viernes, 23 de diciembre de 2011

Bo Nadal


Amigos, di o saber popular que “nunca choveu que non escampara”. Anímovos para que, nestas datas tan sinaladas, non vos deixedes levar polo pesimismo destes tempos difíciles. Non estamos para despilfarros, e menos do noso tempo. O conto de Dickens emerxe de novo con forza para reclamar de todos ese espírito do Nadal, tan beneficioso. Lémbrovos o remate do conto:

«…sempre se dixo del (do señor Scrooge) que sabía manter o espírito do Nadal coma ninguén. Oxalá se poida dicir o mesmo de nós, de todos nós! E, como dixo Tiny Tim, que Deus nos bendiga a todos!».

Pois, que así sexa!

Como agasallo, aí vos vai esta panxoliña tan fermosa que cantabamos en San Clodio:

Pola media noite
Cando o galo canta
Nunha vila santa
Que se chama Belén

Nunhas pobres pallas
Nun pobriño establo
Naceu malpocado, Xesús
Xesús noso ben

E morto de frío
Xa non tiña tento
E dábanlle alento
A mula e o boi

Pastorciños novos
Que andades co gando
Ó noso meniño
Traédelle un año

Traédelle ó neno
Algunha cousiña
Traédella logo, traede
Traédella axiña

Vamos pois correndo
Buscar un añiño
Para regalarlle
Ó noso meniño

Bo Nadal

miércoles, 14 de diciembre de 2011

Calquera tempo pasado foi peor! As fotos de Ruth Matilda Anderson


¡Oh tierra, antes y ahora, siempre fecunda y bella!
Viendo cuán triste brilla nuestra fatal estrella,…
Rosalía

Estes días pódese contemplar en Ourense a exposición “Unha mirada de antano”*. Trátase dunha selección de fotografías de Ruth Matilda Anderson (1893-1983), unha americana que, contratada pola Hispanic Society of America, visitou Galicia entre os anos 1924 e 1926 cun encargo moi claro: rexistrar fotográficamente o cerne da nosa cultura. Ruth Matilda sacou máis de sete mil fotografías e mercou outras tres mil a diversos fotógrafos galegos. Na exposición de Ourense estarán expostas unhas trescentas, pero son suficientes tanto para convencernos de que nos atopamos diante dun dos fondos documentais máis importantes desa época da nosa historia contemporánea como para deixarnos coas gañas de ver a colección completa.

Non carecemos en Galicia de rexistros fotográficos do primeiro cuarto do século XX, máis ben todo o contrario; non hai vila, cidade nin aldea que non teña localizado un amplo repertorio de antigas fotografías dos seus monumentos máis importantes, dos enclaves máis pintorescos ou das festas máis honradas. Pero os nosos fotógrafos centráronse case sempre nas paisaxes, na arquitectura, na familia endomingada, no folclorismo…Coma se o país fose algo que houbera que vender, os fotógrafos da terra esforzáronse tanto en rexistrar a súa cara máis fermosa coma en ocultar a máis desagradable. Tal vez foi Ruth Matilda a primeira que fixou o obxectivo da súa cámara na fonda traxedia deste pobo, o mesmo que xa o fixera Rosalía na poesía ou o facía Castelao na pintura e nos debuxos. As caras das persoas sorprendidas no oficio de vivir, os seus vestidos,  o seu calzado ou os enseres dos seus fogares, son un libro aberto a ese pasado recente de Galicia. Pode sorprendernos que a mirada sexa estranxeira, pero non resulta raro que as miradas máis lúcidas veñan de fóra.


Nas fotografías de Ruth Matilda salta á vista a mesma “verdade” debuxada por Castelao, a dun país, tan fermoso coma inxusto, poboado por xente triste e pobre. O elemento arquitectónico das vilas, das aldeas, das cidades, resiste ben o obxectivo de Ruth Matilda, o mesmo cás paisaxes. Pero, cando a lente enfoca os pes descalzos da xente, os corpos flacos dos mozos ou as tristes caras dos nenos –atención á fotografía dos de Vilanova dos Infantes, a eses “galegos na escaleira”-… aparece nítida esa gran verdade que ninguén debería ignorar nin esquecer: hai apenas oitenta anos eramos un pobo atrasado, inmensamente pobre e esencialmente triste. Todo iso, digan o que digan os tratados de historia e conten o que conten os que viven á conta da fabulación recompensada dun pasado mítico e glorioso para este pobre país –atención á fotografía da habitación de Rosalía-. Nestes tempos de crise a algún poderá parecerlle unha broma, pero, nunca fomos tan ricos coma agora! É unha evidencia que non convén esquecer; tal vez así nos queixaríamos menos e gastaríamos máis enerxías e intelixencia na construcción do futuro ca na reconstrucción fraudulenta do pasado... Porque, como ben diagnosticou Beiras, o problema de Galicia sempre foi de atraso, e hai unha cuestión clave que sempre dificulta a nosa saída de tal situación: a conciencia maioritaria e falsa de que non hai un país mellor ca este. Poderíasenos aplicar aquilo que, referido ós sicilianos, poñía Giuseppe T. di Lampedusa na boca de don Fabricio, no Gatopardo: «os sicilianos nunca quererán mellorar pola sinxela razón de que cren que son perfectos. A súa  vanidade é máis forte cá súa miseria.».

Quédome cunha instantánea desta excelente e imprescindible exposición. Unha nena lava a roupa nun regato; un neno, tal vez o seu irmán, está mirándoa. O neno está descalzo, cos pés metidos na auga. No cartel que aparece debaixo da fotografía informase do lugar e da data na que foi tirada: Sada, 24 de decembro de 1925!


*Ata o 8 de xaneiro do 2012 no Centro Social de Novacaixagalicia (na Praza Maior). En horario de 17:30 a 20:30 a diario. Os sábados, domingos e festivos, ademais do horario de tarde, polas mañáns de 11:00 a 14:00.

jueves, 8 de diciembre de 2011

Fajardo

A casa dos Perera, na Ponte San Clodio

Coa idade, un vai descubrindo que as cousas máis valiosas adoitan ser pouco espectaculares. O mesmo sucede coas persoas, mentres aquelas aparentemente máis distinguidas ou ilustres que algunha vez tratamos acostuman desaparecer  da nosa memoria sen deixar a penas rastro, non é raro que emerxan con forza outras máis sinxelas que simplemente conviviron con nós, que é do que se trata.  Sospeito que unha vida en contacto permanente coa excelencia e co mérito debe resultar de todo punto inaguantable.

Estes días, por exemplo, veume á memoria o Pepe o Perera, un de tantos entre os que coñecín e pasaron polo mundo sen ansias de impresionar. A familia dos Perera, da Ponte San Clodio, levaba o alcume por un antepasado que estivera nas américas. O antepasado fora dos que na diáspora se esquecera de falar o galego. Cando volveu, todo o que lle cheiraba ó idioma nativo transformábao ó seu xeito ó castelán, incluído o seu propio apelido, Pereira, que pasou a dicir Perera. Fíxolle graza ós veciños ese cambio e así naceu o alcume familiar. Os Perera que coñecín, tres irmaus solteiros, eran parentes nosos; unha das miñas  bisavoas, Consuelo Díaz Pereira, era irmá do seu pai. Vivían nunha humilde casiña da Ponte, moi cerca da que fora a natal de Eladio Rodríguez, o eximio poeta e lexicógrafo ribeirao, tan humilde coma a dos Perera. O maior dos irmaus, Juan, era paralítico, home paciente e gran lector; lembro como un compañeiro meu do instituto, o Tejerindo, lle traía tódolos días o ABC e o Ya do quiosco de Ribadavia. O do medio, Ventura, era inspector de policía en Vigo. O máis novo era o Pepe o Perera, que traballaba o capital e andaba algo ó xornal. Cando era cincuentón, alá a principios dos setenta, o Pepe comezou a traballar con certa frecuencia no cámping de Leiro, cando este establecemento estaba rexentado polo Luís de Avión, outro persoeiro que ben merecería unha lembranza. Ó Perera gustáballe moito o traballo no cámping; andar entre estranxeiras con pouca roupa, cando as mulleres de aquí aínda ían moi abrigadas, alegráralle moito a vida. Dese xeito, o Pepe, foi deixando o capital a ermo sen ningunha pena, esqueceuse da rodriga e da cava, e á Ponte soamente ía para durmir. A pesar de que non era xogantín, ás veces, ás noitiñas, facía un pé nalgunha partida, sempre de compañeiro do Luís. Lembro ben a súa estampa de home curtido e correúdo, a súa voz, baixiña, e o seu sorriso, entre escéptico e melancólico; tamén a deferencia coa que sempre me trataba, por sermos parentes, e o nome co que se referían a el os da súa quinta:  Fajardo.

Eu daquela pensaba que Fajardo sería o alcume persoal do Pepe o Perera. Algúns anos máis tarde souben que non, que se apelidaba Díaz Fajardo. O apelido Díaz era o que os emparentaba coa miña familia, e o de Fajardo ignoro de onde viña.  Un día, cando o Pepe xa levaba anos investigando a xeoloxía do camposanto de San Clodio, entre os nomes dos habitantes da parroquia na época do Catastro de Ensenada (1753), atopei  a un tal don Mathias Faxardo de la feligresía de Santa María da Porta, de la villa de Melgaço, e desde entón penso que o apelido Fajardo dos Perera debía estar relacionado con ese tal don Mathias Faxardo, portugués.

Afírmase que o apelido é de orixe galego ou galego-portugués, e podería ser. No idioma do país veciño, fajardo aínda é palabra viva, cos significados de ‘gatuno, traficante, hábil, trocatintas’, que nada casarían co xeito de ser dos Perera, pero xa se sabe que a xenética dá moitas voltas. A etimoloxía resulta dubidosa; Corominas non cre que teña relación co castelán faja, pero non acerta dar outras posibilidades. Tal vez detrás de fajardo estea  o latín fagus ‘faia’, segundo pensan outros autores; en francés temos fayard para o nome da árbore, con formas medievais documentadas fagardus e faijard. En galego, ademais, son numerosos os substantivos que presentan o sufixo –ardo, de orixe xermánico e significado aumentativo ou despectivo: xamardo, moscardo, xabardo, bufardo, etc.  Certo que a actual distribución do apelido Fajardo en España non invita a pensar na súa orixe galega, dunhas vintecinco mil persoas que o levan soamente unhas seiscentas son galegas; pero hai que considerar que houbo importantes liñas fidalgas do apelido, establecidas no levante español, que probablemente favoreceron a súa expansión por aquelas terras. A rama máis importante foi, desde logo,  a que partía de Alonso Yáñez de Fajardo, nomeado adiantado maior do reino de Murcia en 1387. Os Fajardo tamén tiveron importante presencia nas Indias, por iso hai un municipio de Puerto Rico e unha illa no Orinoco, en Venezuela, que levan ese nome. Segundo as crónicas do XVI, o primeiro posesor do apelido sería don Pedro Yañez Gallego, señor de Santa Marta de Ortigueira e avó do citado Alonso Yáñez de Fajardo, quen o levaría por ter vencido a un mouro nunha loita que lle chamaban fajiardo, pero xa se sabe o creto que merecen esas crónicas. Tamén se di que é apelido xudeu, e incluso se dan referencias dalgún Faxardo que practicaba esa relixión; pero, hai que saber que os xudeus levaban exactamente os mesmos apelidos có resto dos habitantes da Península (cousa distinta sería se falásemos dos nomes), como está de sobra demostrado. Eu creo máis ben no simple alcume como orixe do apelido; apelido que, por suposto, levarían múltiples familias sen ningún tipo de relación entre si, aínda que logo a fidalguía propiciase a extensión dalgunhas das súas ramas. Penso, en suma, nuns Faxardo orixinariamente hábiles, trocatintas, traficantes e gatunos. Á Ponte San Clodio, pequeno emporio comercial do Ribeiro na Idade Moderna, chegaría desde Portugal unha destas castes, que, co tempo, rematou na variante totalmente mansa que eu coñecín. Trataríase, en todo caso, dunha evolución moi característica destas terras.