viernes, 28 de marzo de 2014

Castigo colectivo

Hai unha práctica moi perversa que aínda resulta común nos colexios. Trátase do castigo colectivo; castigar a toda unha clase cando algún alumno sen identificar comete unha falta, verdadeira ou suposta. O castigo colectivo foi practicado polo poder en tódalas épocas e a diferentes escalas. Pero nunca se poderá xustificar que paguen xustos por pecadores. As formas do castigo colectivo tamén son moi diversas: poden ir desde quitarche o recreo ata quitarche a dignidade, ou a propia vida, porque hai que saber que os maiores xenocidios da historia foron castigos colectivos. 
O actual sistema tributario español, que vén da reforma fiscal de 1977, inspirada por Fuentes Quintana, fora presentado como instrumento esencial do estado social e democrático de dereito, como o xeito apropiado de contribuír con equidade a soster o importante gasto público dun país desenvolvido. A reforma, executada por Fernández Ordóñez, defendérase cun memorable lema: “Hacienda somos todos”… E así puido suceder durante aqueles anos de xuvenil ilusión democrática; logo, as cousas foron cambiando, talvez por unha lei natural que enunciara Voltaire, que dicía: os miñatos nunca perderán o instinto de papar ós pichóns.
Corenta anos despois daquela social inocencia, ninguén no seu xuízo cree que facenda sexamos todos. Ó contrario, a maioría pensa que o sistema tributario non é máis ca unha forma encuberta de castigo colectivo: de que paguen xustos por pecadores. Porque cada vez que se presentan desequilibrios na facenda pública, incluso fóra dela –caso dos bancos-, en vez de castigar ós verdadeiros culpables, perfectamente identificables, cárgase a conta dos danos nas dúas clases de sempre: na dos máis desfavorecidos e na dos asalariados. 
En España, a crise provocou un grave desequilibrio, que persiste, entre ingreso e gasto público. O ano pasado ingresamos un 37,7% do PIB, fronte a un 46,7% de media na UE, unha diferenza de nove puntos que significa deixar de ingresar uns 90.000 millóns de euros, bálsamo que curaría tódolos nosos males. Como é posible que recademos tan pouco con tipos nominais semellantes ós da UE? Hai tres motivos principais: un sistema tributario que favorece que ricos e grandes empresas apenas tributen, un fraude fiscal elevadísimo e unha economía somerxida voando polas nubes. Diante de isto, o goberno fixo tres cousas, fundamentalmente: cargarlle as culpas de todo ó excesivo gasto –argumento falso en termos comparativos: gastamos un 44,4% do PIB fronte ó 49,8% da UE-; resistirse a perseguir de maneira decidida as bolsas do gran fraude fiscal e da economía somerxida, e, por último, centrar o groso do castigo nos asalariados e nos máis desfavorecidos, que reparten o 50% da renda nacional pero soportan o 80% da carga fiscal.
Agora, todos falan do ditoso Informe para a Reforma do Sistema Tributario do comité de expertos presidido polo profesor Lagares. Pero tales informes, segundo escribía Fuentes Quintana, mestre de todos estes expertos, non son máis ca unha parte –pequena- da oferta no complexo mercado político dos procesos de reforma fiscal. Máis importante foi saber que o comité se agarrara, “como a un clavo ardiendo”, á condición imposta polo goberno de manter o nivel de ingresos no valor actual, supoño que para non incomodar ós miñatos, e, vía novos recortes, reducir o gasto ata o 39,7% en 2016, renunciando así á converxencia con Europa. E o Informe, á marxe de que poida servir para xustificar academicamente algún espolio máis, lémbrame aquilo que escribira Lampedusa no Gatopardo: “É preciso que todo cambie para que todo siga igual”. De mal, claro está.

Artigo publicado no diario "La Región" o venres 28 de marzo do 2014

viernes, 21 de marzo de 2014

Sistema Métrico

Na antiga proba de ingreso ó bacharelato, que se facía ós dez anos, había unha pregunta que nunca faltaba: a referida ó Sistema Métrico. Tratábase, normalmente, dunha equivalencia entre unidades de superficie ou de volume, e ningún cativo que ignorase esas relacións entraba no instituto. Había unha razón para isto: o coñecemento das medidas sempre fora símbolo e ata sinónimo de civilización. Así, cando Montaigne, no XVI, describía o estado de barbarie das xentes do Novo Mundo, apuntaba: «non coñecen as letras, nin os pesos nin as medidas». Logo, a importancia da medida foi medrando co coñecemento científico. E nesas seguimos.
Haberá dous meses, unha TV saía ás rúas de Compostela para preguntar cuestións semellantes ás do antigo ingreso, pero non a rapaces de dez anos, senón a xente adulta, estudantes universitarios principalmente. O resultado foi patético: a maioría dos enquisados ignoraba as unidades do Sistema Métrico e as súas equivalencias. Resultou que a “xeración máis preparada da historia de España” descoñecía, xa non o Sistema Internacional de Unidades, senón o Sistema Métrico Decimal.
Non me sorprendeu nada o resultado: comprobo o mesmo cada ano nas miñas aulas. E o problema, lonxe de amosar visos de solución, agrávase; pero non por causa dos alumnos, intelixentísimos, senón porque cada vez queremos que saiban máis cousas en menos tempo, e non é iso! Agora, por exemplo, xa non é infrecuente que estudantes do último curso de bacharelato –de ciencias!- confundan a lonxitude da circunferencia coa área do círculo... Progresamos adecuadamente.
Isto lévanos ó de sempre: á monumental ignorancia científica que existe en España. Si, xa sei que hai excepcións moi relevantes, pero refírome  á sociedade en xeral. Por moito que se diga, aquí perdura o unamuniano “que inventen ellos”. E teño a sensación de que moitos proxectos cualificados de  científicos, nos que se investiron e invisten grandes cantidades de recursos e de intelixencia, sono máis polo método –e pola subvención- ca pola substancia; mentres, pouco se avanzou, en termos comparativos, no estritamente científico. Talvez aí estea a razón principal das nosas dificultades para atopar unha alternativa ó país do ladrillo.
Pensaba niso o outro día, cando unha periodista repetía ata tres veces que a inhalación de “CO2” fora a causa da morte de dous anciáns de Catoira. Ou cando, con ocasión do tema do prezo da luz, me cansara de ler nos periódicos como subira o “kW/h”, unidade inexistente que confunden co “kWh”, quilowatt-hora, enerxía que consume un aparato de un quilowat de potencia traballando durante unha hora; unha confusión que, asómbrense, ata aparece no Informe Lagares sobre a Reforma Fiscal. Pero eses erros tan frecuentes poderían estar relacionados coa implantación en España dun novo sistema de unidades, o xa denominado Sistema Campo de Fútbol, moi utilizado nos telediarios: “Construyen un parque solar del tamaño de 300 campos de fútbol”; “Los rellenos roban a la ría una superfice de 40 campos de fútbol”, etc.
Atención porque comeza unha nova etapa civilizadora co selo inconfundible da Marca España. Cando o home era considerado medida de tódalas cousas as unidades tiñan unha base antropolóxica –pé, palmo, polgada…-; logo, descuberta a insignificancia universal do humano, coa Revolución Francesa veu o Sistema Métrico, co metro e a súa base astronómica. Agora, o xenio hispano propón unha nova base: a futbolística, en consonancia coa verdadeira cultura do país e co seu sistema de valores… Para que logo digan que ter a mellor liga do mundo non vale para nada!

Artigo publicado no diario "La Región" o mércores 19 de marzo do 2014

sábado, 15 de marzo de 2014

Fukushima: máis alá do imperio dos sentidos

A experiencia do mundo témola a través dos sentidos. Consiste, basicamente, nun conxunto de sensacións que mesturan o premio e o castigo, o gozo e a dor. Aínda así, ó falar dos sentidos pensamos máis nos gozos, esquecendo que se trata, en esencia, de mecanismos defensivos que a evolución foi premiando.
Os sentidos foron bastante eficaces ata o século pasado, ata que o home descubriu a enerxía que estaba acumulada dentro dos átomos. Entón, a capacidade para xerar radiacións ultravioleta, X e gamma, con intensidades moi superiores ás normais na natureza, introduciu no medio perigos indetectables polos sentidos: inimigos invisibles que só podemos detectar coa axuda da tecnoloxía. Outra característica destas radiacións é que a maioría dos danos que producen, en forma de cancros e malformacións na descendencia, son probabilistas e a longo prazo, de xeito que cando aparecen non é fácil saber cal foi a causa que os orixinou. Por iso, para poder ter unha opinión responsable sobre a enerxía nuclear precísase dun certo coñecemento e de informacións veraces, dous factores controlados polos gobernos. Por desgraza, a experiencia indica que os gobernos nin impulsaron o coñecemento do nuclear nin tiveron reparo en mentir cando informaban sobre este tipo de enerxías, especialmente no caso de accidentes.  
Cúmprense agora tres anos do accidente de Fukushima e xa sabemos bastantes cousas. A principal: que foi unha cadea irresponsabilidades dos encargados da seguridade das centrais, e non o terremoto nin o posterior tsunami, a causa do máis grave accidente nuclear da historia. As irresponsabilidades foron consecuencia directa dun pacto de silencio imposto desde a compañía TEPCO, o propio Goberno e a Universidade.  Ese pacto consistía en postular que en Xapón a enerxía nuclear era totalmente segura e en silenciar a calquera que puxese en dúbida ese dogma. Tamén sabemos que o mesmo pacto segue funcionando, como se comproba polo pouco que se fala de Fukushima, máis alá das frecuentes noticias sobre fugas de auga radioactiva, pero contadas coma se de un suceso máis se tratase e ocultando a verdadeira gravidade das mesmas. 
Convén saber, ademais, que a situación na central está lonxe de ser controlada. No pasado novembro comezaron o retirarse as cerca de 1500 barras de combustible usado que se atopaban na piscina do semiderruído edificio do reactor número 4, tarefa que rematará a finais do 2015. Confiemos niso; porque moitos expertos opinan que, de producirse outro gran terremoto antes do remate da operación, sería posible o inicio dunha reacción en cadea sobre ese material,  e a ceo aberto, de consecuencias tan catastróficas que ata sería dubidosa a continuidade de Xapón, tal como hoxe o coñecemos. E non falta quen augura que a catástrofe se estendería a todo o hemisferio norte. Os medios oficiais tachan eses pronósticos de alarmistas, pero o certo é que parten de xente moi cualificada. Porque unha das claves do debate sobre á enerxía nuclear é que son os que saben diso os que máis se opoñen. Sorprendeu que o mandatario occidental  máis drástico contra a enerxía nuclear, despois do accidente, fose Ánxela Merkel; pero resulta que é física.
Escribía Camus na Peste que o mal que existe no mundo vén case sempre da ignorancia. Eu non me esquecería da mala fe dos cobizosos, que adoitan practicar a mentira de forma masiva sen medir máis có propio beneficio. O problema é que, como xa apuntara o Nobel de física Richard Feynman, á natureza non hai quen a engane! Nesta tesitura, é probable que, se o universo naceu cun big-bang, o mundo remate cun big-lie: cunha gran mentira. Converxerían así, por sempre xamais, os dous infinitos proclamados por Einstein: o do universo e o da estupidez humana.

Artigo publicado do diario "La Región" o xoves 13 de marzo do 2014.

viernes, 7 de marzo de 2014

Cultura de entroido

Calquera diría que Rajoy tiña razón cando, no debate sobre o estado da nación, decretou solemnemente o remate oficial da crise. Alomenos iso é o que se podería deducir da alegría con que os consistorios galegos gastaron o diñeiro público  en desfiles de comparsas, concursos de disfraces, actuacións musicais e diversións de todo tipo neste entroido que, a falta dalgunhas celebracións en diferido, xa remata. Non obstante, a cruel realidade é difícil de disfrazar: mentres os servizos públicos caen en picado, os impostos e as taxas medran de xeito exponencial.
Diante destes dispendios festeiros tan pouco exemplares, dos que o entroido non é o caso único, nin sequera o máis gravoso,  sempre xurde a mesma pregunta: debe financiarse a cultura con diñeiro público? Hai quen está a favor e quen está en contra, pero eu, se mo permiten, antes de pronunciarme, pediría que me definisen “cultura”. Si. Porque a clave da dialéctica sempre está na recta definición dos conceptos. Senón pode ocorrer que, coma naquel famoso ministerio orwelliano da verdade, que se encargaba de difundir as mentiras, as consellerías e concellerías tituladas de cultura se ocupen na realidade de administrar a incultura. 
Pero é ben sabido que as palabras máis sinxelas adoitan ser as máis difíciles de definir: que é o tempo, ou o espazo? Que é a alegría, ou  a dor?... Que é a cultura? Os dicionarios poñen: «Conxunto de coñecementos que permiten desenvolver un xuízo crítico a un individuo. Conxunto de coñecementos, crenzas e costumes dunha sociedade.». A min gústame unha definición que daba o pensador alemán Enzensberger, aínda que non case ben co gran valor cultural que lle damos os galegos ó entroido: «A cultura é unha cousa silenciosa, pouco vistosa. Un abre un libro, outro toca a frauta. Un investigador ten unha idea. Dúas persoas discuten sobre Deus e o mundo, a guerra e a paz. Un compositor inclínase sobre a súa partitura… Iso é a cultura.». Habería entón que subvencionar a todo aquel que abrise un libro ou tocase a frauta? Parece claro que non. Aínda así, o desenvolvemento dun país ten menos que ver coa vistosidade do seu entroido ca co número de cidadáns que abren un libro, que tocan un instrumento, que investigan… E todo iso, ben mirado, ten unha única raíz: a educación. Aí é onde ten que estar o financiamento público: na raíz, non no producto cultural rematado, que xa virá de por si, entroido incluído. Por iso Marc Fumaroli, autor de L’État Culturel, recomendaba reducir a intervención do Estado na cultura ó ensino e á conservación do patrimonio, para que a cultura non se transformase nunha nova relixión de Estado, co seu propio corpo sacerdotal e a correspondente Legenda Sanctorum –en Galicia sabemos moito desto-. En consecuencia, parecen totalmente incompatibles os recortes que se están dando no ensino e na investigación con calquera tipo de subvencións merecentes do cualificativo de culturais, as do entroido incluídas. Porque, seccionada a raíz, as árbores morren e calquera práctica cultural devén inútil. 
A maiores, resulta patético que o entroido, festa da transgresión e da liberdade por excelencia, caracterizado por unha visión crítica da orde establecida, sexa agora utilizado como cartel de propagandístico por representantes dos consistorios e ata das máis altas instancias políticas do país. Con franqueza: un entroido patrocinado ou presidido polo poder só pode ser un entroido domesticado! E algo parecido se podería dicir da cultura. Pero claro, foron moitos anos explanando os camiños, traballando para que a cultura perdese a súa carga de rebeldía, xeradora de xuízos críticos, e se fose reducindo ó que agora é:  sinónimo de espectáculo, de anestesia, de celebración, de festa  e de diversión. Un mundo feliz.

Artigo publicado no diario "La Región" o venres 7 de marzo do 2014.