Nomes xermánicos

O outro día daba este periódico unha noticia excepcional: os veciños de Vilavidal, no concello de Ramirás, celebraban os cen anos do nacemento do lugar. E digo excepcional porque coñecer con exactitude cando se formou un lugar non é habitual. Pero neste caso consérvase documentación da primeira casa construída pola familia que lle dá nome ó lugar.

Convén saber que en Galicia a maioría dos núcleos habitados formáronse na Idade Media, hai arredor de mil anos, en consecuencia raramente se documenta o seu nacemento. O que si sabemos, grazas ás coleccións diplomáticas de mosteiros e catedrais, é cando comezaron a documentarse. E un dos xeitos tradicionais de nomear os núcleos sempre foi a utilización  do nome, persoal ou familiar, do primeiro posesor, é dicir do que fixo a primeira casa. É o que en toponimia se chaman “antrotopónimos”, topónimos que reflicten o nome dun antigo dono. Vilavidal, en concreto, podía ser sen problema un topónimo medieval, o mesmo que o son  Vilamarín, Vilamartín ou Vilamoure, porque Vitalis (>Vidal), foi un nome latino bastante común na Idade Media, de aí a frecuencia do apelido. Nalgúns destes topónimos “vila” ou “casa” preceden ó nome do posesor, coma no caso de Vilavidal, pero na maioría o nome aparece só. E aquí enlazo co remate do meu artigo do domingo pasado, cando dicía que entre os galegos da Alta Idade Media puxéranse de moda os nomes dos invasores xermánicos; porque pretendo indicarlles como identificar bastantes na toponimia.

Comezarei sinalando que os nomes dos suevos eran idénticos ós dos godos e ós dos demais invasores bárbaros; por iso falo de nomes xermánicos. Tratábase en xeral de nomes compostos, bitemáticos, sendo xustamente a repetición dalgún deses temas o que os fai recoñecibles en moitos casos, pois a cada tema final correspóndelle unha terminación característica do topónimo.

Así, do tema –ricus, de rik ‘poderoso’, veñen os topónimos rematados en –iz, coma Allariz, Trasariz ou Gomariz, de posesores de nome Aliaricus, Trasaricus e Gomaricus respectivamente. Do tema –mirus, de mer ‘famoso’, veñen os rematados en –mir, -mil, coma Ansemil, Castromil ou Baldemir, de Ansemirus, Vistremirus e Baldemirus. Do tema –ulfus, de wulf ‘lobo’, os rematados en -ufe, –ulfe, coma Froufe, Arnufe ou Borulfe, de Fradulfus, Arnulfus e Berulfus.  Do tema –sindus, de swinth ‘fortaleza’, os rematados en –sende, coma Lebosende, Cristosende ou Ardesende, de Leovesindus,  Vistrasindus e Ardesindus. Do tema mundus, de mund ‘protección’, os rematados en –monde, coma Salamonde, Razamonde ou Baamonde, de Salamundus, Recemundus e Badamundus. Do tema –arius, de hari ‘exército’, os rematados en –ar, coma Baltar, Belesar ou Baldomar, de Baltarius, Belisarius e Baldemarus. Mención aparte merece un numeroso grupo de antrotopónimos rematados en –as, dun xenitivo en –anis, coma Godás, Sandiás ou Requiás, de Gudila, Sandila e Requila, este último, por certo, nome do segundo rei suevo de Galicia.

Cando usaron estes nomes os galegos? Desde o século V ata o XII, aproximadamente, e chegaron a ser predominantes. Logo foron cedendo polo empuxe dos nomes dos santos da Igrexa, conforme se ía estendendo a organización parroquial de Galicia. Pero quedou a pegada toponímica.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 4 de febreiro do 2018.

Bieite

A dicir dun ilustrado, a natureza favoreceu a Bieite cunha das situacións máis fermosas e pintorescas de Galicia; e eu, que coñezo ben Bieite, de alí era a miña aboa materna e por alí andan perdidas algunhas propiedades familiares, comparto a opinión do ilustrado. En pleno Ribeiro, erguida sobre a soleada ladeira que baixa do coto de Santa Elena, domina coa vista gran parte do ameno e virxiliano val do Avia: o das aldeas repartidas polos outeiros, o das veigas á beira do río, o das viñas rubindo polas costeiras e o dos piñeirais coroando os cotos. Certo que Bieite viviu tempos mellores, coma a maioría das parroquias do rural: dos catrocentos habitantes que tiña nos anos sesenta caeu hoxe a pouco máis dun cento, amosando o triste escenario de barrios deshabitados, casas abandonadas e terras ermas que todos coñecemos. Con todo, conserva Bieite unha das mellores festas do Ribeiro: a da Santa Elena, unha festa que mestura na miña memoria o arrecendo dos pementos fritidos e das pavías de Portolodeiro, cos sons dos Chicos del Jazz, da Bellas Farto, dos Satélites…, e coas primeiras incursións adolescentes na busca da túrxida sensualidade das rapazas en flor. En tempos, no Ribeiro, como festa campestre, á Santa Elena só lle facía sombra o San Pedro de Leiro, pero agora ata o supera. E que uns corenta veciños poidan contratar as atraccións musicais que contratan, ano tras ano, danos unha idea da forza da tradición nas nosas xentes: para o bo e para o malo. 

Hai anos que non vou á Santa Elena, pero vexo os programas e xogo a lotería da festa. E hai algo que non me gusta: sempre escriben "Vieite" en vez de "Bieite", que sería o correcto. Teño preguntado e a resposta adoita sela mesma: “Foi así toda a vida. Sempre se escribiu Vieite”. E aquí residen dous erros moi comúns: un, pensar que a vida dun, se acaso sumada coa dos antepasados próximos, é “toda a vida”; dous, considerar que todo o que se vén facendo por costume está ben feito. 

É certo que desde mediados do século XIX o nome de Bieite adoitaba aparecer nos rexistros como Vieite, pero antes xa figurara Bieite. Hai que considerar que a primeira noticia desta poboación data do ano 928, nada menos, e fala da villa Benedicti, é dicir, da vila de Benedictus. Do latín Benedicti, coas regras evolutivas do galego, veu "Bieite" –forma que xa documentamos en 1272-, o mesmo que de Benedictum veu o galego "Bieito" ou o castelán "Benito". Polo tanto, escribindo "Vieite" cométese o mesmo erro ortográfico ca se escribísemos "Vieito" ou "Venito". Por iso o Nomenclátor de Galicia rexistra "Bieite", a forma que se debe usar. A diferenza doutros casos dubidosos, non cabe aquí rebeldía algunha, só terquedade ou ignorancia. Aínda así, o realmente grave é ver escrito "Vieite" na sinaléctica, tanto da poboación coma da estrada; porque as autoridades competentes non poden alegar descoñecemento do Nomenclátor, mentres que, deste xeito, incumpren a legalidade e inducen o erro dos veciños.

Releo o que escribía don Abelardo Moralejo en 1977 sobre a grafía dos topónimos galegos, en Toponimia Gallega y Leonesa, e congratúlome do moito que temos avanzado: xa non resultan comúns os "Puebla de Trives", "Puenteareas", "Mellid", "Orense", "Caldas de Reyes"…, daquela de uso maioritario; e iso a pesar de nefandos episodios puntuais coma o da inventio de "Desván de los Monjes", por obra e graza do anterior Conselleiro de Cultura, ou o da reiterada negativa do Presidente do Goberno de España, que é galego, a dicir "Soutomaior". Pero quedan cousiñas: "San Lorenzo", "San Félix", "Villaverde"… aínda os vin eu en anuncios festeiros deste verán. 

Artigo publicado no diario La Región o venres 12 de setembro do 2014

O Padrón de San Clodio de 1580

Desde a páxina da Asociación Galega de Onomástica (AGON) pódese baixar o meu libro O Padrón de San Clodio de 1580. Estudo histórico e onomástico (2008), libro número tres da Biblioteca Galega de Onomástica.

Pincha aquí para enlazar coa descarga

Galván

De rapazote fun algunhas veces gañar o xornal, principalmente na vendima e no tempo de dar o sulfato. Os meus patróns habituais eran o tío Xildro do Corrillo e o señor Luís o Abeledo, descansen en paz os dous. Xa daquela, os nomes das paraxes dalgunhas das súas viñas tiñan para min un encanto especial: O Arrufado, O San Martiño, O Cortiñal, O Comillón, Mudes, As Costas…, supoño que por escoitalos menos cós das viñas da miña familia. Pero, entre todos os nomes, había un que chamaba a miña atención máis cós outros: era o de Galván, e non me preguntedes por que. Alí, en Galván, tiña unha viña o Abeledo. Era unha paraxe fermosa, entre A Barouta e San Clodio, a carón do Camiño Grande. Lembro ben a viña, en tres socalcos, e o pequeno regato que pasaba polo fondo. Ó lado do socalco de abaixo había un tarreo*, cun pozo e un pereiro. Era alí, á sombra do pereiro, onde almorzabamos, o señor Luís a súa tarteiriña de café con leite con sopas e eu o meu bocadillo. Almorzando, adoitaba contarme algunha das súas andanzas de mozo, normalmente relacionadas co fútbol, coa guerra ou coas mulleres. Pero a historia que eu sempre asocio con Galván é outra, a dun compañeiro de escola  moi traste, tanto que lle puxemos “O Demo” -alcume que lle cadraba e que pasou á súa descendencia: “Os Demiños”-. O tarreo de Galván era do avó do Demo, do señor Javier. Un día, neto e avó foron coller os peros do pereiro, que era bastante alto. Nesas, o avó díxolle ó Demo que lle tivese conta da escada, mentres el recollía a froita para un gheipo. Como o traballo se demoraba e o avó non era de moitas palabras, ó Demo déuselle por pensar… Unha pregunta comezou a repetirse de xeito obsesivo no seu maxín: que pasaría se lle quitase a escada ó avó? E tanto se repetiu a condenada pregunta que non puido evitar o experimento!... Cousas do Demo!

Entenderedes agora a miña debilidade por Galván.

Por desgraza, nas miñas pescudas documentais sobre a toponimia de San Clodio, a pesar do meu interese, nunca atopei rastro de Galván. Que o nome da paraxe non apareza nos detallados rexistros dos Tombos do Mosteiro de San Clodio, ou mesmo na documentación do Catastro de Ensenada, parece indicar que se trata dun nome relativamente moderno, pero tampouco descarto que sexa antigo. Vexamos.

Galván aínda soa a nome da onomástica cabaleiresca, coma Roldán, Tristán ou Esplandián. Porque, en efecto, Galván era o nome dun dos cabaleiros da Mesa Redonda, o  daquel lendario sobriño do Rei Arturo cuxas forzas medraban coa altura do sol,  o contrario do que me pasaba a min cando lle ía carrexar o sulfato ó Abeledo. Discútese sobre o significado do nome Galván, parece que do galés Gwalchmai en última instancia, e que podería significar ‘falcón branco’; pero non hai un acordo total nin sobre a orixe nin sobre o significado do nome. Outro enigma está na rápida incorporación do nome, desde o inglés Gawain, a outras linguas: Galvanus  na forma latinizada, Gauvain en antigo francés, Galván en castelán e galego, etc. En documento de Braga da primeira metade do século XII xa temos a un Galvam (e a un Rolam), pero logo, durante toda a Idade Media, apenas aparece: ningunha vez como nome, un par delas como alcume e cerca dunha ducia como apelido é todo o que atopo nos rexistros informatizados da diplomática medieval galega. Nunca debeu ser común o nome de Galván, nin en Galicia nin no resto da Península Ibérica. Incluso é probable que o Galván hispano non fose un nome persoal, senón un alcume, e pode que non tivese nada que ver co Galván cabaleiresco. Iso explicaría a súa abundancia relativa como apelido: en Galicia lévano arredor de 600 persoas, e máis de 12.000 en toda España. Que non apareza Galván entre os nomes das entidades de poboacións rexistradas en España simplemente apuntaría na mesma dirección, na de que Galván fose un alcume.  

Pero, de ser un alcume, que significaba? José Godoy Alcántara, no seu Ensayo Histórico Etimológico de los Apellidos Castellanos (1871), afirma que o apelido Galván viña de galvanus ‘recadador de impostos’, no b. latín, á súa vez de gabulum ‘gabela, renda’: non me parece moi crible. Corominas, pola súa banda, na voz galbana, «ant. ‘especie de guisante’, mod. ‘desidia, pereza’, origen incierto», tamén rexistra o catalán galbán 'nugallán' pero, prudente, apenas fala do nome persoal e do apelido. En galego, galbana e galván tamén significan ‘perezoso, nugallán’. Curiosamente, na toponimia galega o nome de Galván, descoñecido na toponimia dos núcleos habitados, aparece con certa frecuencia na das paraxes agrícolas, como a de San Clodio, aínda que rexistremos un Casgalván, tamén agrícola, en Moaña, que denota con claridade a antiga casa dun Galván. Pero en xeral son hortas, o mesmo cás diversas Galbana/Galbanas que se rexistran. Poderían mesturarse no topónimo nomes de propiedades de individuos alcumados ou apelidados Galván con terras cualificadas de Galbán ou de Galbana, onde se podería supoñer un significado semellante ó das terras con lentura (boas), pero tamén o contrario, o de terras nugallás para dar algo –lembro agora a Fonte da Nugalla na Aguada-. A maiores, a existencia do alcume Galván ‘nugallán’, tería dificultado a introducción do nome persoal. Pero non sei, o tema resulta moi complicado.

Dito todo isto, convén sinalar que parece indubidable a documentación no norte de Italia de nomes relacionados coas lendas artúricas xa a principios do século XII, entre eles Artusius e Galvanus, aínda que algúns autores, como Edmond Faral, dada a dificultade de que tales lendas chegaran por vía escrita en datas tan temperás, explican doutro xeito a orixe destes nomes: un xermánico Hartewic para Artusius e o cognome latino Galbanus para Galvanus. Pero tamén podería ser que os nomes tiveran chegado a Francia e a Italia coas lendas artúricas, pero por vía oral, cos primeiros cruzados, a finais do século XI. Algo semellante puido ter pasado en Galicia, pola vía das peregrinacións a Santiago. En consecuencia, tampouco desbotaría a posibilidade de que algúns dos primeiros Galván fosen xentes chegadas de fóra.

Antes de rematar, non me resisto a lembrar aquí ó quixotesco Caballero del Verde Gabán; un nome que, na miña opinión, semella un xogo de palabras que fai Cervantes co do famoso relato artúrico de Galván e o Cabaleiro Verde.

Ah! E, preguntarédesvos, que pasou co avó do Demo?  Por sorte, había pouco tempo que arrincaran as patacas no tarreo. O señor Javier aínda viviu bastantes anos: morreu de vello e cristianamente!

*tarreo: 'horta'

Nodar

O pasado oito de marzo o meu amigo Ignacio de Español (o das moxigangas) e máis eu cumprimos con algo que acordaramos hai tempo: facer unha visita á parroquia da Aguada, no concello de Carballedo (Lugo). Xa sei que non é un destino turístico moi coñecido, pero noutra entrada escribirei máis polo miúdo arredor desa visita e do que nos levou alí. Por agora soamente vos direi que unha vez rematada a viaxe, cando nos despedimos no Carballiño, os dous estivemos de acordo en que xa nunca esqueceríamos un día tan fermoso e de tan fortes emocións.

Cando pasabamos por Nodar, unha das localidades da Aguada, o amigo Ignacio contoume o conto dun antigo abade da parroquia. Parece ser que o primeiro domingo que ía misar na igrexa parroquial estaban na sancristía o sancristán e máis el, preparándose a conciencia para o inaugural e santo oficio. A igrexa xa estaba chea de veciños que esperaban con impaciencia a estrea do novo párroco. Neso, o sancristán chamou polo baixiño ó abade para que se achegase ata a porta da sancristía. Desde alí e sen que os visen quíxolle facer unha primeira presentación dos fregueses: -Mire, alí estanlle os da Aguada, alí os de Fofín, alí os da Tolda, alí os de Quintela, alí os de Bidueiros… e alá detrás os de Nodar.

-Ah…- respondeu pensativo o cura- así que aqueles de alá detrás son os de Nodar!... Pois, paciencia home paciencia, que xa darán, xa darán!!!

Moito rimos co conto!!!

Logo, o Ignacio, a quen os anos non lle matan a curiosidade, preguntoume polo significado de Nodar.

- Benquerido amigo Ignacio –díxenlle eu-, hai catro localidades e unha parroquia que levan o nome de Nodar en Galicia. Calquera delas pode estar detrás do apelido homónimo que levan arredor de seiscentas persoas. A parroquia é a de San Mamede de Nodar, en Friol (Lugo), e non debe figurar entre as preferidas polos cregos, se todos pensan no mesmo có que foi parar á Aguada, estremo que non se pode asegurar. Ademais, o mesmo topónimo tamén aparece en Portugal. Con respecto ó significado, parece un claro antrotopónimo; viría do xenitivo do nome ou alcume dun antigo posesor Notarius, un apodo que probablemente se correspondía co oficio de notario. Aínda que nesto dos alcumes, querido Ignacio, nunca se debe eliminar a posibilidade da ironía; casos coñezo onde "o mil homes” é o máis pequeno da parroquia e "o manso" o máis adoecido. De tódolos xeitos, a documentación medieval do patronímico demostra a utilización de  Notarius como prenome. En fin, Ignacio, Nodar é un antrotopónimo semellante a Belesar, de Belisarius, Remesar, de Remesarius, ou Baltar, de Baltarius....

Estaba eu con estas disgresións eruditas, aburrindo ó pobre Ignacio, cando un tractor comezou a repartir purín nunha leira próxima... Imaxinádevos: saímos pitando do sitio coma almas que o demo leva, sen esperar a que os de Nodar  nos deran máis nada...

Faramontaos

Pena Corneira, en Faramontaos (Carballeda de Avia)

No meu libro Nomes do Ribeiro(2007) hai unha entrada dedicada ó topónimo Faramontaos, o nome de catro parroquias de Ourense, unha delas en Carballeda de Avia, e de sete localidades galegas (seis en Ourense e unha en Lugo), ademais dun Faramontáns en Caldas de Reis (Pontevedra). Explico nesa entrada que o nome «vén de foramontanos, que podería interpretarse coma ‘os de fóra do monte’, que eran os habitantes da meseta que fuxían do avance musulmán entre os séculos VIII e IX». Esta explicación parecíame tan clara que non fixen máis pescudas sobre o topónimo: craso erro!

Algún tempo despois da edición do libro descubrín que Corominas dedicara a faramontano unha entrada no seu dicionario etimolóxico. Nesa entrada defendía algo totalmente diferente o que eu escribira: a orixe de faramontano estaría no portugués e galego foramontao «compuesto de foro ‘fuero, tributo foral’ y monte por su contribución a los servicios de monte y caza.». Seguía Corominas a antiga opinión do ilustrado portugués Fr. Joaquim de Santa Rosa de Viterbo, no senso de que a ese nome respondían os antigos enfiteutas, colonos e caseiros que pagaban o foro de montaría ou de monte. Unha vez revisado o Elucidario (1798) de Viterbo, teño que dicir que, a pesar das referencias documentais que aporta o eminente franciscano portugués, non me convenceron os seus argumentos, fundamentalmente porque as datas das referencias documentais que utiliza como soporte, dos séculos XII e XIII, son moi posteriores ás primeiras documentacións da voz e dos topónimos, do século X. Por iso tampouco comparto as explicacións de Corominas, tanto ó respecto de faramontano coma do topónimo Faramontaos. Dubida o eminente etimólogo que sexa autóctona de Galicia a primeira -a- dos Faramontaos galegos, e suxire que un primitivo foromontaos portugués pasaría por disimilación a foramontaos, que en terras leonesas se volvería faramontanos, e que esa forma, trasegada a Galicia, remataría nos Faramontaos toponímicos. Esa suposta peripecia viaxeira resúltame totalmente incrible e coido que hai que descartala completamente, sobre todo polo xa dito: o primeiro foramontaos documentado en Portugal é posterior ó primeiro Faramontanos documentado en Galicia. De tódolos xeitos, sempre me quedaron dúbidas acerca de se o verdadeiro significado de Faramontaos era o que eu lle daba nos Nomes do Ribeiro, tanto por non rematar de ver como se pasou de Foramontanos>Foramontaos, predominante na documentación medieval, a Faramontaos,  coma polo feito de que toponimistas destacados defendían as opinións de Viterbo e Corominas.

Máis tarde, lendo La historia rural francesa (1978, Ed. Crítica) de Marc Bloch, chamou a miña atención ó seguinte parágrafo: «De los nombres de nuestros pueblos, un buen número data de esa época. Algunos muestran que el grupo bárbaro era a veces un verdadero clan, una fara, son los Fère o La Fère, a los que corresponden en la Italia de los lombardos, formas exactamente análogas.». Decidín explorar entón a posibilidade de que fora o xermánico *fara ‘banda, estirpe, clan ou familia en movemento que emigra dun lugar para outro’ o que estivera detrás de faramontaos, de xeito análogo ó que aparece nos faramans que Du Cange (1688) testemuña como ‘xente inmigrante que ocupa terras’. Xa explorara Méndez Ferrín no seu consultorio dos apelidos galegos esta raíz no apelido Faramiñán: «Eu quixera ver en Faramiñán a palabra xermánica fara que Albert Dauzat explica para a onomástica francesa como “dominio dunha familia”. Asi Fara Aemiliani ou “dominio da familia de Aemilianus” sería o étimo de Faramiñán. Resultaría, así, a palabra un cruzamento de xermánico e latín, como os topónimos Faramenga (de Fara Dominica) ou Faramello (de Farea Aemilius), que en ambos casos usan o nominativo e non o xenitivo. Recoñezo que a explicación de Faramiñán,que antes foi Faramillán, non é doada nin simple…». Mentres, para Faramontaos cría Ferrín o mesmo ca min, que se trataba do xentilicio, «os que proceden de máis alá dos montes». Non obstante, en Faramiñán, Faramello, Faramillás e Faramiñás coido que o que hai son simples antropónimos de orixe xermánica, que presentan a raíz gótica fram-, de *frams ‘valente, valeroso’: Framilianis de Framilia (> Faramiñás, Faramillás), *Framilius (>Faramello?), *Framiliani de Framilia (>Framiñán e Faramiñán), e nada terían que ver con Faramontaos.

Elixio Rivas, o eminente filólogo de Xunqueira de Ambía, na súa Lingua Galega, Historia e Fenomenoloxía (1989), ademais de descartar a explicación de Corominas, tamén pensa que Faramontaos significa «‘os de para alá dos
montes, mais alá dos montes', parello a ultramontanos ou tramontanos.». Paréceme acertadísimo ese matiz de comparanza con ultramontanos e tramontanos. Non habería dese xeito ningunha asimetría en chamarlle faramontanos ós que ían de Castela a Cantabria, Asturias ou Galicia e o mesmo ós que ían desde estas terras a Castela –unha cuestión que leva incomodado moito a tódolos autores casteláns que se teñen ocupado deste tema-. Castela estaba máis alá dos montes para cántabros, astures ou galaicos, e Galicia, Cantabria e Asturias estaban máis alá dos montes para os casteláns. E, en ámbolos dous casos se trataba de terras de fóra para os que emigraban dunha a outra banda. Aparecen os camiños dos faramontanos entre Asturias e Castela, entre Cantabria e Castela, e incluso nos Pirineos: lóxico, por esas montañas pasaban os faramontaos/faramontanos, nunha ou noutra dirección, no seu peregrinar na busca doutras terras onde vivir. Quedou o rastro toponímico en Galicia, pero o fenómeno foi máis xeral e a palabra debeu manterse viva durante séculos, con esa equivalencia que sinala Elixio Rivas co castelán ultramontanos ou tramontanos. Por que soamente quedou en Galicia o rastro toponímico? Habería que estudalo, tal vez  sexa simple cuestión estatística (gran número de núcleos de poboación); de tódolos xeitos, na documentación do mosteiro de San Salvador de Oña (Burgos) figura un lugar de nome Foramontanos nun documento do ano 1265 que demostra que o topónimo non se restrinxía ó noroeste peninsular exclusivamente. En suma, creo que Elixio Rivas deu co significado exacto da voz e do topónimo. Faramontaos/Faramontanos eran xentes que atravesaran os montes, xente tramontana, ou ultramontana, que viñera de máis alá dos montes. Cousa diferente é aceptar que a etimoloxía axeitada sexa foramontanus, a pesar da abundancia documental de tales formas: 55 Foramontanos/ Foramontaos/ Foramontanis fronte a 2 Faramontanos no CODOLGA.

Parroquias e Localidades co nome de Faramontaos

Opinión ben distinta á de Méndez Ferrín, á de Elixio Rivas e á miña, con respecto a Faramontaos, tena o eminente profesor J. M. Pérez Prendes, quen se ocupou do tema dos faramontanos no discurso de investidura como doutor Honoris Causa da Universidade Carlos III no ano 2007. Neste discurso analízase en profundidade a interpretación duns feitos que as crónicas de Castela sitúan no ano 814: «In era DCCCLI [814] exierunt forasmontani de Malakouria et venerunt ad Castellam», na versión dos Annales Complutenses (p.a.1126). Trátase dunha cuestión central na Historia de España, por ser considerado este fragmento elemento decisivo na historiografía da formación do Reino de Castela. Pero, no que agora nos interesa, Pérez Prendes, despois de considerar o término foramontao como carente de calquera importancia na lista das habituais dereituras testemuñadas na documentación medieval portuguesa, opina que para Faramontanos e Faramontaos a explicación de Corominas resulta moi forzada: « me parece más posible y sencillo explorar la posibilidad germánica […] desde Jacob Grimm sabemos que “fara” significa línea, generación o estirpe…». E algo semellante xa debía pensar Amable Veiga Arias en 1983, cando en Algunas calas en los orígenes del gallego escribía: «Faramontaos, cuyo étimo acaso sea *Framontanos, con un prefijo (in)fra con el valor de trans; la anaptixis en un caso y quizá la etimología popular en el otro se encargaría de dar lugar a las formas conocidas.».

En efecto, dito todo isto, creo que hai que concordar con estes dous autores que, unha vez descartada a explicación de Corominas, a hipótese xermánica ten moitos visos de ser a verdadeira. A pesar dos numerosos foramontanos/Foramontanos que atopamos na documentación medieval, as dificultades fonéticas para explicar a única forma toponímica que rexistramos en Galicia, Faramontaos, o mesmo que os dous Faramontanos que hai en Zamora, parecen insuperables partindo do latín foras ‘fóra’. O que poderíamos chamar a argola perdida deste cuestión tal vez estea no indoeuropeo *per  ‘cara a, a través de’. Del veu non só  o latín per ‘a través de’ ou o grego peri ‘arredor de’, senón tamén un protoxermánico *faran que tivo ampla descendencia nas linguas xermánicas, entre outras, a raíz gótica fra-, que indicaría ‘orixe, procedencia’. Hai que considerar que, segundo a denominada lei de Grim, o son *p do indoeuropeo pasou a *f nas linguas xermánicas, mentres se mantivo no latín. Palabras con esta orixe son desde o alemán fahren ‘ir’ ó inglés from ‘desde’,  pasando polo suevo *fara (xénero, estirpe, familia) ou o saxón faren ‘ir a, viaxar a’. En todas estas voces mestúranse os significados de viaxe e orixe, de movemento e de grupo. No caso dos faramontaos, que tamén podería ser framontaos (Cabeza de Framontanos en Salamanca) –a mesma alternancia de Framiñán/Faramiñán ou farangulla/frangulla-, a semántica que parece máis apropiada é a de ‘os que viñeron cruzando os montes’: os forasteiros, os tramontanos, como dicía Elixio Rivas. Quedaría así clara a súa condición de xente foránea, de inmigrantes. A disposición xeográfica dos Faramontaos/Faramontáns galegos, arredor do camiño de entrada en Galicia pola provincia de Ourense, creo que apoia esta hipótese. Todos se localizan nesta provincia, salvo o de Pantón, que está na de Lugo, pero moi próximo ó de Nogueira de Ramuín, e o Faramontáns de Caldas de Reis, que sería a única excepción para ese marco xeral interpretativo. Parece entón que se trataría de inmigrantes que viñan de Castela. Fuxindo do avance musulmán entre os séculos VIII e IX? Esta xa me parece agora unha afirmación máis aventurada, sobre todo no de que fuxían dos musulmáns. De tódolos xeitos, non vos quero nin contar as historias que se levan montado á conta do brevísimo texto dos foras montani/ forasmontani dos cronicóns casteláns que antes citamos. E na historia hai tantos forasmontani!!! Nestes casos sempre me vén á cabeza aquela definición de Feynmann: ciencia é poñer en dúbida a opinión dos expertos.

En fin. O sabido: a toponimia é unha disciplina moi difícil, ás veces hai que desdicirse e sempre se está aprendendo. Coma a vida mesma!!

Fajardo

A casa dos Perera, na Ponte San Clodio

Coa idade, un vai descubrindo que as cousas máis valiosas adoitan ser pouco espectaculares. O mesmo sucede coas persoas, mentres aquelas aparentemente máis distinguidas ou ilustres que algunha vez tratamos acostuman desaparecer  da nosa memoria sen deixar a penas rastro, non é raro que emerxan con forza outras máis sinxelas que simplemente conviviron con nós, que é do que se trata.  Sospeito que unha vida en contacto permanente coa excelencia e co mérito debe resultar de todo punto inaguantable.

Estes días, por exemplo, veume á memoria o Pepe o Perera, un de tantos entre os que coñecín e pasaron polo mundo sen ansias de impresionar. A familia dos Perera, da Ponte San Clodio, levaba o alcume por un antepasado que estivera nas américas. O antepasado fora dos que na diáspora se esquecera de falar o galego. Cando volveu, todo o que lle cheiraba ó idioma nativo transformábao ó seu xeito ó castelán, incluído o seu propio apelido, Pereira, que pasou a dicir Perera. Fíxolle graza ós veciños ese cambio e así naceu o alcume familiar. Os Perera que coñecín, tres irmaus solteiros, eran parentes nosos; unha das miñas  bisavoas, Consuelo Díaz Pereira, era irmá do seu pai. Vivían nunha humilde casiña da Ponte, moi cerca da que fora a natal de Eladio Rodríguez, o eximio poeta e lexicógrafo ribeirao, tan humilde coma a dos Perera. O maior dos irmaus, Juan, era paralítico, home paciente e gran lector; lembro como un compañeiro meu do instituto, o Tejerindo, lle traía tódolos días o ABC e o Ya do quiosco de Ribadavia. O do medio, Ventura, era inspector de policía en Vigo. O máis novo era o Pepe o Perera, que traballaba o capital e andaba algo ó xornal. Cando era cincuentón, alá a principios dos setenta, o Pepe comezou a traballar con certa frecuencia no cámping de Leiro, cando este establecemento estaba rexentado polo Luís de Avión, outro persoeiro que ben merecería unha lembranza. Ó Perera gustáballe moito o traballo no cámping; andar entre estranxeiras con pouca roupa, cando as mulleres de aquí aínda ían moi abrigadas, alegráralle moito a vida. Dese xeito, o Pepe, foi deixando o capital a ermo sen ningunha pena, esqueceuse da rodriga e da cava, e á Ponte soamente ía para durmir. A pesar de que non era xogantín, ás veces, ás noitiñas, facía un pé nalgunha partida, sempre de compañeiro do Luís. Lembro ben a súa estampa de home curtido e correúdo, a súa voz, baixiña, e o seu sorriso, entre escéptico e melancólico; tamén a deferencia coa que sempre me trataba, por sermos parentes, e o nome co que se referían a el os da súa quinta:  Fajardo.

Eu daquela pensaba que Fajardo sería o alcume persoal do Pepe o Perera. Algúns anos máis tarde souben que non, que se apelidaba Díaz Fajardo. O apelido Díaz era o que os emparentaba coa miña familia, e o de Fajardo ignoro de onde viña.  Un día, cando o Pepe xa levaba anos investigando a xeoloxía do camposanto de San Clodio, entre os nomes dos habitantes da parroquia na época do Catastro de Ensenada (1753), atopei  a un tal don Mathias Faxardo de la feligresía de Santa María da Porta, de la villa de Melgaço, e desde entón penso que o apelido Fajardo dos Perera debía estar relacionado con ese tal don Mathias Faxardo, portugués.

Afírmase que o apelido é de orixe galego ou galego-portugués, e podería ser. No idioma do país veciño, fajardo aínda é palabra viva, cos significados de ‘gatuno, traficante, hábil, trocatintas’, que nada casarían co xeito de ser dos Perera, pero xa se sabe que a xenética dá moitas voltas. A etimoloxía resulta dubidosa; Corominas non cre que teña relación co castelán faja, pero non acerta dar outras posibilidades. Tal vez detrás de fajardo estea  o latín fagus ‘faia’, segundo pensan outros autores; en francés temos fayard para o nome da árbore, con formas medievais documentadas fagardus e faijard. En galego, ademais, son numerosos os substantivos que presentan o sufixo –ardo, de orixe xermánico e significado aumentativo ou despectivo: xamardo, moscardo, xabardo, bufardo, etc.  Certo que a actual distribución do apelido Fajardo en España non invita a pensar na súa orixe galega, dunhas vintecinco mil persoas que o levan soamente unhas seiscentas son galegas; pero hai que considerar que houbo importantes liñas fidalgas do apelido, establecidas no levante español, que probablemente favoreceron a súa expansión por aquelas terras. A rama máis importante foi, desde logo,  a que partía de Alonso Yáñez de Fajardo, nomeado adiantado maior do reino de Murcia en 1387. Os Fajardo tamén tiveron importante presencia nas Indias, por iso hai un municipio de Puerto Rico e unha illa no Orinoco, en Venezuela, que levan ese nome. Segundo as crónicas do XVI, o primeiro posesor do apelido sería don Pedro Yañez Gallego, señor de Santa Marta de Ortigueira e avó do citado Alonso Yáñez de Fajardo, quen o levaría por ter vencido a un mouro nunha loita que lle chamaban fajiardo, pero xa se sabe o creto que merecen esas crónicas. Tamén se di que é apelido xudeu, e incluso se dan referencias dalgún Faxardo que practicaba esa relixión; pero, hai que saber que os xudeus levaban exactamente os mesmos apelidos có resto dos habitantes da Península (cousa distinta sería se falásemos dos nomes), como está de sobra demostrado. Eu creo máis ben no simple alcume como orixe do apelido; apelido que, por suposto, levarían múltiples familias sen ningún tipo de relación entre si, aínda que logo a fidalguía propiciase a extensión dalgunhas das súas ramas. Penso, en suma, nuns Faxardo orixinariamente hábiles, trocatintas, traficantes e gatunos. Á Ponte San Clodio, pequeno emporio comercial do Ribeiro na Idade Moderna, chegaría desde Portugal unha destas castes, que, co tempo, rematou na variante totalmente mansa que eu coñecín. Trataríase, en todo caso, dunha evolución moi característica destas terras.

Hai hoxe dous, e máis, anos

Se tivera que escoller entre tódolos días do calendario algúns dos que me traen máis lembranzas, un deles sería este: o día dos santos inocentes.

O primeiro que sempre me ven á cabeza, tal día coma hoxe, é a memoria dunha muller que vivía soa nunha casa dos Loureiros, un barrio de San Clodio situado por tras do convento e que agora está deshabitado. A muller en cuestión, velliña e solteira, chamábase Mercedes, a Mercedes dos Loureiros. Non sei por que razón esta mulleriña sempre era o obxecto dalgunha das nosas bromas de nenos no día dos santos inocentes. En concreto, con ela, tratábase dunha trasnada que repetíamos ano tras ano. Preparábamos un paquetiño con figos pasos –a lambiscada de nadal máis popular naquela época, por ser a máis barata-, pero tales figos abríamolos antes, con moito coidado, e enchíamolos de pemento picante. Logo, co paquetiño moi ben feito, con selo e todo, íamos ata a casa da señora Mercedes para entregarllo de parte do carteiro. Penso agora que aquela misteriosa muller -a penas botaba o pe fóra da casa-, obxecto das nosas inocentadas, debía ser moi paciente e xenerosa, pois non lembro que nunca nos recibise con malas palabras. A maiores, unha semana despois, sempre lle íamos cantalos reises e sempre nos daba algo, sen que xamais se queixaxe do picante dos figos. Non hai un día de santos inocentes que non me lembre da boa da señora Mercedes dos Loureiros, e estou por asegurar que o mesmo lle pasa a tódolos que foron nenos en San Clodio por aqueles anos. Sospeito que, cando os cativos aínda pensabamos que o zucre era comida de reis, había unha señora Mercedes en cada freguesía galega.

a cara oculta do Ribeiro
"A degradación soamente é visible para quen coñeceu o pasado"

Outra lembranza que nunca falla nesta data é a da gran crecida do río Avia do ano 1978. Lembro ben aquela tarde de vacacións de Nadal. Chovía a diola dar e estábamos na cafetería do cámping de Leiro xogando ás cartas –¡que ambiente había nas festas de Nadal naquela cafetería e naquela sala de festas do cámping de Leiro!; resulta case imposible que os que ven agora esas instalacións tristemente abandonadas, e non coñeceron aqueles tempos, adiviñen o que era o cámping de Leiro-. Entre partida e partida, á vista do que chovía e da auga que traía o río, saíamos para clavar paus na súa beira e observar como crecía. De supeto, alguén decatouse que o río comezaba a pasar por detrás de nós, polo camiño vello da Esperela á Ponte San Clodio, e tivemos que sair pitando do lugar, antes de quedar completamente rodeados polas augas. De noite, a crecida chegou ata a mesma pasarela que une o campo da Esperela con Leiro, uns seis metros por encima do nivel normal do río, as roulottes que invernaban no cámping apareceron nas viñas do San Martiño, na cafetería a auga alcanzou os tres metros de altura, o edificio da recepción cedeu diante do empuxe das augas...por falar soamente dalgún dos estragos que causou nestas instalacións do cámping e no seu entorno. Foi unha noite pavorosa e de moita angustia para tódolos veciños de Leiro e dos pobos ribeiraos máis próximos ó río. Lembro desa noite, sobre todo, a escuridade –fórase a luz- e o tenebroso bruar do río. Para rematala, sobre as seis da mañá, espertounos a todos un sobrecolledor trono, forte e seco, que moitos cremos que fora o ruído producido polo derrube da presa de Albarellos, un temor que estivera moi vivo aquela noite entre a veciñanza. Por sorte non fora iso, pero non foron poucos os que se levantaron e buscaron cotas máis altas do val.... Foi un día inesquencible, de santos inocentes, de hai trinta e un anos.

A noticia na "Vanguardia"

Podería contar moitas máis cousas relacionadas con días 28 de decembro de anos pasados, a maioría sobre bromas que me gastaron, e que eu, inocente, case sempre cría. Pero, o que me leva a escribir o post de hoxe é outra cousa: a conmemoración da presentación do meu libro Nomes do Ribeiro, outro 28 de decembro, neste caso de hai dous anos. Dado que do acto en si xa hai información suficiente no apartado correspondente da miña web, pensei que unha forma de conmemoralo sería publicando o texto da presentación do libro en Ribadavia; un texto que me teñen pedido algúns dos asistentes, pero que aínda permanecía inédito.

A presentación, na que me acompañou o amigo Manuel Vilanova, o poeta de Barbantes, e Anxo Collarte, concelleiro de cultura, celebrouse o día 14 de xuño do 2008, na casa do concello de Ribadavia. Era unha abafante tarde de sábado. Toda a poboación da Vila estaba pendente, non da presentación do libro, evidentemente, senón do televisor, para ver o segundo partido de España na Eurocopa, contra Suecia, que gañamos 2-1. O mesmo fixemos Manolo e mais eu nun bar da Praza Maior. Por iso chegamos algo tarde ó acto. Aínda así, creo lembrar que fomos os primeiros. E este foi o texto que lin:

Os nomes de Ribadavia

Un ten ás veces a tentación de dicilo todo, sen caer na conta que resulta imposible. Pasoume a min algo diso cando souben que ía presentar o meu libro aquí en Ribadavia e me puxen a anotar ideas para esta presentación. Non era o problema resumir o contido do libro, que, coa idea de que o que os libros queren dicir está escrito, non acostumo a facelo. Ademais, neste caso, seis meses despois da saída do libro á rúa, sei que a maioría dos presentes xa o coñecen e xa saben o fundamental: que é un libro de toponimia e que en, aproximadamente, trescentos artigos dá algún tipo de explicación duns 1200 topónimos ribeiráns, a totalidade da toponimia maior rexistrada, algunha non rexistrada e outra de lugares xa desaparecidos. Daquela, aproveitarei o meu tempo para facer algunhas reflexións sobre Ribadavia e O Ribeiro. Serán reflexións ó estilo das que contén o libro, tratando de non perder o fío das etimoloxías toponímicas e do seu contexto histórico.

Ribadavia: A Vila

Nin que dicir ten que é unha honra presentar o meu libro Nomes do Ribeiro en Ribadavia, a capital do Ribeiro. Unha capitalidade que, no seu aspecto onomástico, recoñecemos os ribeiráns de idade certa baixo o nome da Vila. Ribadavia é para nós a Vila do Ribeiro, ou simplemente A Vila. Como sabedes, vila ven do latín clásico villa ‘casa de campo ou granxa agrícola’, e por iso comezou dando nome a pequenos pobos. Eses pequenos pobos nacían case sempre arredor dunha fundación familiar e acostumaban levar por nome o do seu antigo posesor ou fundador: unha vila Leovesindi, é dicir de Leovesindus, está detrás do nome de Lebosende; unha vila Benedicti, de Benedictus, detrás do de Bieite; unha vila Spanosindi, de Spanosindus, detrás do de Esposende; unha vila Saturnini, de Saturninus, detrás do de Sadurnín, etc. Quedou o nome do posesor e foise o de vila pero permaneceu o rastro nos numerosos lugares que se chaman Cima de Vila, Fondo de Vila ou Cabo de Vila. Co tempo foi variando o campo semántico da palabra, e na idade moderna unha vila xa era unha poboación de certa entidade, unha poboación que tiña algún tipo de xurisdicción e capacidade para poñer unha picota –o monumento onde se expoñía ós reos, verdadeiro símbolo do poder xurisdiccional-. Así, no antigo réxime, foi vila Ribadavia, pero tamén San Clodio ou Beade, cabezas de sendas xurisdiccións, por poñer soamente dous exemplos. Non obstante, coa desaparición das antigas xurisdiccións, a instauración do novo estado liberal e a conseguinte creación dos novos partidos xudiciais, na primeira metade do século XIX, Ribadavia pasou a ser, en exclusiva, a vila do Ribeiro, condición que mantén. Pronto haberá quen queira darlle o título de cidade, como ocorre con outras vilas galegas. Na miña vila de acollida, que é O Carballiño, xa hai indicadores que sinalan cara ó centro da cidade. Sempre abundaron as mentes que consideran que todo é unha cuestión de tamaño, aqueles que sempre prefiren burro grande ande non ande. Non obstante, a min compráceme este concepto de vila, que dalgún xeito combina os dereitos cidadáns e as raíces rurais; é un concepto moi axeitado para todas as vilas galegas, pero especialmente para Ribadavia. Poucas poderían presentar unha estampa mellor para reflectir esa unión dos dereitos cidadáns coa cultura labrega cá daquela IV Asemblea Agraria de Acción Galega celebrada en 1912 aquí en Ribadavia. Aquela asemblea onde a Lira, dirixida polo mestre don Adolfo Campos, estreaba o himno de Acción Galega que leva por letra os famosos versos de Cabanillas:

¡Irmáns! ¡Irmáns galegos!
¡Dende Ortegal ó Miño
a folla do fouciño
fagamos rebrilar!

Si, aínda que Ribadavia medre moito, ¡que Dio-lo queira!, eu seguirei chamándolle a Vila. Ó fin e ó cabo, a cidade, do latín civitas, representa nunha das súas acepcións, segundo nos lembra o diccionario da Real Academia, “o urbano como oposición ó rural”. Por algo Madrid segue a presumir de ser vila, sen deixar de ser unha gran cidade, e en Francia, ese país onde tanto se respecta o rural, tódalas cidades seguen sendo villes, incluída París.

a cousa ía seria.....

Cando nace O Ribeiro

Ás veces considérase á toponimia un simple divertimento erudito. Non obstante, lonxe diso, a toponimia permítenos a cotío confirmar e precisar algúns datos sobre a nosa historia que dificilmente poderíamos concretar por outros camiños. Convértese así a toponimia en verdadeira fonte da historia.

Agora ben, para acadar ese importante lugar hai que despoxar á toponimia de toda unha serie de mitos. Considero fundamental neste senso un principio que enunciara o insigne romanista e arabista don Álvaro Galmés de Fuentes. Dicía: «Ó estudar e analizar a etimoloxía de calquera topónimo debemos ter en conta, ante todo, a racionalidade da súa nomenclatura. O verdadeiro creador da toponimia, que é o falante, é moito máis racional có que dan a entender as explicacións de moitos etimólogos, e do mesmo xeito que lle chama ó pan pan e ó viño viño, chámalle ó monte monte, á pena pena ó val val e ó río río...». Logo, para distinguir entre varios montes hai que adxectivalos, un é Montealto, outro Monteagudo; para distinguir entre as penas unha pode ser a Pena Corneira e outra a Pena Moura; nos vales un pode ser Valongo e outro Valfrío e, en fin, nos ríos un poderá ser Riobó mentres outro será Rio Mao, porque na toponimia, queridos amigos, tamén hai bos e malos.

Parecería así a toponimia ciencia moi sinxela. Pero ocorre que os topónimos son moi estables e permanecen, mentres as falas van cambiando. Pasado o tempo, o desuso dos idiomas nos que os topónimos foron creados fan que moitos deles se volvan opacos na lingua actual. A proximidade dalgunhas desas voces toponímicas antigas con voces vivas, conduce moitas veces á reinterpretacións toponímicas fantasiosas ou pequenas historias que tratan de explicar o significado de certos topónimos. Acostuman coñecerse estas historias como etimoloxías populares, pero moitas das interpretacións dos eruditos están tan lonxe da verdade coma elas mesmas. Non, nin Lebosende é unha senda de lobos, nin Eira de Mouros ou A Man da Moura aluden ós mouros, nin Sandulces era un santo lambisqueiro...

Tiven hai pouco tempo noticia dunha asociación toponímica que me resultou moi interesante, e que paso a contarvos. Creo que se nos pedisen que pensásemos na palabra máis característica do galego, case todos coincidiriamos na elección. Pois ben, teño que dicirvos que por antigüidade documental, alomenos, non nos pertence a exclusiva de tal palabra: correspóndelle ós cataláns. En efecto, nun diploma do ano 982 o rei Lotario dóalle ó mosteiro de Sant Pere de Roda, na provincia de Huesca e diocese de Lérida, unha herdade que lindaba cun montis qui vocatur Caralio. Curiosamente, uns anos antes, concretamente no 974, outro escribán, supoño eu que relixioso, referíndose ó mesmo monte, nin sequera se atrevía a nomealo e escribía: montis qui habet inhonestum et incompositum nomen. Asociaba o bo do escribán o nome do monte co común do membro viril, de orixe latino, carall. Non obstante, o nome era totalmente honesto, tratábase dun topónimo latinizado que presentaba a coñecida raíz preindoeuropea, kar ‘pedra, rocha’, moi abundante en Cataluña nos numerosos Caral, Caralt e Carant da súa toponimia. Pero non só en Cataluña, nos Picos de Europa está a famosa garganta do Cares, o exemplo paisaxístico máis fermoso sobre o significado desta raíz, unha paisaxe que combina pedra, auga e fortes pendentes. Aquí e agora bastaría achegarnos á ermida de San Lázaro para divisar enfronte os montes da Carixa, documentados como montem carisis no século X, montes que lle dan nome ó pobo homónimo da freguesía de Ponte Castrelo e onde, a outra escala, se repiten as mesmas paisaxes do Cares. Preguntaranse agora que foi daquel monte catalán do Carallo, con perdón: pois segue a existir; infrinxindo tódalas leis da evolución fonética, ten agora o púdico nome de Mont Cavall ‘monte do cabalo’... Non temos, que eu saiba, carallos documentados en Galicia anteriores ó século XIII. Os primeiros, que nada teñen que ver coa toponimia, aparecen na lírica profana galego portuguesa. Famoso debeu ser aquel caralho arreyte dos versos do trobador Fernán Esquío, cando relatan o prodixio de que de resultas dunha das actividades que lle son propias tres mulleres pariron o mesmo día. Interesoume a min iso do carallo arreyte e atopei a etimoloxía indubidable nun diccionario portugués, idioma no que aínda existe o verbo arreitar, derivado do latín vulgar adrectáre, derivado ad+ rectus, textualmente ‘endereitar, levantar, erguer’, cun significado evidente. Non deixa de resultar curioso que o último carallo documental medieval galego que rexistro non sexa humano, senón dun mulo, o dun mulo dun cóengo da Catedral de Ourense ó que o fillo dunha tal Catalina Touciña de Niñodaguia, e leo textualmente no diploma notarial, lle corta o carrallo con un coytelo podadoyro, no ano do señor de 1466.

pero foise animando....

Do mesmo xeito que os galegos non posuímos a exclusiva da palabra que acabamos de estudar, tampouco o Ribeiro como topónimo é exclusivamente noso, dos ribeiráns. Como sabemos Ribeiro é un derivado do latín ripa, substantivo feminino que fai alusión á orela dun río, e que como sabedes aparece detrás do nome desta vila, Ribadavia, antiga Ripa d´Avia. Pero, o que tal vez non saibades é que o mesmo Avia nace na cima de Ripás, textualmente a cima da ribeira, por encima do Casar de Nabo, na serra do Suído. A pesar da claridade do topónimo Ribadavia, un erudito do século XVIII, concretamente Juan Antonio de Estrada, escribía nun dos tres tomos da súa Población General de España unha disparatada e pouco coñecida interpretación toponímica: «Fundáronla Griegos, compañeros de Diomedes, quando Tuy. Después los Hebreos llamaron Avia al río, interpretado Voluntad del Señor; y como está en sus corrientes y Rivera, juntándose voces se dixo Ribadavia» (II, 324-325). Pois ben, do latín ripa deriva riparia 'ribeira'. Non obstante o riparius masculino, riparium no acusativo, preciso para ribeiro non existía no latín clásico co significado de ribeira. O riparium de ribeiro é palabra do latín medieval e ten, creo eu, unha connotación de tamaño con respecto a ribeira igual ca cesta/cesto, leira/leiro ou poza/pozo.

O outro día lía no diario La Región un artigo sobre os viños do Ribeiro onde o autor afirmaba que no século XII xa eran moi apreciados. Tratarei de demostrarvos que isto, falando stricto sensu, non é correcto. A razón é sinxela, no século XII aínda non existía o Ribeiro. Escribía Américo Castro: Pongamos fin a la farsa de llamar españoles al emperador Trajano, al filósofo Séneca y a San Isidoro de Híspalis. Ninguno de los cuales es español, porque entonces no los había; por el mismo motivo no son italianos Augusto y Marco Aurelio, ni francés Carlomagno… Sobre estas reflexións descansa nin máis nin menos que a tese do eminente historiador que considera que en España non houbo españoles, ata o século XIII. Efectivamente, español é vocábulo foráneo, concretamente provenzal, segundo demostrou o suízo Paul Aebischer en 1948. A palabra español, probablemente, chegou do sur de Francia no século XIII. Utilizábana os francos para aludir ó conxunto de habitantes da península ibérica, que se coñecían entre eles como Galegos, Astures, Vascos ou Casteláns. Traio isto a colación porque un erro semellante, aínda que menos transcendental para a historia, comenten aqueles que falan dos viños do Ribeiro antes de que nacese o Ribeiro. Por que, cando nace o Ribeiro?

A Terra do Ribeiro de Avia comeza a aparecer na documentación ó fin do primeiro cuarto do século XIV. A primeira referencia que coñezo é do ano 1325; trátase dun documento de San Clodio que asina «..Afonso Rodriges notario jurado en terra do Ribeyro da Auia..». Esta Terra do Ribeiro de Avia era unha das xurisdicións baixomedievais resultantes da escisión da antiga Terra de Castela e tivo unha vida duns cento cincuenta anos. A última noticia sobre a Terra do Ribeiro de Avia aparece nun documento en galego do libro de notas do concello de Ourense do ano 1467, un ano moi importante na historia de Galicia. Foi o ano no que o pobo cha ó grito de ¡Deus fratresque Galletiae! arremeteu contra dos señores e das súas fortalezas na denominada revolta Inmardiña ou revolta das Irmandades. A iso se refire o documento, onde lemos: «... Os do Ribeyro da Ávea e dos ditos partidos tomaran e querían tomar en sí as ditas fortalesas e derribaron Roucos e Formygeiro e Pena Corneyra e querian derribar a Peroja e Cabadoso e Juuencos...». Era o ano 1467, o ano no que ¡Os gorrións venceran ós falcóns! Como é ben sabido, a alegría dura pouco na casa dos probes, e dous anos máis tarde regresarían os falcóns. Esta vez para quedarse. Non obstante, coa posterior derrota de Pedro Álvarez de Sotomayor fronte ó arcebispo Fonseca, apoiado polos Reis Católicos, iniciaríase unha nova época onde aquela nobreza, incluída a do Conde de Ribadavia, quedaría definitivamente suxeita á autoridade do novo Estado. Unha das víctimas desas revoltas foi a Terra do Ribeiro de Avia que desapareceu como institución administrativa. Nos novos señoríos xurisdiccionais que se configuran no século XVI xa non figura o Ribeiro de Avia, soamente a nova xurisdicción de San Clodio do Ribeiro de Avia mantería o rastro toponímico da antiga terra. O resto do antigo territorio repartiríase entre diversas xurisdiccións, a maioría de señorío do Conde de Ribadavia. Eran as xurisdiccións de Castro Cavadoso, Roucos, Veiga e Carballeda e Ribadavia, distintas pero que se recoñecían na práctica como O Condado de Ribadavia. Coincide esa época do século XVI coa de maior prestixio dos nosos viños, e esta é a razón pola que maioritariamente se coñecen, neses anos, e sobre todo fóra de Galicia, como vinos de Ribadavia. Aínda así, a desaparición do Ribeiro de Avia como entidade xurisdiccional non foi capaz de eliminar o concepto cultural e xeográfico do Ribeiro, tan axeitado que xa quedou definitivamente incorporado ó espírito do pobo galego, a través da fala. Desde entón a palabra Ribeiro expresa esa confluencia secular e ambivalente dun viño e dunha terra cun País. Por iso non dubido eu que Ribeiro é un dos nomes que máis se asocia con Galicia e co galego.

E os nomes de Ribadavia

Falaba na presentación do meu libro en Vigo da importancia dos nomes compartidos. A unión de cada un de nós cunha terra e coas súas xentes ten unha medida bastante precisa no número de nomes compartidos con ela: nomes de persoas, nomes de lugares, de tendas, de tabernas, de librerías... Multitude son os nomes de Ribadavia que se acumulan na miña memoria desde a infancia, e sobre todo desde aqueles cinco anos do bacharelato que pasei no seu instituto. Dicía Max Aub, nun libro imprescindible que se titula La Gallina Ciega, que un é de onde fixo o bacharelato. Non lle faltaba razón: eu, sen renunciar á miña patria máis esencial que é San Clodio, considero a Ribadavia a miña vila lexítima. Xa non vou a falar dos nomes de persoa, sería unha longa lista de compañeiros de instituto, profesores e amigos que non vou a citar por non cansarvos, aínda que son nomes que sempre teño moi presentes. Os nomes de lugar, que é o tema que nos ocupa, tamén son moi abundantes: A Vichita, San Francisco, A Oliveira, A Costa do Sarralleiro, Regato de Maquiás, A Cuenga, A Foz, O Xestal, A Barca -que aínda cruzaban os rapaces que viñan da Arnoia ó Instituto-, O Castelo -que eu lembro cunha piscina e unha pista de baloncesto, onde acostumábamos perder nos campionatos escolares, porque o noso forte era o fútbol-... Pero eu teño debilidade por dous nomes de de Ribadavia. O primeiro é A Fonte da Plata; tan gustosa me parecía a súa auga cando viña ó instituto que unha vez estando enfermo e con moita febre, convencín a miña nai para que me levasen a San Clodio unha botella da súa auga coa idea de que me sanaría: e sanoume. O outro nome que sempre teño presente é A Beronza. O Campo da Beronza era o lugar ideal para latar as clases nas soleadas tardes de primavera. Moitas veces íamos alí simplemente para tombarnos na herba e observar a heroica loita das troitas no seu intento por subir a presa na busca de augas máis puras e frías. Esa lembranza de soleadas tardes, na primaveira da mocidade, deitados alí na Beronza e vendo saltar as troitas, creo que é o que máis se aproxima ó meu mito da felicidade.

Tamén son nomes de Ribadavia o Cine Río, o Cine España e o Cine Principal; algunhas festas do Portal fun capaz de ver ata tres películas no mesmo día, unha en cada un. Bar Caracas: parada do Cabanelas e do Rodríguez. Taller de bicicletas Refugio: partidas de futbolín. Confitería Muradás: pasteis sobrantes á metade de prezo. Tenda do Torejas: galletas de coco. Imprenta Ribadaviense e Librería Valeiras: arumes de libros novos e doces perfumes das gomas de borrar de nata. Bar Evencio, enfronte da Banca Nogueira: bocadillos de xamón e racións de empanada, os días de festa. Bar Alfonso: partidos televisados do mundial de Inglaterra de 1966. Bazar Che: primeira cociña de butano, Corberó, e primeiro disco, Poetas andaluces de Aguaviva. Foto Chao, A Lira, os curas ye-ye, Abrente –que fermoso nome-, O Papuxas.... Nomes e mais nomes compartidos con Ribadavia, nomes que permanecen indelebles na miña memoria; na mesma que se amosa débil e insegura para tantos outros.

Non, a min non me trouxo a Ribadavia nin a súa historia fidalga, nin os seus monumentos, nin a fama dos seus viños; iso atrae ós turistas, e eu non son un turista. A min tróuxome a Ribadavia, o mesmo que a San Clodio e ó Ribeiro, a vida mesma. O azar cósmico que nos coloca a cada un nunha familia e nun lugar do espacio e do tempo foi o que me colocou a min no Ribeiro. Non precisan, polo tanto, nin San Clodio, nin Ribadavia nin o Ribeiro de máis méritos ca esa casualidade cósmica para que eu os teña no centro do meu corazón. É por iso polo que me interesan os seus nomes, como me interesa todo o seu. Tampouco chegaron como turistas a Ribadavia outros dous sanclodiáns coma min, sanclodiáns ós que sería inxusto non citar aquí. Refírome ó Padre Eiján e a don Eladio Rodríguez. O primeiro, superior do mosteiro de San Francisco entre 1915 e 1920, e responsable máximo do reinicio da vida fraciscana nesta vila, deixounos ós ribeiráns ese regalo sen prezo que é a Historia de Ribadavia y Sus Alrededores, o segundo, don Eladio, tamén nos deixou ós galegos agasallos de gran valor, sobre todo o seu Diccionario Enciclopédico; pero ós ribeiráns deixounos ademais o himno poético por excelencia destas terras, que non é outro que o poema Meu Ribeiro, un dos poemas máis toponímicos da literatura universal, o que fala das aldeas virxilianas do Ribeiro e desta vila de estreitas calexas e recunchos meiguiceiros. Ningún dos dous, nin o Padre Eiján nin don Eladio, cobraron un céntimo polos seus traballos, o mesmo ca don Leopoldo Meruéndano ou Rubén Álvarez, ós que Ribadavia lles debe tanto. Moito leva chovido desde que os egrexios ribeiráns que acabo de citar publicaron as súas obras, pero en moitos aspectos seguen sen ser superadas. Si, a pesar de subvencións, proxectos, xornadas, universidades, publicacións con todo luxo de cores, etc..., esas seguen a ser as referencias fundamentais para quen queira coñecer O Ribeiro. Non obstante, resulta curioso que nin un só centro educativo destas terras faga honra ós seus nomes. O mesmo lles pasa, queridos amigos, a moitos dos nomes de lugar que recolle o meu libro, a pesar de ser parte fundamental do noso patrimonio e da nosa identidade, unha boa parte deles non gozan nin dun triste carteliño que os conmemore, e outros, simplemente, van perdéndose entre o mesmo mato do que emerxeran cando foran bautizados polo home.

Remato, que tiñan en común o Padre Eiján, Don Eladio, Leopoldo Meruéndano e Rubén Álvarez? Direivos que tiñan o mesmo có chorado Xosé Carlos Gómez Alfaro, o poeta que ven de pousar, definitivamente, a súa saudade no Ribeiro. Todos eran ribeiráns e todos sentían esta terra coma súa. Iso foi o que os empuxou a traballar por ela, e por iso o mellor vennos deles. Ningunha comparación admite esta miña humildísima obra, que hoxe vos presento, coa dos autores que acabo de citar, pero vale a súa lembranza para dicirvos que eles foron a miña guía. Tamén para lembrar algo que moitas veces esquecemos os galegos en tódolos ámbitos: que é preciso querer a todos, pero hai que comezar polos nosos.

Moitas grazas

comentarios:

Maeloc dijo...
Si, nas illas Medas ou Medes do mediterráneo catalán existe unha pedra mariña con forma de carallo, chamada El Carall Bernat,transformada eufemisticamente en Cavall Bernat.
30 de diciembre de 2009 14:55

Maeloc dijo...
Cavall Bernat non é eufemismo pleno, pois a palabra bernat en determinados rexistros do idioma catalán seica significa erecto; de aí que o topónimo EL Carall Bernat signifique carallo ou falo erecto, de acordo coa forma deste illote
31 de diciembre de 2009 21:49

Amigo Maeloc, grazas polos teus comentarios, que inserto aquí para poder exemplificar con varias fotografías o tema de Cavall Bernat. É un topónimo que se repite por toda Cataluña, Valencia e Baleares, dando nome a rochas de forma fálica.

Cavall Bernat de Monserrat

Cavall Bernat de Matadepera

Illote Carallot

Hai acordo unánime en canto a que Cavall é forma eufemística de Carall, non obstante dubídase de Bernat. Para Joan Amades podería vir de vernat ‘illado’ (polo feminino da expresión sol-i-ver ‘só e abandonado’); Enric Moreu-Rey supón un carall armat e Joan Coromines (voz carall, DEcat.) un antigo carall *baranat, derivado de barana, á súa vez de BARANDA. Rafael Chacón, pola súa banda, nun interesante artigo, que leva por título "Carajo, carallo/caralho, carall” (http://www.tallerediciones.com/cuza/modules.php?name=News&file=article&sid=290), escribe: «Bernat en origen es una barra de ferro amb la punta torçuda en angle recte que, penjada per l´altra en una anella clavada en el gruix de la obertura d´una porta, en un peu dret, etc., serveix per a assegurar la fulla d ela porta, una peça plegadissa, etc., ingroducint-ne la punta ena anella o baga qui ha en aquesta según el Dicionari de la Enciclopedia Catalana. Bernat está pues en la expresión de carall bernat por erecto...». Ou sexa que o tan repetido Cavall Bernat podería rematar sendo un Carallo Arreite. ¡Alabado!
A foto, “o carallo 29”, que encabeza o artigo de Rafael Chacón, non ten perda:



Outro enigma para min: o 29 da tan coñecida expresión.

De tódolos xeitos non estou moi convencido de todo o escrito arredor dos cavall bernat, habería que coñecer, sobre todo, os nomes que aparecen na documentación antiga: sospeito da repetición do eufemismo Cavall, da repetición de Bernat, dunha serra do Cavall Bernat en Mallorca, na que eu aprecio forma de cabalo saíndo da auga. Aí tedes a foto:







E dunha rocha de la Verna rexistrada en Cataluña... ¡Cheirame a tautoloxía! Pero, en fin, bastantes inseguridades teño eu na toponimia galega para meterme coa catalana.

Hai hoxe un ano

Hai hoxe un ano estaba presentando, no Centro Cultural da Deputación de Ourense, o meu libro O padrón de San Clodio de 1580. Estudo histórico e ononástico. Pode ser un bo momento para volver a manifestar o meu agradecemento máis sincero a tódolos amigos que estiveron naquel sinxelo acto. Especial mención teño que facer de Pablo Sánchez Ferro, director do Arquivo Histórico Provincial de Ourense, e de Gonzalo Navaza Blanco, presidente da Asociación Galega de Onomástica, copresentadores comigo do acto.

Pablo Sánchez Ferro, Gonzalo Navaza e Frutos Fernández

Teño que dicirvos que, en breve, todo aquel que queira poderá baixar este libro da miña web e doutras semellantes, salvando así o problema que representaba o pequeno número de exemplares editados, problema que imposibilitou a posta á venda do libro. Tamén quero comunicarvos que seguimos traballando co padrón. Tal como apuntaba no prólogo e na propia presentación do libro, o padrón de San Clodio de 1580, ademais do valor onomástico, ten un gran valor histórico, que se irá recoñecendo co tempo. En concreto, creo que se trata dunha das fontes máis completas das que se dispón para o estudo da estrutura da familia na Galicia do século XVI. A busca, análise e posterior estudo de padróns semellantes, xunto cos resultados que en breve esperamos presentar arredor deste da xurisdicción de San Clodio, seguro que poden poñer moita luz sobre este tema, aínda escuro, da Historia de Galicia.

Vaia agora, como conmemoración, o texto que escribira para cerrar o acto de presentación do libro. Hai hoxe un ano.

O padrón de San Clodio de 1580: As palabras imprescindibles
Frutos Fernández González

Un podería pensar que o padrón de San Clodio de 1580 é unha lista de nomes e apelidos sen máis, un documento cun interese restrinxido ós investigadores. Non obstante, eu coido que o padrón é moito máis ca iso. A súa lectura pode ser unha oportunidade de achegarse á historia a través dunha fonte directa. Na realidade unha oportunidade de facer historia, porque a historia nace das fontes, pero as fontes non son historia.

A fonte directa, ademais, produce unha emoción, no simple lector ou no estudoso, moi diferente á que pode producir o libro de historia; unha emoción semellante á que produce a lectura dunha vella carta ou a contemplación dunha antiga fotografía. É unha emoción que nace, creo eu, da percepción de algo moi valioso, da percepción do tempo perdido. Porque resulta indubidable que nas fontes documentais, coma nas vellas cartas ou nas antigas fotografías, fica apreixada unha parte do tempo perdido, e niso xustamente reside boa parte do seu atractivo. Ó fin e ó cabo, tal como deixou escrito San Agustín, a nosa experiencia do tempo redúcese ó instante actual: o pasado e o futuro sólo son xeitos de vivir, tamén de dilatar –diría eu-, o tempo presente. E dilatar o tempo presente, para enriquecelo, non deixa de ser un dos principios fundamentais sobre os que se move a nosa existencia.

Teñen ademais os rexistros do padrón, na miña opinión, algo da esencia dos vellos relatos: dos relatos en estado puro. Relatos do tipo daqueles que escoitamos á beira das lareiras, cando eramos nenos, e entre o fume das tabernas, cando xa o eramos menos. Relatos construídos coas palabras imprescindibles e exentos de toda parolada.

Un dos meus rexistros favoritos do padrón é este de Alonso Suárez, veciño de Leiro:

«Alonso Suarez, biudo, que esta sentado por soldado para la guerra de su magestad. Tiene quatro hijas y un hijo, suyos y de Constança Mosqueyra, su muger, difunta. El hijo se llama Rrodrigo y bibe en la ciudad de Santiago, y la primera hija se llama Briolanja y bibe con Costanza Feixoa en la feligresia de San Clodio, y la otra se llama Maria y bibe con Pedro Suarez, y las otras se llaman Mariña y Costanza y una anda por ay perdida y la otra la crian por servicio de Dios. Tienen bienes por parte de su madre en este lugar y no tienen tutor.».

Teño eu maxinado o relato da historia desta familia contada ó pe do lume nas longas e frías noites do inverno. Comezaría coa narración dos amores de Afonso Suárez e Constanza Mosqueira. Afonso, cando mozos, recitáballe de memoria a Constanza estrofas enteiras do poema do Mío Cid, e por iso lle puxeron ó seu primoxénito o nome do heroe: Rodrigo. Na súa casa tiñan un Amadís, que lían mentres arrolaban a Rodrigo. O libro sería testemuña da concepción de Briolanxa, a máis fermosa entre todas as damas do Amadís. Soñaba Afonso con facer fortuna como soldado nas guerras da súa maxestade, e en volver a Leiro convertido en fidalgo titular dalgún señorío. Mais, cando quixo realizar os seus soños, a teimosa e indestructible realidade do sufrimento humano deixouno a el perdido polos campos de batalla e a Constanza convertida en viúva de vivo ó coidado dos cinco fillos. A carga resultaría insoportable para a pobre Constanza, quen finaría chea de penas e necesidades entre o pranto inconsolable dos cinco cativos. Daqueles soños de Afonso e Constanza quedaría a desgracia dos fillos orfos e o relato da súa historia, transmitida e escoitada polas xentes, xeración tras xeración, ó calor das lareiras nas longas e frías noites do inverno...

Andaba eu dándolle voltas á idea do relato e do narrador en estado puro en relación co padrón de San Clodio e outra vez ó pe do lume, onde acostuman suceder cousas importantes, chegoume unha axuda de valor inestimable. Chegou en forma de artigo de Muñoz Molina, ese magnífico ponderador dos efectos da materia invisible sobre o universo dos homes. Falaba o artigo da importancia do peso do non dito, do non escrito, pero que gravita sobre as palabras para darlle esa densidade misteriosa que constitúe a esencia da poesía. No padrón de San Clodio, queridos amigos, síntese ese peso do non escrito, e por iso coido que está cheo de poesía. Escoitade senón este rexistro de Adega Guerra, veciña de Leiro naquel ano do Señor de 1580:

Adega Guerra,
muger soltera y baldia.
No tiene casa ni biña ni hacienda
sino lo que pide por Dios,
y se mantiene dello.

En Ourense, un dezasete de decembro de catrocentos vinteoito anos despois.

Fabio "Pavoni"

Sempre me interesou atopar as historias que se esconden detrás da asignación dos alcumes. Baixo o meu punto de vista é unha das actividades onde mellor se manifesta a gracia e o enxeño do pobo galego cando se trata de poñerlle nome a algo. Nas investigacións de onomástica histórica dámonos por satisfeitos se desvelamos o significado dun determinado alcume a través da análise lingüística. Non obstante, convén saber que, ás veces, o significado real do alcuño que se lle asigna a un individuo resulta indescifrable por ese método, xa que nada ten que ver co campo semántico do nome propiamente dito.

Entre os alcumes de San Clodio que eu escoitaba de neno había un que chamaba especialmente a miña atención, tratábase de Pavoni. Entre persoas educadas, pertencía ó grupo dos que se utilizaban soamente cando o interesado non estaba presente, aínda que non acababa de ver que ofensa podía esconder aquel mote[1] tan eufónico. Eu relacionábao con Rita Pavone, a mociña italiana co pelo cortado ao garçón que cantaba cousas tan fermosas coma Mio cuore, tu stai soffrendo, cosa posso fare per te... Pero non, en realidade nada tiña que ver con iso, aínda que Pavoni sexa unha variante do apelido italiano Pavone -pavone en italiano significa pavo real-, que debe ter unha orixe semellante ó noso Pavón –apelido que tamén existe en Italia-.

O mote de Pavoni correspondíalle ó Fabio de Cabo, que en paz estea. Nos primeiros recordos que conservo del, o Fabio xa era un home de mediana idade. Era un daqueles agricultores do Ribeiro de antano que a pesar da súa humildade, vistos calquera domingo, con chaqueta e garabata, paseando por Leiro ou Ribadavia, ninguén os diferenciaría de verdadeiros señores. Logo, cando eu era mozo e o tratei, comprobei que o seu porte señorial correspondíase perfectamente co seu xeito de ser de persoa razoable, é dicir, de persoa que razoaba ben. Entendía moito de xardinería, de árbores froiteiras e, por suposto, de cepas. Deses coñecementos, coma os autores clásicos, sacaba boa parte dos seus afinados razoamentos, e a min compracíame moito a súa conversa. Lembro ben o día que me atopei con el, xa velliño, logo dalgún tempo sen velo e despois dun achaque que tivera. Saudeino e díxenlle convencido: Véxote moi ben Fabio. El respondeume sorrindo, pero escéptico: Ás veces ves unha mazá moi fermosa e coloradiña, pero cando a vas comer resulta que a metade, por dentro, está podre. Eu pensei que era unha broma das del, pero o certo é que pouco durou desde que aquilo me dixo.

A pesar dos seus coñecementos agronómicos e do bo uso que facía deles na dialéctica, o Fabio, coma todos os mortais, non destacaba en todo o que lle houbera gustado destacar. Unha das artes nas que non brillaba, a pesar das horas que dedicaba á súa práctica, era na das cartas: gustáballe moito xogar a partida, pero poucas veces gañaba. A súa fama de perdedor era tal que poucos querían levalo de parella. Sempre se queixaba da mala sorte, pero o certo é que poñía bastante da súa parte para que o resultado final fose o habitual. Deste xeito, é o caso que cada domingo, o pobre Fabio, tiña que facer catro ou cinco viaxes ata a barra para pagar o café dos contrincantes. Xustamente de aquí, e non de calquera cousa que tivese que ver co pavo real, ven o alcume de Pavoni que lle puxeran ó Fabio: no antigo Café do Alfredo de Leiro, a cafeteira, segundo se podía ler nas brillantes letras vermellas que coroaban a maquina, era unha PAVONI. Os compañeiros comezaran a chamarlle Pavoni porque pagaba case tantos cafés coma cafés facía a cafeteira PAVONI. Cando isto descubrín, entendín que ninguén, que fose persoa educada, se dirixise a el polo seu alcume.

Non era Pavoni o único alcume de San Clodio que tiña a súa razón de ser nun instrumento tecnolóxico. Lémbrome doutra familia que era coñecida, neste caso, non por un, senón por dous alcumes: os Serenos e os Chocarros. O primeiro resultaba transparente, aínda que non se refería á serenidade coma unha virtude especial da familia ou dalgún dos seus antepasados, simplemente a que o patriarca fora o sereno da fábrica de madeiras do señor Arsenio, na Esperela. O segundo, Chocarro, que finalmente se impuxo ó primeiro, resultaba máis misterioso. Coma Pavoni, sería case imposible coñecer o seu significado sen coñecer a historia da súa asignación. Ten a súa orixe no nome dunha empresa de Navarra que, alá polos anos cincuenta do pasado século, veu montar a maquinaria da antiga fábrica de madeira do señor Arsenio. A empresa chamábase Hermanos Achucarro[2]. O nome debeulle facer gracia ós traballadores da fábrica e quedou coa herdanza onomástica o sereno, ó que comezaron a chamarlle Achucarro > Chucarro > Chocarro os seus compañeiros de traballo.

Foise o Pavoni a estudar a xeoloxía do camposanto de San Clodio, desapareceu a fábrica do señor Arsenio e poucos teñen memoria dos Serenos. Queda hoxe daquela familia un fillo do antigo sereno, o Gerardo Chocarro, que é algo máis vello ca min. Casou en Cuñas e hai moitos anos que vive en Suíza. Cando algún verán nos atopamos, fálame daquelas fermosas paisaxes do lago Constanza e de Kreutzlingen, moi preto da súa casa. Faino porque sabe que me gusta escoitalo falar deses lugares.

[1] Ainda que non aparece nos diccionarios de galego, esta é a palabra –viva en portugués e castelán- que se utiliza no Ribeiro para referirse ós alcumes, e xa o era en tempos do P. Sobreira.
[2] Achucarro é apelido vasco, do topónimo Atxukarro que en euskera significa algo así coma ‘alto da cima’

Ravachol

Desde hai anos, sempre que podo, vou a Pontevedra para asistir ó enterro do loro Ravachol. Este loro é o protagonista do entroido pontevedrés; o seu enterro, e posterior incineración, que se celebra o venres da semana do carnal na Praza da Ferrería, é o acto máis multitudinario.

Elisa e Pablo Marino con Ravachol

O loro Ravachol non é un personaxe de ficción: existiu. Era propiedade dun boticario da Pontevedra de principios do século XX. O exótico paxaro, moi popular na vila do Lerez por ser moi parlanchín, morreu o luns de entroido do ano 1913 e vestiu de loito as festas dese xa afastado ano. Desde entón o enterro do loro Ravachol cerra as festas do entroido en Pontevedra.

As afeccións etimolóxicas do que suscribe levárono a cavilar de onde sairía o curioso nome do paxaro. Tal vez o máis plausible fose un derivado de rabo, coma rabón, rabada ou rabaza. Sería preciso un *rabacho que facilmente daría un aumentativo rabachón, cunha variante rabachol, por vacilación entre a nasal e a lateral, igual que marañón/marañol. A nivel semántico a cousa quedaría explicada pola vistosa cola, ou rabo, de plumas que locen os loros. Non casaba o v de Ravachol, pero era posible que fose un erro na escrita.

Xa estaba eu bastante satisfeito coa miña explicación, cando se me ocorreu buscar en Internet algo sobre o tema. A cousa resultou ser moito máis sinxela. Ó poñer en google Ravachol, apareceron en 0,15 segundos 84900 referencias. A primeira o artigo Ravachol da Wikipedia: François Claudius Koënigstein (1859 - 1892), más conocido por Ravachol, fue un delincuente y supuesto anarquista francés, que se volvió famoso por sus atentados. Pronto confirmei do mesmo xeito que, en efecto, o loro levaba por nome o do “famoso” anarquista, fillo da francesa María Ravachol.

O asunto lévame a dúas reflexións. A primeira, o san escepticismo que é preciso ter ante as etimoloxías dubidosas. Cantas explicacións do significado de algúns topónimos, filoloxicamente impolutas e dadas por absolutamente certas, non serán máis que meras fantasías eruditas? Outro día comentarei algún exemplo máis. A segunda reflexión xira arredor da costume de bautizar ós animaliños co nome de revolucionarios ou delincuentes famosos. Cando eu era neno, por exemplo, eran moi comúns entre os cans os nomes de Trosky e Foucellas. Máis recentemente teño coñecido algúns Jomeini e Batasuna.

É un tema que me atrae, o do nome dos animais. Non é un tema inexplorado, Raquel Aira publicou un interesantísimo traballo sobre os nomes das vacas en Galicia, direivos que os máis frecuentes son: Rubia, Marela, Pinta, Paloma, Linda, Gallarda, Negra, Careta, Toura, Mora, Parda, Xuvenca, Roxa, Morena e Cachorra. Claro que nisto, coma nos nomes persoais, tamén hai modas.

O Carballiño 28-02-09