clariño. Como devoto que é de Camus, e de Orwell.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 26 de novembro do 2017.

A monte


Gústanme os libros sobre Galicia escritos por forasteiros, especialmente os de viaxes. E nos de visitantes modernos e contemporáneos observo algo que todos destacaron: que Galicia era un país primorosamente traballado. Achegarei dous exemplos. O primeiro do erudito e político portugués I. F. Silveira da Mota, que nos visitaba en 1886, e mentres  Ourense lle parecía unha «tranquila e humilde cidade, de escaso valor a xulgar polos progresos materiais», diante dos arredores da cidade exclamaba entusiasmado: «¡Que delicioso é aquí o campo! Non ha selvas exóticas, nin lagos artificiais... mais xorden ó lonxe por todas partes montañas e outeiros, cubertos dun tapiz de relva, adobiadas de viñedos, ..., entre o frondoso arboredo, os lugares e aldeas, ..., hortos, casais e xardíns que dan á ampla paisaxe un deseño e matiz indescritibles». O segundo exemplo é do profesor irlandés Patrick O´Flanagan, xeógrafo estudoso das paisaxes, que escribía en 1996: «Unha das características de Galicia que máis impresiona ó forasteiro é  o alto grao de humanización da paisaxe... Hai certas zonas de Galicia cun aspecto tan fértil que ata se lles pode perdoar ós visitantes que confundan esta rexión  cun xardín botánico».
Tan só vinte anos despois do texto de O´Flanagan, Galicia, especialmente a Galicia do interior, leva o camiño de converterse no que nunca foi nos últimos mil anos: un país deixado a monte.
Estas semanas, cando aínda cheira ó chamusco dos incendios de outubro, fálase moito no ámbito político das terras a monte lindeiras cos núcleos habitados, polo potencial perigo que representan pensando nos incendios; e de xeito máis ou menos velado ameázase ós propietarios para que rocen as parcelas. Non caen na conta de que a falta de limpeza das fincas é consecuencia directa da perda total do seu valor, porque ninguén quere gastar no que nada vale, e especialmente se ten unha economía precaria. Pero debe saberse que a principal causa da extinción do valor de moitas propiedades agrícolas non reside nos propietarios, senón nas políticas aplicadas, e que os verdadeiros culpables non son outros cós que deseñan e executan tales políticas. Porque, atención, a política non só está detrás das plusvalías das terras, tamén o está das  minusvalías.
Un exemplo de todo isto témolo no Ribeiro, historicamente unha das terras máis ricas de Galicia. Resulta curioso observar como, mentres a maleza se fai dona de numerosos espazos da periferia das aldeas, ocupados ata noutronte por viñas ben traballadas, noutros espazos, a gran distancia dos núcleos e que sempre foron monte, permítense extensas plantacións de viñas novas... Entre as múltiples consecuencias de tan nefasta política, que beneficia a catro en prexuízo de miles, destaco tres: degradación e perda dalgunhas das paisaxes máis gabadas e singulares de Galicia; contribución ó despoboamento e á extinción dos pequenos agricultores, verdadeiros conservadores da paisaxe autóctona, e eliminación da franxa de terras traballadas que tradicionalmente separaba as casas do monte, co perigo que iso significa... En fin, se a iso sumamos os atrancos de todo tipo que lles foron poñendo ós agricultores para que desenvolveran a súa esencial actividade, ata resulta difícil non pensar que non había un plan específico para eliminalos... E, non obstante, Galicia non pode sobrevivir sen os pequenos agricultores. Conviría que se enteraran disto os glamurosos urbanitas que nos gobernan, e que parecen querer arranxar os  problemas do campo galego a golpe de andainas, turismo rural e augas quentes.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 3 de decembro do 2017

Outono


«Quen non vivise en Galicia dificilmente poderá imaxina-la fonda e etérea fermosura da quincena que segue ó Día de Defuntos». Isto escribiuno Otero Pedrayo referíndose ás paisaxes neste tempo singular do “Verán do San Martiño”. E dado que hoxe quero escribir sobre esas paisaxes, pareceume obrigado comezar citando a Otero, que foi o gran mestre da paisaxística galega. Otero aprendera a transcendencia da paisaxe en Chateaubriand, nas “Memorias de Ultratumba”, onde lemos: «as escenas outonizas posúen un inevitable carácter moral: esas follas que caen coma os nosos anos, esas flores que se muchan coma as nosas horas, esas nubes que se esvaecen coma as nosas ilusións, [...] gardan relacións secretas co noso destino.». E en poucos lugares coma en Galicia se podería atopar unha influencia maior do entorno paisaxístico sobre a psicoloxía da xente e, en consecuencia, sobre a cultura do pobo: velaí unha das razóns principais da gran sintonía de Otero co pai do romanticismo francés.
Ás veces discútese sobre a fermosura das diferentes estacións. E hai acordo en que as máis fermosas son a primavera e o outono, pero non o hai sobre cal das dúas o é máis. Delibes, por exemplo, decantábase pola primavera; pero a maioría dos autores preferiron o outono, incluídos os dous mellores paisaxistas galegos: Otero e Cunqueiro. E non é raro, porque o outono é o tempo máis literario do ano, sendo Galicia un país esencialmente outonizo, pola forza desta estación, moi superior aquí á de calquera outra. Por veces tamén, escríbese ou píntase o outono coma se fose un tempo homoxéneo e único. Pero o outono en Galicia é máis ca un tempo: é un discorrer de tempos. Por iso explicaba Otero como o noso outono, que nace na xeórxica das vendimas, se comprace en irse alongando co devalar dos días, alcanza o seu cume na festa do San Martiño e remata en plena invernía.
Este ano quedará marcado negativamente pola seca que tanto nos preocupa, pero as temperaturas suaves e a falta de chuvias posibilitaron a contemplación dun dos cumes de outono máis fermosos e alongados que se recordan. Porque, habitualmente, as chuvias, os ventos e as xeadas rematan de contado co espectáculo grandioso e preñado de cores que a natureza se amosa disposta a brindarnos cada ano por este tempo.
Calquera lugar de Galicia pode ser bo para gozar desta regalía natural, pero a súa máis magnífica expresión está nas ribeiras das viñas: nos Ribeiros, na Ribeira Sacra, en Valdeorras, en Verín, ... As miñas paisaxes outonizas –porque nas paisaxes tamén está a identidade, a través da memoria e da historia- son as do Ribeiro de Avia: de Beade, de Roucos, de Cabanelas, de San Clodio, ..., da capital, Ribadavia, que xa tiña para Cunqueiro cor de outono, coma o seu nome. Neste tempo é unha delicia subir a un outeiro e contemplar, baixo o inmutable verdor dos piñeirais, salteado de ouro vello polas regatas dos soutos e das carballeiras, as virxilianas aldeíñas do Ribeiro no medio dos púrpuras e dourados dos pataus das viñas asocalcadas. E intuír o discorrer do río, alá no fondo do val, seguindo a liña cobriza dos amieiros semiespidos e os cadros amarelos das chantadas de chopos e lamigueiras.
Certo. A visión actual non pode comparase coa de hai algunhas décadas: as aldeíñas despoboáronse e desarranxáronse; os ermos estendéronse coma nunca; o monte no seu estado máis selvático achegouse ás casas; das viñas desapareceron a maioría dos púrpuras máis fermosos, despois da expulsión aldraxante da caste tinta do alicante e da concentración na produción de brancos ... Si, pero como dicía Pessoa: «Se escribo é porque lembro. O outono que teño é o que perdín.». 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 19 de novembro do 2017.

Emilio Lledó


Somos moi dados a homenaxear ós autores mortos, en liña co negocio da “necrofilia cultural”, pero menos ós vivos. Aínda que tamén pode influír nesta práctica a escaseza de auténticos grandes da cultura vivos. Por iso resulta singular, e meritoria, a coincidencia de moitos medios en celebrar os noventa anos de Emilio Lledó, que son os noventa anos dun filósofo, ou, mellor dito, dun profesor de filosofía, que é como lle gusta que o recoñezan. Porque se fosen os noventa anos dun poeta, dun novelista ou dun músico, non me estrañaría tanto a concorrencia na gabanza. Pero tratándose dun profesor de filosofía... E, non obstante, poucas homenaxes haberá tan merecidas coma esta.
Eu cheguei a Emilio Lledó a través do seu libro “El silencio de la escritura”, que lin pouco despois de “El silencio de los libros” de George Steiner, nunha época na que, interesado polas esencias da linguaxe, descubrín que esa busca debía facerse partindo do silencio. Nese libro analiza Lledó a relación entre escritura e memoria, para concluír que «somos linguaxe e memoria», apenas máis nada, e que «a escritura foi ese gran invento capaz de vencer a claudicación diante do tempo», dadas as limitacións  que impoñía o efémero da vida e a fraqueza da memoria na época de exclusiva comunicación oral. Pero os enfoques de Lledó sempre van acompañados de numerosas  referencias clásicas, especialmente do mundo grego –Platón, Aristóteles, Homero, ...-, perfectamente situadas na base das súas argumentacións. E nótase, ademais, a  formación complementaria de filólogo clásico, así como de tradutor do grego e do latín, na súa excelente prosa e no seu interese por indagar no sentido das palabras, nas etimoloxías, na hermenéutica dos textos. Por iso, para calquera amante da gran cultura, as lecturas de Lledó sempre resultan deliciosas e nutricias.
Pero, máis alá dos seus libros, se algo me cativou de Lledó foi o seu relato vital. Emocióname esa historia que sempre conta de don Francisco, o seu primeiro e amado mestre, en Vicálvaro, cando a República, que lles facía ler unhas páxinas do Quijote cada semana, e logo convidábaos a escribir suxestións sobre a lectura; porque ese relato é común e principal para todos os que tivemos a sorte de ter un mestre semellante a ese don Francisco. E a historia válelle, por unha banda, para defender o cultivo da aprendizaxe da liberdade –esencia de calquera tipo de educación-, e pola outra, para denunciar os grandes defectos do noso sistema educativo, no que apenas se convida ós rapaces a pensar, a discorrer, a entusiasmarse co coñecemento: tan só a chapar apuntes de infinitas materias e a facer exames; tristísima realidade que el contrapón á que atopou en Heidelberg, cidade na que completara a súa formación sendo mozo. E isto é moi grave, porque tal como nos lembra a miúdo: «o ser humano é o que a educación fai del», segundo a coñecida proposición kantiana.
Tampouco lle gustan a Lledó os lugares comúns e as frases feitas: «que son coma grumos que se forman no cerebro, e as neuronas precisan fluír libres». Así, non lle preocupa tanto a “liberdade de expresión”, inútil para quen só é capaz de dicir imbecilidades, coma a “liberdade de pensamento”; e opina que a maior fonte de corrupción está na “corrupción da mente”. Xunto á xusta pretensión do “benestar” persoal, propugna unha maior ansia por alcanzar un virtuoso “benser”. E en vez de concederlle tanta importancia á “lingua materna”, que non deixa de ser un elemento fortuíto da identidade, recomenda fixarse máis na “lingua matriz”, propia e definitoria de cada un.
En fin. Parabéns don Emilio. E grazas por facilitarnos un diálogo enriquecedor. Coma os clásicos. 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 12 de novembro do 2017.

Londres


A pesar do moito que me custa saír da casa, pasei uns días en Londres. E debo recoñecer que hai detalles importantes dos países e das cidades que se aprecian mellor desde a realidade presencial dunha viaxe ca desde a visita virtual a través dos libros e dos documentais. Pero advertindo que tamén considero obvia a validez da afirmación contraria.
Londres talvez sexa unha das cidades con máis atractivos turísticos do mundo, pero o que quero contarlles nada ten que ver con iso, senón con dúas observacións aparentemente independentes que chamaron a miña atención: unha relacionada cos ciclistas e outra cos vellos.
Observei o primeiro grupo de ciclistas o mesmo día no que cheguei a Londres, cando me dispoñía a cruzar un paso de peóns. Serían uns vinte, entre homes e mulleres, todos vestidos con roupa deportiva e con mochila ás costas. Pensei que sería un grupo de amigos practicando deporte, porque pasaron a unha velocidade considerable: o único que non me cadraba era que uns levaban bicicletas de paseo, outros de carreiras e outros as típicas de aluguer, co distintivo do Banco de Santander. Pero claro, ó pouco pasou outro pelotón con outros vinte ou trinta ciclistas, e logo  outro, e logo outro... E así, ía vendo o mesmo por calquera rúa que pasaba. Preguntei e resultaron ser mozos que, masivamente, se desprazaban ó traballo por este medio; logo, ó  chegar á empresa dábanse unha ducha e poñían a roupa de traballo que levaban nas mochilas. Deste xeito, realízanse en Londres arredor duns 700.000 desprazamentos diarios, estando próxima a 1 a relación entre coches e bicicletas que circulan polo centro da cidade, e sendo probable que, en breve, as bicicletas superen ós coches. E un podería pensar que os mozos se moven deste xeito por motivos ecoloxistas ou de práctica deportiva, pero nada diso. En xeral, fano porque o transporte público é caro (uns 180 euros ó mes, vivindo no centro), e os soldos da maioría son baixos con respecto ó elevado custo da vida. Encima, resulta sumamente perigoso moverse en bicicleta por Londres: asusta ver as filigranas que van facendo os ciclistas por entre os coches, os voluminosos autobuses de dous pisos –as bicis utilizan habitualmente o mesmo carril dos buses- e os peóns, co agravante de que as horas de maior tráfico adoitan coincidir coas de máis baixa visibilidade. A estatística di que en Londres morren uns dez ciclistas por atropelo cada ano, e que ademais son varios os centos de feridos.
A segunda apreciación, como dixen, ten que ver cos vellos. Porque apenas vin vellos. Ata o punto que pode ser tan difícil atopar un vello en Londres coma un mozo en Galicia. As estatísticas afirman que só hai un maior de 65 anos por cada dez habitantes (en Galicia hai catro), pero nin eses poucos se ven, porque a maioría non reside na cidade. Como propietarios maioritarios das vivendas, arréndanllas ós mozos a prezos astronómicos: un apartamento de dúas habitacións custa por encima dos 2000 euros ó mes. E cos cartos dos arrendos, sumados ós das pensións, vanse  os maiores a vivir a corpo de rei a calquera outro pais máis barato. A cal? Pois por exemplo a España, onde se estima que residen de xeito case continuado medio millón de británicos, trescentos mil deles con casa en propiedade.
Corolario: o abuso e a explotación da xente moza non se dá só en España; é global e actúa por múltiples vías, entre as que non son de importancia menor as que favorecen ós maiores adiñeirados: que son moitos máis dos que se pensa. 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 5 de novembro do 2017.

Unha noticia boa

Non se fagan ilusións: cando isto escribo (xoves 26), non teño ningunha boa nova que ofrecerlles, nin de Cataluña nin dos incendios; a este respecto, máis ben todas son malas. O único que se me ocorre é unha reflexión: metemos  a un paisano no cárcere polo incendio imprudente dunha hectárea de monte, e mentres, ós que decidiron incendiar todo o país desde Cataluña mantémoslle soldo, coche oficial e escolta. Alguén pode explicar isto? Eu non.
Penso, xa que logo, en escribir algo en positivo. Así que me poño a revisar apuntes das últimas semanas, e, aínda que poucas, algunhas cousas eloxiables atopo.  Talvez a máis importante, a relacionada cun problema medioambiental global que xa vén de lonxe: o burato de ozono.
O problema evidenciouse a principios dos setenta, cando se detectou un anormal adelgazamento da chamada capa de ozono (O3), unha barreira protectora formada por moléculas desta substancia alótropa do osíxeno, causante da absorción na estratosfera de máis do 90% da radiación solar ultravioleta de alta frecuencia, capaz de producir un enorme incremento nas taxas de cancro de pel en humanos e animais, mentres deixa pasar  a de baixa, fundamental para a fotosíntese. As reaccións fotoquímicas de síntese e descomposición do O3 que se dan na estratosfera deben manter un equilibrio moi delicado, e nos setenta constatouse que tal equilibrio se rachara, ó detectar un importante incremento da radiación ultravioleta que chegaba á Terra, sobre todo no hemisferio Sur. E foron dous químicos de California, Molina e Rowland, os que descubriron que a causa principal do problema estaba no uso masivo dos gases clorofluorocarbonados (CFC), utilizados daquela en aerosois e refrixerantes. Tales compostos, unha vez liberados na atmosfera, producen radicais cloro na estratosfera, que son os que eliminan o ozono, transformándoo en osíxeno molecular (O2) e privándonos de paso deste beneficioso e natural escudo protector. Por ese traballo recibiron os citados químicos o premio Nobel en 1995. O descubrimento mobilizou á comunidade internacional nos anos oitenta, asustada ó ver como o burato de ozono continuaba medrando. Así, en 1985, 197 estados asinaron o Convenio de Viena para a protección da capa de ozono. Ó seu abeiro  confeccionouse o Protocolo de Montreal de 1987, documento no que se establecían os prazos de redución e eliminación dos CFC e dalgunhas outras substancias (caso dos HCFC) que se descubriron prexudiciais para a capa de ozono.
Hai aproximadamente un mes, en Bogotá, Megumi Seki, do secretariado da ONU para o tema do ozono, anunciou que o burato sobre a Antártida rexistrara este ano o menor tamaño desde 1988, o que se considerou un gran éxito da política medioambiental global, aínda que tamén avisou que non se pode baixar a garda, xa que aparecen novos desafíos.
O Protocolo de Montreal é utilizado en numerosas ocasións como exemplo do que pode lograr a comunidade internacional cando actúa unida. Os grandes problemas da humanidade son agora globais, e as solucións tamén. Para eles non existen fronteiras. Por iso non pode causar máis ca unha inmensa pena ver  a todos eses cataláns emperrados, en pleno século XXI, en levantar unha fronteira onde ata agora non a  había; e como, cegos por lograr ese fin, non reparan nos inmensos danos que tal conduta  vai traer, para os cataláns mesmos e para o resto dos españois.
Os independentistas cataláns ignoran unha advertencia central que fixera o gran Keynes: non basta con prometer algo teoricamente mellor có que temos, a mellora debe compensar os males que inevitablemente traerá a transición ata o estado prometido.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 29 de outubro do 2017.

sábado, 21 de octubre de 2017

Spain is different

Talvez debería escribir sobre outras cousas e deixar o tema de Cataluña. Pero cando algún perigo ameaza debemos enfrontarnos a el: asubiar e mirar para outro lado non serve de nada. De feito, unha boa parte da gravidade do problema que temos vén diso: de que os primeiros obrigados a atallalo miraron para outro lado demasiado tempo. Agora entramos noutra semana crucial, na que ninguén sabe que vai pasar. Confiemos en que, coma ata agora, nada do que suceda sexa irreparable.
E aínda que case todo está dito, quixera insistir na idea do historiador Álvarez Junco que recollía no meu artigo de hai quince días, porque me parece moi importante:  que esta fase aguda do conflito catalán non nace do pobo de Cataluña, como pensa moita xente, senón dun enfrontamento entre as elites políticas, sinaladamente barcelonesas e madrileñas, que, incapaces de resolvelo nas institucións, acabaron transferíndollo á xente.
Hai uns datos que apenas se manexan e que a min me resultan moi significativos. O Centro d´Estudis d´Opinió (CEO), dependente da Generalitát de Cataluña e polo tanto libre de sospeitas de españolismo, publicaba o último barómetro sobre as opinións políticas dos cataláns en xullo deste ano; é dicir, noutronte. E, que nos dicía ese barómetro? Primeiro: un 35% dos cataláns quería que Cataluña fose un Estado independente, un 31% decantábase por que seguise sendo unha Comunidade Autónoma, un 22% por que fose un Estado dentro dunha España Federal e un 8% non sabía ou non contestaba. Segundo: un 39% das persoas entrevistadas sentíanse tan catalás coma españolas, un 23%  exclusivamente catalás, un 22% máis catalás que españolas, un 7% máis españolas ca catalás e un 5% exclusivamente españolas. En suma, que a maioría dos cataláns non estaba pola independencia e que o sentimento dunha nacionalidade  catalá exclusiva tamén era minoritario. Curiosamente, tan só dous meses despois, está moi estendida a crenza contraria: que os independentistas son maioría en Cataluña.  Non obstante, o certo é que seguirán sendo aproximadamente os mesmos. Porque a xente non cambia os seus sentimentos de identidade dun día para outro. Así o demostran todas as análises históricas deste tipo de cuestións. Cando, por exemplo, estudamos  como evolucionou a maioría parcial dos que se senten tan cataláns coma españois, vemos que o 39% actual era un 39,5% hai dez anos, e un 35% hai vinte e cinco; é dicir, que apenas houbo unha variación significativa de tal sentimento en todo un cuarto de século. O que si parece que medrou nos dous últimos meses, en case vinte puntos, foi a proporción dos que pensaban que se debía realizar un referendo. Pero iso non é un sentimento: é un estado de opinión, e as opinións si que varían, rápida e facilmente: hoxe nun sentido e mañá no contrario.
Reclaman os soberanistas, incansables, ese “dereito a decidir” que tan ben soa a oídos incautos, pero que ningunha democracia recoñece do xeito absoluto que o pretenden. E reclamaría eu, se mo permiten, un dereito que tampouco aparece en ningunha constitución, pero que debería figurar en todas: o dereito dos cidadáns a que os deixen tranquilos. Ós políticos elíxense e págaselle, fundamentalmente, para que resolvan problemas, non para que os creen. E á maioría absoluta da cidadanía xa nos chega ben cos contratempos que nos trae o azar da vida... Eu, se queren que lles diga, o que sinto nestes días é  unha profunda envexa. De quen? Dos cidadáns europeos que se levantan cada día sen temor a que ningún político iluminado poña en perigo o marco político e territorial no que se desenvolve a súa existencia. Pero xa se sabe: Spain is different.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 15 de outubro do 2017.

lunes, 9 de octubre de 2017

Ignorancia letrada

Na toma das rúas de Cataluña fíxome na abundante presenza de estudantes, dos que bastantes semellan ser  aínda alumnos de instituto. Tamén no perfil dos adultos, entre os que parece sobresaír o das persoas con estudos e de clase media. Todo isto conferiríalle certo plus de credibilidade ás demandas do independentismo, pois parecería quedar eliminada a posibilidade de que se trate de multitudes manipuladas; mentres, axudaría a difundir a crenza de que os fins pretendidos serían o froito dunha reflexión libre, meditada e desapaixonada.
Pero claro, as cousas poucas veces son o que parecen. Para comezar quero recordar algo que escribiu o gran intelectual George Steiner arredor da cultura: «Críamos que a educación aseguraría unha permanente mellora na calidade de vida e que onde florecía a cultura a barbarie só era un pesadelo do pasado. Hoxe sabemos que non é así... Porque as bibliotecas, museos, teatros e universidades prosperaron nas proximidades dos campos de concentración.». Por tanto, nin sequera unha educación exquisita nos vacina contra a barbarie, debendo estar sempre vixiantes.
Analicemos agora a cultura dos mobilizados. Dos rapaces, pola miña profesión, creo coñecer bastante ben como son a esas idades. Adoitan ser francos e honestos, pero tamén inocentes e arroutados. Senten, ademais, unha gran necesidade de admirar  e de mitificar: a un profesor, a un actor, a un deportista, a un equipo de fútbol, a un ideal político ou relixioso, ... Por iso adoitan ser carne de canón para os adoutrinadores, que saben o fácil que resulta atraelos a unha causa e, sobre todo, sacalos á rúa. Con respecto ós adultos, coido que, aparte doutras razóns, existe agora unha común “ilusión de saber” e de sentirse “cheos de razón”. Moita xente, por ter estudado algo e dispor de abundante información ó seu alcance, pensa que xa pode opinar con fundamento sobre calquera cousa, esquecendo que o mundo é complexo e que as opinións fundadas precisan dun esforzado estudo e de certo coñecemento da materia de que se trate. Desde logo, o que non basta é a lectura apurada dos twits e dos guasaps que nos mandan os amigos e a visión das fotos e vídeos adxuntos, que é o que agora se practica, sen cavilar en que son as redes o principal instrumento  de manipulación social.  
En suma, contra o que podería parecer, o que estamos é diante dunha enorme ignorancia política, dominada pola opinión irreflexiva manifestada de forma radical, sen termos medios: “me gusta/ no me gusta”. Hai, polo tanto, unha perigosa preponderancia do visceral e un abandono da razón. Entramos así no marco preferido polo populismo, un dos maiores inimigos da democracia representativa: «un perigo que ameaza con destruír a propia democracia», en palabras de Pierre Bordieu. E nesas estamos en Cataluña, coa CUP (8,2% dos votos) marcando o paso.
Na miña función docente sempre trato de aclarar que non tódolos coñecementos teñen a mesma categoría: a lei de Ohm, con ser moi importante, non se pode comparar coas leis de Newton, que son principios fundamentais da Física Clásica. E iso que ocorre coa estrutura da Física ocorre coa de calquera outra materia, incluída a de estrutura do Estado, onde tamén hai leis e principios de categorías diferentes. Entre as leis, a primeira é a Constitución, e entre os principios, o primeiro é o de legalidade. A fortaleza desa lei e dese principio e a necesidade da súa defensa por parte do Estado resultan indiscutibles.
O que sorprende –talvez non tanto- é descubrir a cantidade de políticos, galegos incluídos, que estarían dispostos a deixar pisar tales principios e a permitir o afundimento do Estado con tal de conseguir os seus obxectivos.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 8 de outubro do 2017.

Josep Pla

Ninguén sabe o que vai pasar este xa fatídico 1-O da historia de España e de Cataluña, pero o que desexamos case todos é que pase en paz. Mentres, resulta  case imposible situarse á marxe do gran problema no que nos meteron. Porque, tal como di o historiador Álvarez Junco, isto nace dun conflito entre as elites políticas, basicamente barcelonesas e madrileñas, competindo por apropiarse de competencias e recursos. Foron elas as que encirraron ó pobo, e agora estamos onde estamos. O pobo, en xeral, salvo catro exaltados, o que quere é tranquilidade e benestar, pero as elites son conscientes de que tampouco é tan difícil mobilizalo apelando a sentimentos e paixóns enquistadas. Os políticos responsables, que saben que non todo está permitido para tombar ó contrario, abstéñense de tocar certos rexistros. Pero cando medra a irresponsabilidade da clase política, como ten medrado en España, abandónase ese principio e calquera cousa pode suceder. Dito isto, subliño que a responsabilidade principal do que está pasando correspóndelle ó goberno da Generalitat.
E nestes días de voraxe informativa, cando escoitaba as opinións dalgúns dos  manifestantes que tomaron as rúas de Cataluña, lembreime de Josep Pla (1897-1981), un dos máis grandes escritores que ten dado Cataluña e referencia intelectual permanente para min.
Aparte da admiración mutua por Montaigne, Proust, Baroja ou Machado, comparto moitas das ideas do Pla maduro e experimentado -menos do Pla mozo-, pero a máis importante talvez sexa a do escepticismo respecto dos homes. «Non creo moito nos seres humanos» e  «Este mundo resulta incompatible coas persoas honradas» son dúas sentencias de Pla que subscribo totalmente. E asombroume ver como estudantes universitarios que apenas entraran na primavera da xuventude xa tiñan totalmente claras as raíces e as saídas do irresoluble problema de Cataluña, o mesmo cós adultos consultados. Pla, lembrando a súa xuventude, escribira: «Ós vinte anos tense unha visión moi simplista das cousas»; e sobre Barcelona e os barceloneses apuntara algo que agora resulta común en calquera sitio: «Esta é unha cidade na que todo o mundo o sabe todo». Mal o ten entón a razón traballada (non hai outra) nesta contenda.
Entusiasmados, os entrevistados falaban da república ideal que van crear: democracia perfecta, traballo para todos, servizos sociais inmellorables, corrupción cero, ...: unha Arcadia feliz. E outra vez Pla, nesta ocasión contestando a alguén que lle falaba mal da monarquía: «Se vostede me di que a monarquía é unha merda eu contéstolle con obxectividade total que a república tamén o é. As obras dos homes son o que son, e non poden ser outra cousa».
Tamén saía o tema do inxusto trato económico a Cataluña. E Pla, que coñecía moi ben a historia do seu país, xa tiña resposta para esta vella cuestión e para a asociada en favor da independencia: «A riqueza catalá parte de Joan Güell y Ferrer, impulsor do proteccionismo en España; desde entón Cataluña é un país inmensamente rico, groseiro e espantoso»; «O  catalanismo non debería prescindir de España: os cataláns fabrican moitos calzoncillos, pero non teñen suficientes cus».
Pla sabía moito da política e dos políticos cataláns, pasara polo nacionalismo e incluso polo independentismo, pero despois dos sucesos da II República e da total falta de lealdade de Esquerra con España, acabou repudiando o catalanismo político (que non o cultural) e posicionándose en contra de calquera variante do irredentismo e do vitimismo catalán.
Apunte final: desde 1969 entrégase en Cataluña o Premio de Honor das Letras Catalás. A Josep Pla, o seu escritor máis universal, nunca se lle concedeu.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 1 de outubro do 2107.

lunes, 25 de septiembre de 2017

No vórtice

En xuño do 2014 publiquei neste diario unha columna co título de “A espiral”, onde dicía: «O problema catalán ten tódalas características dun movemento en espiral [...]. Agora estamos a piques de afrontar o maior desafío para a estrutura territorial peninsular do Estado  dos tres últimos séculos, e non é fácil saír dunha espiral cando se entrou na zona vertixinosa.». O tempo, por desgraza, veu a darme a razón, porque xusto nos atopamos no vórtice desa espiral.
Vórtice ‘remuíño, centro dun ciclón’ vén do latín vortex, vocábulo que tiña eses significados pero tamén os de abismo e profundidade. Coma vértice ou vertixe, remite ó lat. vertere ‘xirar, dar voltas, derribar’, estando sempre presente nas palabras desta familia léxica a idea dun xiro rápido e “vertixinoso” capaz de producir grandes catástrofes, sexan remuíños reais, coma os da auga ou os do vento, sexan metafóricos, coma os da paixón amorosa ou os da política.
Ata hai pouco, fóra de Cataluña, parecía non interesar o tema catalán. A xente, en xeral, e contra do que se puidera pensar, non quere que lle falen dos problemas realmente graves, ata que o mal se lle presenta con toda a virulencia acumulada: entón é cando se encomenda a tódolos santos. Así, tal como dicía un protagonista da Peste de Camus, «case todas as desgrazas dos homes veñen de non falar claro».
A miña posición sobre o problema catalán quedou exposta no artigo que antes citaba e en dous máis publicados no ano 2015: A decadencia española (25 set.) e Soberanía (20 nov.). Tal posición podería resumirse en tres puntos. Primeiro: total acordo con aquel diagnóstico de Ortega que dicía que o problema catalán non se podían resolver de xeito definitivo, que tan só cabía conlevalo o mellor posible, coma unha enfermidade crónica. Segundo: a progresiva decadencia da idea de España, xunto coa incapacidade de parte dos españois para comprender a natureza diversa e plural do Estado, vén constituíndo o principal alimento dos nacionalismos periféricos e da súa deriva independentista. Terceiro: o problema importante non é o da viabilidade de Cataluña como estado independente, senón o da inviabilidade de España cunha Cataluña independente: xusto aquí radica a insolubilidade da cuestión.
Non obstante,  tralo golpe do parlamento catalán contra a legalidade constitucional española (legalidade que inclúe a Cataluña) vou escribir algo a maiores. En concreto sobre o conto de que o que queren os cataláns é votar, e que votar sempre é unha manifestación de democracia. Falso: só o é cando a votación se inscribe dentro da legalidade democrática establecida. Porque non hai democracia sen respecto do principio de legalidade. No noso caso, ademais, a diferenza do que ocorre noutros países plenamente democráticos, pode cambiarse a legalidade no sentido  que pretenden os promotores do referendo, pero respectando, iso si, as regras de xogo que nos fomos dando nos últimos corenta anos. Fóra das regras de xogo todo desemboca na forza e na violencia, con tódolos males asociados; por iso ningunha desconformidade xustifica o desacato do marco constitucional.
Remitámonos á historia que ninguén quere mentar: 6 de outubro de 1934, declaración unilateral da República Catalana; 7 de outubro de 1934, sufocación da rebelión e volta á legalidade da II República Española; balance: 43 mortos... Dado o curso dos acontecementos, alguén pode asegurar que non vai suceder algo semellante ou incluso peor? Si, xa sei que ninguén quere nin sequera imaxinar tal cousa. O que pasa é que cando os insensatos dispoñen de mando resulta bastante común que sucedan cousas inimaxinables. En fin, cando isto escribo, a cousa non pinta ben.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 24 de setembro do 2017.

25 anos

Gústame o relato memorístico do pasado, pero non confío nel como fonte da  historia. Prefiro as probas documentais, porque a memoria adoita resultar fráxil e enganosa, incluso cando o relator pretende ser verídico. Neste senso, sempre estou atento á sección de hemeroteca dos diarios, que me permite contrastar as realidades de hai vinte e cinco, cincuenta ou cen anos, coas ideas, case sempre distorsionadas, que a xente se vai formando sobre as mesmas.
Como sabe todo o mundo, estase a celebrar o vinte e cinco aniversario dun ano emblemático da historia recente de España: 1992. Un ano que ós máis novos lles parecerá remoto e ós que xa non o somos parécenos que foi noutronte. Foi o ano das Olimpiadas de Barcelona, da Expo de Sevilla, do V Centenario, do segundo Tour de Indurain, da primeira Copa de Europa do Barça ... Talvez o ano no que o optimismo patrio acadou o seu máximo histórico. Parecía que, por fin, España alcanzaba á modernidade democrática e social propia dos países europeos máis avanzados, coas vantaxes engadidas de desfrutar dun clima mellor e dunha superior alegría no xeito de vivir. Logo todo aquilo resultou ser un efémero soño de verán, pero aínda así 1992 segue considerándose un ano de referencia.
Como recordaran, o pasado domingo 27 de agosto caía unha gran treboada con sarabia no Carballiño e no Ribeiro, e ese mesmo día no “Hai 25 anos” deste periódico lembrábase como, en idéntica data do 92, un grupo de viticultores do Ribeiro increparan a Fraga e a Baltar no Carballiño, aproveitando  a súa presenza na inauguración dunha fábrica de madeira. O que non recollía a noticia era que unha das razóns da protesta dos viticultores fora a falta de axudas por outro gran pedrazo que caera xusto o domingo 17 de maio daquel ano 92, con especial incidencia na parroquia de San Clodio e en parte do concello de Cenlle, lugares onde se perdera o total da colleita. Lembro moi ben aquela treboada, porque a vivira e porque participara na posterior redacción das declaracións de perdas dos afectados de San Clodio. Logo viaxei a Santiago en compañía do daquela alcalde de Leiro, Abelardo Reinoso, para facerlle entrega das declaracións de danos e da correspondente solicitude de axudas ó entonces Conselleiro de Agricultura, Tomás Pérez Vidal. Tamén debo dicir que as axudas concedidas foran nulas, e que o único resultado de todos aqueles tramites fora o asfaltado dunha pista.
Pero esa azarosa coincidencia dos dous pedrazos empuxoume a botarlle unha ollada ás copias daquela toda documentación que aínda conservo. E vin como na parroquia de San Clodio os danos afectaran á 32 Ha e a 55 viticultores. Pasados 25 anos, comprobo con pena como as terras de 40 daqueles produtores declarantes están agora totalmente ermas, e como 31 deles xa pasaron a mellor vida, sen que ninguén viñese a reemprazalos, nin como veciños nin como viticultores. Na actualidade cultivaranse na parroquia unhas 15 Ha de viña, que se reparten entre dúas empresas e tres ou catro colleiteiros xubilados. E coido que a situación é semellante na maioría das parroquias do Ribeiro de Avia.
En suma, nos últimos 25 anos, propiciado pola desidia dos sucesivos gobernos,  produciuse un feito sen precedentes no Ribeiro de Avia: a desaparición dos pequenos agricultores, que viñeran traballando estas incomparables terras, talvez as de máis antigo monocultivo vitivinícola da Península Ibérica, de forma continuada durante coase mil anos, primeiro como foreiros e logo como propietarios, e que crearan, ademais, unha das culturas máis xenuínas de Galicia.
Tratouse dunha extinción en toda regra, pero os beneficiarios prefiren chamarlle reconversión do sector. E iso que poucos leron a Orwell.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 17 de setembro do 2017


martes, 19 de septiembre de 2017

Charangas


Todos os que pasamos dos cincuenta sabemos cal foi a charanga máis famosa de Galicia. Si, a daquela  canción de Juan Pardo que foi número un en tódalas listas de éxitos do ano 69 e que aínda permanece viva, en música e letra, na memoria da maioría dos españois daquelas quintas. Pero a verdade é que a charanga de Juan Pardo era bastante especial. Na propia canción definíase como “xente que canta bailando e bebendo Ribeiro”, sen referencia algunha a ningún outro tipo de música que non fose o canto. Nada que ver, en consecuencia, co que todos entendemos por unha charanga.
As charangas son de creación contemporánea, como o demostra que a palabra só se incorporase ó dicionario da RAE a partir de 1852 e que en galego só se documente desde principios do século XX. En canto ó significado, nos primeiros dicionarios figura co de ‘música militar incompleta, composta tan só por clarinetes, cornetas, bombo e tambores’, pero o máis habitual é o de ‘orquestra popular descompasada’, que casa moi ben co da palabra castelá da que semella derivar: “charanguero”, que equivale a chapuceiro ou chafalleiro. E resulta curiosa a repetida presenza da raíz “cha(n)-“ en cualificativos despectivos: chabasqueiro, chacalleiro, chafarralleiro, chafulleiro, chalado, charramengueiro, chambón, champurreiro, chanchulleiro, chanfainas, changanetas, charrasqueiro, ...
Pero, volvendo ás charangas, hai que dicir que na súa orixe non tiveron moito éxito na nosa terra, a diferenza do que sucedeu no País Vasco ou en Valencia, onde pronto se fixeron tradicionais como grupos musicais propios das cuadrillas festeiras. En Galicia, desde mediados do XIX, foron as bandas de música populares as que trunfaron e se foron sumando nas festas ós máis antigos e tradicionais gaiteiros. Ó fin e ó cabo, o barullo disonante nunca casou ben cunha cultura tan lírica coma a galega. Así, non sorprende que unha das primeiras referencias da palabra nun texto galego, nun número do Tío Marcos da Portela de 1918, fose para manifestar a queixa polo estrondo que armaban semellantes grupos musicais: “A gaita perdeuse tamén; agora nas romarías toca unha charanga que a tódolos que a escoitan failles doer a cachola”.
Dese xeito, durante moitos anos, no programa de toda festa galega que se prezase debían aparecer unha ou varias bandas de música, constituíndo a alborada polos lugares da parroquia ou polas rúas da vila un dos momentos máis emocionantes dos festexos. E foron esas bandas de música populares, formadas maiormente por artistas que compatibilizaban o esforzado servizo a Ceres coa práctica da refinada arte dos discípulos de Euterpe, as que realmente introduciron a cultura musical en Galicia. Logo, a emigración masiva mermou a sabia nova e as bandas entraron en crise. Pero superada esa etapa, e grazas a un eloxiable apoio institucional, deuse unha etapa de rexurdimento das bandas a partir dos anos noventa: de aí que agrupacións coma a de Lalín, a de Merza, a de Valadares, a do Rosal ou mesmo a Lira de Ribadavia, chegasen a competir coas mellores bandas de España. Pero todo isto está a cambiar: na maioría das festas, as de vila incluídas, xa apenas se contratan bandas, e cando se fai adoita ser para encher o programa con algunha das máis baratas. Prefírese gastar os cartos en charangas e nesas dúas ou tres orquestras espectáculo que todos coñecemos: tan caras coma vulgares. E non hai que botarlle a culpa ás institucións, porque, salvo honrosas excepcións, a xente xa non demanda a presenza das bandas de música nas súas celebracións festivas. O que se leva hoxe é a charangada, o barullo e a paparota. Organizada, case sempre, pola correspondente concellería de “Cultura”.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 10 de setembro do 2017.

viernes, 28 de julio de 2017

Vagabundear

Permítanme que titule o último artigo desta temporada coma unha canción de Serrat: Vagabundear, aquela que con aire de zamba arxentina comezaba: «Harto ya de estar harto, ya me cansé/ De preguntar al mundo por qué y por qué/ La rosa de los vientos me ha de ayudar/  Desde ahora vais a verme vagabundear/ Entre el cielo y el mar, vagabundear...». Porque estamos de vacacións, e tomo un descanso. A escritura crea adición, e na práctica do columnismo, aínda que sexa como diletante, un corre o perigo de acabar vendo a vida en forma de artigos, o que non desexo en absoluto.
E chegadas as vacacións parece obrigado exercer de turista, pero xa saben o que penso do “homo turisticus et peregrinator”, así que trato de practicar ese oficio o menos posible. Porque, a pesar de que tal cousa poida considerarse herexía na Galicia actual, declaro a miña escasa simpatía polo turismo de masas. Non obstante, considero positivo o cambio de aires, e gústame viaxar e que a xente viaxe, sobre todo cando é nova; porque a viaxe é unha das formas principais de descubrimento e aprendizaxe. Moitos pensan que viaxe e turismo son sinónimos, pero voulles lembrar algo que dicía o meu admirado Josep Pla, coñecedor de medio mundo: «He viajado muchísimo, pero nunca fui un turista». Ata tal punto fuxía Pla dos turistas que o seu medio de transporte preferido eran os petroleiros, e iso que apenas o deixaban fumar neles.
Tamén hai quen pensa que a calidade dunha viaxe ten que ver coa distancia percorrida. Contra isto escribiu Pla dous libros deliciosos nos anos corenta: Viaje a pie e Viaje en autobús. En ámbolos dous recolle  impresións de viaxes a voo de galiña polo seu Empordà natal, e conclúe que ningunha viaxe pode ofrecer tanto interese coma a que leva a descubrir o país propio. E como autobuses locais apenas quedan, centrareime no primeiro libro, que  vén a dicirnos que se un quere coñecer o seu país, unha curta viaxe a pe por algunha das súas comarcas pode ser unha das formas máis doadas e eficaces de logralo. Trataríase simplemente de ir paseando de lugar en lugar e de ir falando coa xente. A pausada velocidade do camiñante resulta óptima para descubrir a fermosura das paisaxes, e na charla coa xente desvélase a maneira de ser máis auténtica e real dun pobo. Evidentemente, as impresións de Pla, tanto no retrato das paisaxes coma no da xente, refírense ó Empordà, e xusto a aqueles difíciles anos da posguerra marcados pola escaseza. Pero sorprende ver como a idiosincrasia do payés catalán pode resultar tan  semellante á do campesiño galego, e o retrato social ben podería reflectir unha realidade moi parecida á nosa dos anos cincuenta, e incluso de principios dos sesenta.
Pero o motivo principal de contarlles todo isto era que talvez esta opción da viaxe a pe, tan barata coma formativa, puidera ter certo interese de última hora para algún lector despistado que aínda non sabe que vai facer no seu tempo de vacacións. Claro que é probable que este tipo de viaxe non se adapte a todo tipo de persoas. En concreto, penso que non é viaxe para mozos, senón para «cuando uno ya está curado de la petulancia de creer que sabe algo de las cosas y busca en los demás lo que le falta y necesita». Ademais, convén advertir que esta viaxe non lle vai facer gañar ningún prestixio entre familiares e amigos, máis ben é probable que comecen a catalogalo coma un tipo raro.
En fin. Deixo aquí a idea e voume como comecei, co Vagabundear de Serrat. «Como un cometa de caña y de papel/ me iré tras una nube pa´ serle fiel/ A los montes, los ríos, el sol y el mar/ A ellos que me enseñaron el verbo amar...»: que ben está todo isto!   

Sexan felices: vagabundeen libremente. 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 23 de xullo do 2017.







sábado, 22 de julio de 2017

O tío Serafín


Na publicación de homenaxe a Alonso Montero editada polo Instituto de Estudios Carballiñeses no 2015 figuraba un artigo do latinista Ferro Ruibal, académico da Galega, no que definía un interesante concepto: o dos “mestres gratuítos”.  Corresponderíalle tal título a aqueles que, sen formar parte dos claustros de profesores que nos deron aulas, tiveron non obstante unha influencia determinante na nosa formación intelectual e humana. Explicaba Ferro Ruibal que o concepto non era seu, que o aprendera de Filgueira Valverde, quen tamén tería acuñado un nome para os discípulos de tales profesores: o de “alumnos ventureiros”.
Fagan memoria e verán como pronto se lembrarán de algúns dos seus mestres gratuítos. Reflexionen e decataranse de como parte do que que realmente son deriva da influencia de tales mestres. Pero non é obrigado que fosen catedráticos nin titulados universitarios, tan só persoas coa suficiente xenerosidade como para regalarnos parte do seu tempo e facernos beneficiarios dalgún maxisterio seu que nos resultou atractivo. Porque non sempre o apego por determinadas disciplinas nace dos profesores oficiais; ademais, na vida hai materias importantísimas que non figuran nos plans de estudos e nas que os profesores máis influentes adoitan carecer de diplomas acreditativos.
No meu caso, o mestre gratuíto máis importante que tiven foi Serafín González Díaz: o tío Serafín. Os seus estudos reducíanse ós primarios en San Clodio e a uns de comercio en Salvador da Baía, no Brasil, a onde emigrara para atoparse cun irmán e de onde regresara ó pouco por cuestións de saúde, a principios dos  anos trinta e con dúas maletas cargadas de libros como única fortuna.
No silencio dunha xordeira prematura o tío Serafín fórase convertendo en lector exquisito e profundo, e foi el quen me fixo descubrir e amar desde rapaz a literatura e a historia, incluídas aquelas partes das dúas que no franquismo permanecían ocultas para a maioría dos españois. Por el, con apenas dezaoito anos, xa tiña lido eu cousas de Américo Castro, de Sánchez Albornoz, de Azaña, de Castelao, de Aranguren, de Ortega, de Julián Marías ou de Jorge Amado, por citar só algúns dos seus autores favoritos. E nos enormes petos do seu barojiano abrigo sempre había recortes de periódico gardados para min: de García Sabell, de Augusto Assía, de Chao Rego, de Haro Tecglen, de Miret Magdalena, de Ruíz Giménez.
O tío Serafín fora un dos moitos españois que padecera a historia, simplemente por amar o coñecemento, a xustiza e a liberdade. Acusado de ter organizado unha asociación cultural en San Clodio, tachada de esquerdista polas forzas reaccionarias, foi encarcerado ó pouco de estalar o Movemento. Despois de percorrer as prisións de media España, de Ribadavia a Tolosa, pasando por  Oseira e Ourense, un intercambio entre presos dos dous bandos levouno a Cataluña, onde viviría toda a segunda parte da guerra ata a definitiva derrota da República. Logo virían as penurias do exilio e dos campos de concentración en Francia. E por último, o regreso a España.
O tío Serafín finou hai agora trinta e un anos, e sempre me lembro del por este tempo. Contábame que fora o vinte de xullo do 36, día da Santa Margarita en Berán, cando os mozos falanxistas xa non se xuntaran co resto da mocidade na festa. Uns días despois asaltaran a súa casa de noite e levárano preso. Cando volvera, no verán do 40, a acollida oficial consistira nunha salvaxe malleira no cuartel da garda civil de Leiro.
Si, contra o anxo da desmemoria, convén lembrar que España non sempre foi o país liberal e democrático que agora parece ser. 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 16 de xullo do 2017.