Unha praza

Dicía Pessoa que un xardín era coma un resumo da civilización. Pero se eu tivese que escoller un elemento urbanístico que representase o proceso civilizador non me decantaría polo xardín, faríao pola praza. Paréceme que poucas cousas resultan tan imprescindible para unha vida civilizada coma unha boa  praza.

No home sempre se compaxinan dúas esferas vitais: a persoal, no espazo íntimo e privado, e a pública, no espazo exterior e colectivo que facilita a convivencia. A tal espazo colectivo pertencen as rúas, as avenidas, as pasaxes, os parques, os xardíns, ..., pero ningún deses elementos resulta tan indispensable para o encontro das xentes coma o praza pública, sempre esencial desde a propia fundación das cidades e das vilas. Da importancia das prazas dá conta un feito: dun xeito ou doutro, o poder, ou quen aspira a conseguilo, sempre trata de apropiarse delas: no ágora grego foi unha apropiación democrática; no foro romano, autoritaria; na praza medieval, comercial e espiritual; na renacentista, real e militar, ..; e agora, na praza contemporánea, especulativa e privatizadora fundamentalmente.

En Galicia hai prazas moi fermosas, coma a do Obradoiro, a Maior de Lugo ou a de Ourense. Pero eu prefiro as máis pequenas e acolledoras, coma a de Celanova, a de Ribadavia, a de Mondoñedo, a da Leña de Pontevedra... Por toda España hai prazas encantadoras.  Unha das miñas preferidas está en Barcelona: a Praza do Diamante, a da poética novela de Mercè Rodoreda. Nunca estiven fisicamente nesa praza, pero aparece  moi clara na miña imaxinación: pequena, co pavimento de terra e cunha fonte no medio.  Eu véxoa nunha noite de verán, en festa, iluminada por centos de bombillas que colgan de tiras de corda con bandeiriñas de papel de mil cores; nun palco de madeira toca unha orquestra popular o pasodobre “En er mundo”, e unha parella de futuros noivos acaba de coñecerse e baila ó seu compás...

Estes días fálase moito doutra praza de Cataluña, a da Constitución de Xirona. Non a coñezo: é nova e a última vez que pisei esa cidade aínda non existía. A que si coñezo é a Plaça del Vi (a Praza do Viño), a máis tradicional de Xirona e «obra magna dos nosos antepasados» para Pla, que se chama así por un mercado de viños e augardentes que se celebraba nela no século XVI. Mantivo o seu nome xenuíno durante tres séculos, ata que comezou outro tipo de apropiación do espazo público que non citei  antes: a onomástica. Desde entón chamouse: do Rei (1814-20), da Constitución (1820-23), Real (1823-35), de Isabel II (1836-39), da Constitución (1840-1871), da República (1873-74), da Constitución (1875-1930), da República (1931-39), de España (1940-1975), e coa democracia recuperou o seu nome orixinal. Xa ven o aplicados que foron os xerundenses en cuestións de cambios odonímicos. Non obstante, convén observar como sempre acertaron en saber quen mandaba realmente en cada época... En consecuencia, se agora decidiron cambiarlle o nome á  Praza da Constitución, para que sexa a Praza do 1 de Outubro, sabendo da ofensa que tal nome representa para a metade dos cataláns e a maioría dos españois, é que teñen bastante claro quen manda alí. Vostede non?

Artigo publicado no diario La Región o domingo 18 de febreiro do 2018

A fermosura de Galicia

Hai tempo que perdín o entusiasmo xuvenil polas viaxes. Non é que  defenda a Emerson, cando dicía que viaxar era o paraíso dos parvos, nin tampouco me produce náuseas a idea das viaxes, como lle acontecía a Pessoa. Pero volvinme cómodo, non acredito que o “homo turísticus” vaia perfeccionar ó “homo sapiens”, e aprecio cada vez máis o adaxio latino “domi manere convenit felicibus”: convenlle ós felices quedarse na casa.

Con todo, aproveitei o bo tempo da ponte de Santos para dar unha volta por Galicia. E o periplo fíxome cavilar sobre a veracidade ou non dunha  idea moi común entre os galegos: a de que Galicia é o país máis fermoso do mundo. Castelao, que non admitía disidencia  a este respecto, escribiu no Sempre en Galiza: «non hai galego que non se sinta orgulloso de ser fillo da terra máis fermosa do mundo».  Eu, talvez pola miña formación científica, que dificilmente admite os absolutos, non sería tan categórico coma Castelao. Pero pode que o enclave natural da nosa terra sexa dos máis fermosos do mundo; non obstante, o que non creo é que as nosas cidades e as nosas vilas estean en posesión de tal condición. A maioría ocupan espazos xeográficos privilexiados, é certo, pero a man do home, en vez de contribuír a potenciar esa natural fermosura, como fixeron as culturas máis elevadas, dedicouse nos últimos cincuenta anos a hipotecala, e en moitos casos para sempre. 

Estiven eses días na Coruña, talvez a cidade galega que prefiro e a que mellor coñezo. E todo o mundo fala da súa fermosura: da Torre de Hércules, de Riazor, dos Cantóns, da calle Real... Pero ninguén fala dos caóticos barrios que rodean a cidade antiga: Montealto, Os Mallos, ... Tampouco das últimas actuacións, que deixaron ós xardíns de Méndez Núñez e ós propios Cantóns sen a visión do mar... E cando saín da Coruña para Carballo era tal a cantidade de desmontes, naves industriais e enlaces de estradas, que nin sequera fun capaz de recoñecer paisaxes polas que durante unha década pasara a miúdo. Arteixo pareceume tan horrenda coma sempre; e logo en Carballo, vila na que vivín oito anos, a conclusión foi que se antes era pouco agraciada, cunha maioría de construcións de ínfima calidade, da época do “desarrollismo” dos sesenta e setenta, colocadas sen ningún xeito, ultimamente aínda foi a peor.

E resultou que só cando abandonei as cidades e as vilas e entrei nos espazos rurais as cousas melloraron. Desde logo, nin en Bergantiños nin no Deza se ven os ermos nin o despoboamento da provincia de Ourense; as terras están traballadas, e as casas, aínda que excesivas en tódolos sitios, parecéronme ben arranxadas, e algunhas ata fermosas. No que respecta á costa entre Cee e Noia,  polo Pindo, Carnota, Louro e Muros, ademais de única, talvez sexa a que mellor se conserva de Galicia, ó non sufrir a presión especulativa das Rías Baixas. E as estradas non teñen comparación coas dos anos oitenta. Pero o que máis me compraceu da viaxe foi comprobar que a “Casa Cruz” de Baio sigue aberta: coas mesmas cociñeiras, coa mesma comida tradicional e ata coa mesma torta de améndoas de hai trinta anos.

O miolo de todo isto resulta bastante extrapolable para toda Galicia, e vén ó caso porque me fai moita graza esa fixación que teñen os “urbanitas” de denunciar o “feísmo” do rural galego: que se viron un metálico facendo de cancela, que se viron unha bañeira como bebedoiro dos animais, que se viron un alpendre de ladrillo... Pois direilles que todo iso son minucias comparadas co espantoso e mastodóntico “feísmo” especulativo das cidades e das vilas galegas. Porque o do rural ten fácil arranxo: basta con sacar o metálico ou a bañeira, ou con recebar o galpón. Pero, quen vai arranxar os desastres urbanísticos  das vilas e dos barrios das cidades galegas?

Artigo publicado no diario La Región o venres 25 de novembro do 2016

Eloxio da nugalla

Nunca fagas hoxe

o que poidas deixar de facer mañá.

F. Pessoa 

Como resultado da secular combinación da ética cristiá coa capitalista, vivimos nunha sociedade que santifica o traballo e condena a nugalla. Por iso o traballo é considerado un dos dereitos sociais máis clásicos, mentres a preguiza é un dos sete pecados capitais. Pero non sempre foi así; moito antes, os filósofos gregos ensinaran a desprezar o traballo, por ser actividade degradante para o home libre e só propia de escravos; e algúns, coma Epicuro, ata predicaran a preguiza e o desapego como unha das mellores defensas contra calquera tipo de servidume. Despois acabouse impoñendo o de gañarse o pan coa suor da fronte; pero só na teoría, porque na práctica todo o que puido escaqueouse dos traballos suorentos, e os salarios sempre foron inversamente proporcionais ás suoracións.

Unha das primeiras voces que, diante da explotación dos traballadores, se alzou contra o dogma do traballo foi a de Paul Lafargue, xenro de Marx, quen publicaba en 1883 un provocador ensaio titulado O dereito á pereza, que comezaba cunha significativa  cita de Lessing: «Sexamos preguizosos en tódalas cousas, excepto no amar e no beber». Nel, criticaba a sacralización do traballo levada a cabo por curas, economistas e moralistas, á vez que desprezaba aquelas razas que sentían o traballo como necesidade orgánica, razas entre as que, por certo, citaba a dos galegos, xunto a auverneses, escoceses, pomeráns e chinos; e concluía que tódalas miserias individuais e sociais viñan da paixón polo traballo. Pero, ademais, xa avisaba dos perigos da sobreproducción e do paro, chegando a recomendar unha xornada de traballo de non máis de tres horas e unha dedicación plena ó gozo da vida no resto do día. Algo parecido proporía Bertrand Russell, en 1932, no seu famoso Eloxio da ociosidade. Pero despois dos fogos artificiais da II Guerra Mundial, dos millóns de mortos e dos desequilibrios nos mercados de traballo, melloraron as condicións dos traballadores e esquecéronse aquelas advertencias de Lafargue e de Russell sobre a escaseza do traballo nunha sociedade moi mecanizada. 

Non obstante, agora xa non estamos lonxe de que a maioría dos bens sexan producidos polas máquinas, con só calcar un botón; o que confirmaría as pesimistas previsións de Lafargue e de Russell arredor da sobreproducción e do paro. E só hai unha resposta socialmente aceptable para todo isto: á volta ó clásico eloxio da nugalla. Porque potenciar o espírito traballador nunha sociedade onde falta o traballo é coma recomendar comer moito nunha sociedade famenta. Pero hai que saber que os que se fixeron coas máquinas –tamén coas da propaganda- e acumulan os beneficios, utilizarán tódolos medios para opoñerse a estas ideas; por exemplo, chamándolle traballo ó que non é máis ca escravitude… E esta será a loita do futuro inmediato.

Non; estamos nunha época en que, por xustiza social, os “moi traballadores” deberían ser perseguidos por lei, como antes o foran os vagos; entendendo por “moi traballadores” os que acumulan ou pretende acumular traballo retribuído, que é un ben escaso; porque nada hai que opoñer ós que se divirten rozando montes, investigando xenealoxías ou cultivando o seu xardín, cando o fan á súa conta.…Estamos en tempo de vacacións, cando mellor podemos dispoñer do tempo propio, que niso consiste a liberdade. Pero, máis obsesionados polo ter ca polo ser, non é raro que apliquemos a mesma lóxica do traballo e do consumo a este tempo tan valioso, a este kairós. Eu lembraríalles unhas reflexións de Pessoa; cando di que perder o tempo tamén comporta unha estética, e cando insinúa que só temos de verdade aquilo do que nos privamos: porque só así se pode conservar tal como foi soñado, intacto e puro… Felices vacacións. 

Artigo publicado no diario La Región o venres 17 de xullo do 2015.

Fin de curso

E  non obstante, sostiña Pessoa, a condición suprema dun home consistiría en non saber quen era o xefe do Estado de seu país, nin se vivía baixo unha monarquía ou unha república. Parece difícil de alcanzar ese estado, pero sei que existe: na infancia. Despois, en paralelo co aumento dos coñecementos, transcorre o natural devalar da condición humana… E xa na adolescencia, coa desculpa de que son fundamentais, tratan de ensinarnos cousas que sería mellor ignorar. Por sorte, por moito que se empeñen os profesores, a maioría dos rapaces danlle a mesma importancia a tales coñecementos cá saber que a capital de Afganistán é Kabul. Na realidade, os alumnos intelixentes xa saben que o concepto máis interesante dun curso é o concepto do fin de curso; por iso temos unha memoria tan clara deles, das súas festas e das súas viaxes; e polo mesmo, cando celebramos unha xuntanza cos vellos compañeiros, eliximos as datas de fin de curso e nunca as do comezo. 

Lembro moi ben os fins de curso no instituto de Ribadavia, alá polos anos sesenta. Estaban suxeitos, ademais, a unha liturxia inamovible,  circunstancia que favorece a memoria das cousas. O último día de curso era sempre o trinta de maio, festividade de San Fernando; repito, o trinta de maio, para que se enteren os que din que agora hai moitas vacacións. Ese era un día de festa, de competicións deportivas, ben no campo do instituto, ben no daquela renovado campo do Xestal; todo supervisado por don Gerardo, un home bo, no bo sentido da palabra bo, que era o secretario do instituto e profesor de educación física e da famosa formación do espírito nacional. E entre competición e competición, era un día para permitirse unha extra na cantina: un vaso de “revoltosa” de laranxa e unha “risa”, que era unha galletiña cuberta de chocolate. 

As notas recollíanse o 10 de xuño, un día completamente azul na miña memoria. Sempre íamos ata Ribadavia  en bicicleta, xuntos os de San Clodio cos de Leiro, nunha etapa que tiña como única dificultade o desaparecido alto do Sarralleiro, a medio quilómetro da meta. No instituto, nunha mesa a cargo do señor Mosquera, estaban as papeletas coas notas; unha papeleta por materia, asinada polo profesor correspondente. Non lembro que ninguén levase todos sobresaíntes, e suspender algunha era unha circunstancia bastante habitual, sobre todo para os da vila e naquelas materias cuxos profesores daban pasantías no verán. Pero tampouco lembro a ninguén que chorase por un suspenso. Logo da recollida das notas, antes de emprendela viaxe de regreso, era obrigada unha partida de futbolín no taller de bicicletas do “Refugio”. Á volta sempre tiraba algo de norte, e eran normais os abanicos polos fondais de Beade. Na entrada de Bieite faciamos unha parada de avituallamento, nas cerdeiras de Portapazos, aproveitando que xa era a hora do xantar e que os donos descoñecían o calendario escolar… E entre cereixa e cereixa, desde o alto das cerdeiras, divisabamos o mundo e inspeccionabamos como se presentaba a colleita de pavías… 

A mediados de xullo volvíamos ó instituto, a recoller as prendas para o campamento. Unha herba media seca xa invadira o patio: semellaba que pasaran varios anos desde a última vez que estiveramos alí e que faltaban outros tantos para o inicio do curso…Despois abandonamos o instituto. Secaron as cerdeiras. E o tempo xa nunca deixou de acelerarse.

Artigo publicado no diario La Región o venres 29 de maio do 2015

*Fotografía fin de curso 1966-67 no Instituto de Ribadavia 

 http://www.iribeiro.es/fotos196601.htm