viernes, 31 de enero de 2014

85 ricos

Foi o titular máis destacado da semana pasada: 85 ricos suman tanta riqueza coma a metade da humanidade! Porque sempre houbo ricos e probes, pero nunca os ricos acumularan tanta riqueza. No mundo xa hai tempo que a ciencia posibilitaría a  desaparición da fame e da pobreza, pero a desigual e inxusta distribución da riqueza, resultado da insaciable e cobizosa natureza dos homes, fan imposible tan humanitario fin. Entre os diversos factores que facilitan a desorbitada desigualdade, da que os españois xa ostentamos o triste título de campións de Europa, destacan tres: a globalización dos mercados, a revolución informática e o capitalismo financeiro. Os dous primeiros non son malos per se, poderíanse aproveitar para facer o ben, pero o carácter especulativo do terceiro convérteo no máis pernicioso de todos. Consiste ese capitalismo, de casino, en comprar e vender o diñeiro a nivel global e velocidade vertixinosa na busca de beneficios instantáneos; iso son o que chamamos “os mercados”, asociacións de especuladores internacionais que dominan a economía e someten ós gobernos para que apliquen as políticas que máis lles conveñen; son os mesmos que nos afundiron hai cinco anos e que agora envían as sinais de recuperación tan aplaudidas polo goberno. Pero na economía que impera debería saberse que recuperación significa volta ós beneficios; nada ten que ver coa mellora das condicións de vida e de traballo da xente: en 2011 “recuperáronse”  os EEUU, pero con seis millóns de traballadores menos, salarios máis baixos e maior precariedade laboral; e en España, cando se faga a conta, resultará algo parecido.
Suponse que o capitalismo financeiro é algo novo. Na realidade é tan vello coma andar a pé; o único que ocorre é que internet e os mercados continuos favoreceron o seu crecemento desmesurado. É tan antigo que xa o atopamos nunha das parábolas máis controvertidas da Biblia, na dos talentos. A parábola conta a historia dun home que se vai da casa, non se sabe a onde nin por que, e entrega unha pequena parte do seu diñeiro a uns servos para que o administren durante a súa ausencia: a un entrégalle cinco talentos, a outro dous e a outro un, “a cada un segundo a súa capacidade” –xa se velaba pola máxima eficiencia na asignación de recursos-. Cando, pasado algún tempo, o home volve e chama ós servos para facer contas: o dos cinco talentos “negociando” gañara outros cinco, e o dos dous outros dous (100% de rendemento!); pero o de un, temendo perdelo, gardárao e devolvíao sen ganancia algunha, causando un gran enfado no capitalista. Que este vivía de especular despréndese  das palabras do servo temeroso: “Sei que es un home duro, que seituras onde non sementas e recolles onde non espallas”; alguén coñece unha definición mellor para un especulador financeiro?  E aínda así, daquela non debía haber os abusos de agora, porque o xefe dille ó medroso: “Puxeras os meus cartos no banco e, así, cando eu volvese, podía colle-los cartos e mailos intereses!”, sinal clara de que aínda non se inventaran nin os “corralitos” nin as “preferentes”. O que si estaba inventado era o despido libre e a inmisericordia: “Ó inútil botádeo fóra á escuridade, onde será o pranto e mailo renxer dos dentes”…
Pero o máis claro desta parábola é a relación que se establece entre a especulación e a desigualdade, cando se proclama coa solemnidade característica: “Porque ó que ten, háselle de dar dabondo; pero ó que non ten, aínda o pouco que ten se lle ha de quitar”. E nesas estamos: en darlle ó que ten e en quitarlle ó que non ten, con gran aplicación dos ministros do ramo. Pero ninguén debería de dicir que non estaba avisado.

Artigo publicado no diario "La Región" o 29 de xaneiro do 2014

viernes, 24 de enero de 2014

Instrución e intelixencia

Un protagonista dun conto de Kafka cría que observando minucias era como se abría a porta do coñecemento xeral; para iso, analizaba o xiro dun trompo sobre si mesmo. A inclusión ou non da palabra “pulpo” nos dicionarios de galego non pode considerarse algo fundamental: leva trinta anos fóra deles e non pasou nada; ó contrario, o negocio do pulpo aumentou considerablemente nos últimos decenios. Non obstante, a polémica que se levantou resulta do máximo interese en múltiples aspectos. Centrareime nun: a distinción entre instrucción e intelixencia. 
Julio Camba foi moi criticado no seu tempo por un artigo que escribiu no diario ABC en 1931; titulábase “En defensa del analfabetismo”. Nel, opinaba que a instrución educativa non aminoraba a estupidez das persoas; moi ó contrario, era un instrumento precioso para reducirlles o entendemento e conseguir que todas repetisen as catro ideas de molde que aprenderan dentro das aulas. Dese xeito, consideraba que en España só os analfabetos conservaban íntegra a intelixencia, «y si algunas conversaciones españolas me han producido un placer verdaderamente intelectual han sido las de esos marineros y labradores que, no sabiendo ni leer ni escribir, enjuician todos los asuntos de un modo personal  y directo sin lugares comunes ni ideas de segunda mano.». Resulta evidente que os críticos non souberon apreciar a grande dose de ironía que atesouraba ese texto, e ata é posible que a Julio Camba se lle fose un pouco a man ó recomendar ó goberno da República que deixase á marxe da alfabetización a un 50% da poboación, aínda que fose de xeito provisional: «mientras no se descubra un procedimiento para que sean los analfabetos quienes escriban.». Pero non se lle pode negar a Julio Camba un fondo de razón. O mesmo Hobbes xa afirmara tres séculos antes que razoa moito mellor quen nunca leu un libro ca quen soamente leu un; cánto máis se o único que se le son apuntes, como sucede agora con frecuencia. Por non ir tan atrás, unha confesión de Muñoz Molina resulta moi reveladora: «algunas de las personas de las que más he aprendido en mi vida apenas sabían leer y escribir.». Eu doulle bastante razón a estes autores: unha, porque a mellor profesora de literatura que tiven era analfabeta, coma Homero; e outra, porque ano tras ano observo como unha boa parte dos alumnos que saen dos institutos, tras seis cursos de estudos, xa perderon parte da viva intelixencia que traían cando entraron. E ás veces ata me pregunto se a coincidencia radical de “estudo”, “estupidez” e “estulticia” non será algo máis ca unha pura casualidade.
Si; estiven atento ás respostas que da xente diante desta polémica do pulpo nos distintos medios de comunicación. E, en xeral, parecéronme máis intelixentes, e prudentes, as das persoas que sospeitei con menos instrucción: “eu sempre dixen pulpo”, “cada un que diga o que lle pareza”, “co de polbo entendo outra cousa”, “parece que nalgúns sitios din polbo”, etc. Mentres, entre os que sospeitei estudados, a maioría simplemente repetiron o que lles ensinaron: “iso é castrapo”, “falando correctamente debe de dicirse polbo”, “aínda van querer meter Roblecito por Carballiño”, etc. Non obstante, do único que se trata é de que hai persoas quen pensan ter datos que demostran que “pulpo” é forma patrimonial tan galega coma “polbo”, e someten eses datos ó estudo e dictamen da institución competente nesta materia. What´s the problem? Xa o dicía Isaac Díaz Pardo, en castelán: «No logro comprender cómo gentes que gozan de una formación universitaria importante tienen reticencias a que el rigor histórico se conozca».  Si, é unha cousa estraña. Pero é.

Artigo publicado no diario "La Región" o 24 de xaneiro do 2014

jueves, 16 de enero de 2014

Eusebio


A expedición formábana media ducia de mozos e saíu da Praza cando aínda quedaba un home e medio de sol. Era o dous de maio de 1962, véspera da Santa Cruz, festa grande de San Clodio. Aquel ano a colleita ía adiantada: había gromos dunha cuarta e xa se deran dúas mans de sulfato. Ós nenos houbéranos gustado ir cos mozos, pero quedamos distraídos mirando como se facían os palcos da música; se montaban as tómbolas,  barcas e tiros de pichón, e se poñía a iluminación da festa. Non había moito, alguén trouxera a noticia de que na taberna de Cenlle se podería ver por televisión o partido da final da Copa de Europa entre o Real Madrid e o Benfica, e San Clodio mandaba aqueles emisarios para comprobalo. Porque nos vales profundos, como o do Avia, aínda non entraran as ondas do novo invento, e iso a pesar de que don José, O Comandante, trouxera un aparato dos Estados Unidos e colocara unha antena na punta dun piñeiro, nas laxas de Cabo,  pero non conseguira ver máis ca unha neve verde caendo e caendo.
Antes de saír para Cenlle, os mozos, todos do Madrid, facían bromas: Ti que prefires, que xíe ou que perda o Madrid? A maioría decantouse por que gañase o Madrid aínda que non quedase un gromo vivo. Logo, alguén considerou: E se perde o Madrid e xía? Entón é mellor morrer!, dixo o Gino. Despois vímolos subir, felices e contentos, pola costa do Piñeiral, camiño de Cenlle; levaban o mesmo ánimo dos que emprenden unha gran aventura. Nós teríamos que contentarnos con escoitar o partido pola radio, desde a Praza, aproveitando o gran volume que lle daba o Abeledo ó iberia que tiña na galería.
En cánto se puxo o sol, un norte xélido convenceu á parroquia de que a xiada talvez non fallase. Pero aínda así, poucos deixaron de atender ós aparatos de radio. Eu estiven pendente das aliñacións, máis que nada por escoitar o nome de “Costa Pereira”, o porteiro do Benfica: ningún dos outros nomes, incluídos os de Di Stefano, Puskas, Coluna ou Simoes, resoaba na miña cabeza coa rotundidade daquel “Costa Pereira”. Na primeira parte todo foi festa: Puskas conseguiu o que agora chaman un hat-trick, pero os portugueses, con dous goles, non daban o partido por perdido. Na segunda, todo se torceu. O Madrid non marcou máis goles e o Benfica sumou tres novos. O quinto e último, de Eusebio, xa non o escoitamos, porque o iberia do Abeledo saíu voando pola fiestra e esnaquizouse violentamente contra o chan da Praza cando Eusebio marcou o cuarto. Ese foi o día que coñecemos a Eusebio. 
A mañá do día tres apareceu soleada. Os mozos da expedición durmían tranquilos nas súas camas despois de consolar as penas deportivas, camiño de San Clodio, cunha botella de soberano. Pero as nais erguéronse co día, para ver os gromos. Logo, entre choros, os músicos da Lira non tiveron nin ánimos para tocar a alborada, e suspendeuse a festa. Nos meses e nos anos seguintes partiron novas e múltiples expedicións de mozos do Ribeiro, agora organizadas polo Instituto de Emigración e sen billetes de volta… A semana pasada morreu Eusebio…, e Paíño. En maio, novos grupos de mozos se xuntaran nos bares, ilusionados, para ver outra final da Copa de Europa. Logo, empuxados pola xiada que non cesa, partirán en novas expedicións cara a lugares incertos. Inocentes, levarán na cabeza os seus messis, os seus ronaldos…, como nós levamos os nosos amancios, os nosos pelés… Porque as rodas do tempo e  do destino nunca se deteñen.

Artigo publicado no diario "La Región" o 16 de xaneiro do 2014

viernes, 10 de enero de 2014

A propósito de "pulpo"

Sentenciou Emilia Pardo Bazán nunha ocasión, sentando diferenzas entre o Rexurdimento galego e a Renaixença catalana,  que “el gallego no lo hablan los que lo escriben”. E era certo: non falaba en galego Murguía con Rosalía, e nin sequera Pondal o falaba habitualmente; tampouco o falaría Castelao coa súa muller, nin Losada Diéguez coa familia, e o mesmo a maioría dos galeguistas históricos. Foi tanto así que a non pertenza deses escritores e intelectuais ó “pobo”, maioritariamente galegofalante, que pretendían defender e reivindicar é unha característica fundamental a considerar ó estudar a cultura galega contemporánea. Entre as consecuencias desa realidade está a especie de fe de converso que tiveron moitos dos nosos escritores, fe que os levou, no que se refire á lingua que escribían, ó que se coñece co nome de “diferencialismo”, isto é, a ser anticastelanistas no léxico, ou sexa, a buscar entre as diversas posibilidades léxicas aquelas que máis se diferenciaban do castelán. Non se pode negar que non houbera razóns históricas para tal actitude, pero tampouco que se cometeron, e aínda se cometen, excesos; porque a fe do converso case sempre vai asociada a posturas inquisitoriais, e o espírito do “diferencialismo” aínda non está extinto na causa do galego. Non obstante, debería de saberse que do amor que sinte un pobo pola liberdade tamén dan conta os dicionarios. E  teño que recoñecer con pena, que, a día de hoxe, o vocabulario normativo galego aínda non me transmite a sensación de liberdade que eu desexaría. Porque sei de bastantes palabras que, con acusacións falsas, padecen o exilio inxusto de fóra dos dicionarios. É certo que a maioría seguen vivas na voz do pobo, coma sempre, pero non se sabe por canto tempo: as armas a favor e en contra das palabras son agora máis poderosas ca nunca. E aínda así, hai que aceptar que algo temos avanzado ultimamente.
Non fai mal o alcalde do Carballiño en propoñer a inclusión da palabra “pulpo” no dicionario da Real Academia Galega. Ó contrario, diría que fai moi ben, porque peta educadamente na porta da única institución á quen lle corresponde dictaminar ó respecto. Fan moi mal, non obstante, aqueles que, sen coñecemento de causa, xa se manifestan en contra da inclusión da palabra; inclusión que, por certo, non lle impediría a ningún galego seguir utilizando “polbo” cando así lle petase. Pero non hai que escandalizarse; xa clamaba en van Agustín García Calvo contra aqueles que, a través da lingua, «quieren ordenar el mundo […]  queriendo, por ejemplo, que España sea una, que los Estados Unidos sean uno, que Cataluña sea una, que Euskal Herria o Galicia sean una cada una [...]. Da lo mismo: el caso es someter al ideal a todos, dentro de las fronteras que les toquen: que todos sean uno.». Particularmente, non me preocupa en absoluto a decisión da Real Academia: eu seguirei pedindo “pulpo” nas tabernas, como fai a maioría do pobo galego, e escribindo “pulpo” nos meus textos, pero teño unha opinión clara ó respecto. Esta columna non é o lugar apropiado para debullar tódolos argumentos a favor de que “pulpo” sexa considerada palabra tan galega coma “polbo”, que o é, pero o comentario dun membro da Mesa Pola Normalización Lingüística, no senso de que defender a inclusión de “pulpo” no dicionario era favorecer o “castrapo”, inclíname a facer unha breve consideración histórica: Corominas dá como primeira data de documentación da palabra “pulpo” un texto en castelán de principios do século XIV; pois ben, na documentación medieval galega atopamos a palabra “pulpo” douscentos anos antes. Pola contra, as primeiras noticias que temos de “polbo” nos Corpus  do Galego Medieval son do século XV, tres séculos posteriores. Pero, home de Deus! Por tódolos santos do ceo!  “Pulpo”, castrapo!  Hai que oír cada cousiña por estes campos do Señor!

Artigo publicado no diario La Región o 9 de xaneiro do 2014

Comentario previo (10/01/14):

A gran repercusión que está a ter esta polémica é digna de estudo. Pero centrareime neste comentario nun só aspecto: na cantidade de xente con algúns estudos que rexeita a proposta co argumento de que “pulpo” é palabra castelán allea ó galego. Por que teñen esa seguridade?  Será pola autoridade que lle supoñen a quen llo dixo ou pola que lle conceden a todo aquilo que lle ensinaron? Ou é que estudaron eles mesmos esta cuestión? Cada vez convénzome máis no que dixo Américo Castro: “España es más un país de creyentes que de pensantes”… Logo resultou que os culpables eran inocentes. As maiores tropelías da historia da humanidade cometéronse por crer no que dicían as autoridades!  E Feynmann dixo: “Ciencia é poñer en dúbida a opinión dos expertos”. Resúltanme moito máis intelixentes as respostas na rúa dos que supostamente teñen menos estudos, que se limitan a dicir que eles sempre dixeron “pulpo”, ou “polbo” se é o caso. O mal está nos que pensan que saben, sen saber!
E se logo resultase que “pulpo” pasou do galego ó “castelán”?









sábado, 4 de enero de 2014

Eloxio das tabernas

Este tempo de invernía sempre me trae á memoria as tabernas de antano. Gustábanme aquelas tabernas rurais, metade taberna, metade tenda de ultramarinos, nas que as esencias espirituosas propias do negocio viñan mesturadas coas do tabaco, as do xabón, as do aceite, as da canela; aqueles mostradores de madeira con permanente cheiro a lixivia; aquela mesa, única na maioría dos casos, que tanto valía para botar unha brisca coma para ler un periódico atrasado; aquelas fotos afumadas de vellos almanaques que, perdidos os días e os meses, reducían a medida do tempo ó paso dos anos… Pero o gran valor das tabernas non estaba nos decorados, senón nos actores. Poucos lugares do mundo rural, e do urbano,  poderían competir historicamente coa taberna  en canto a espazo de sociabilidade e aprendizaxe en liberdade. Desde o poder, cívico e relixioso, sempre se fomentou unha imaxe da taberna como nai de tódolos vicios, pero era unha visión parcial, froito da desconfianza cara a un lugar difícil de controlar e mediatizar. Opino coma Savater: non hai signo de civilización máis indubidable cá abundancia e calidade das tabernas. E por iso Galicia, aínda que pobre, sempre foi un país sumamente culto e civilizado; ata que comezaron a desaparecer as tabernas.
As tabernas do Ribeiro talvez non fosen coma as betanceiras, para Cunqueiro as máis fermosas de Galicia, nin se comparasen coas santiaguesas no número de títulos dos seus seareiros, pero debían estar entre as mellores para a aprendizaxe do canto, da filosofía popular, da xeografía do país ou mesmo das artes da narrativa e do teatro. A iso axudaban tanto as propias características dos nosos viños, axeitados para unha filosofía humana peripatética e sentimental, como recoñecía o propio Cunqueiro, coma o paso continuo de arrieiros e mercadores de viño que chegaban de todo o país cargados de relatos e de experiencias. As miñas tabernas eran as de Leiro: a do “Charrapas”, a do “Camba”, a do “Carrachuchelo”, a do “Nores”, a do “Nabor”. Nelas bebíase moito e ben. Pero tamén facíamos frecuentes incursións polas de Ribadavia, polas do Carballiño, por Riobó, por Berán, por Lebosende, por Pazos de Arenteiro, por Beade, por Esposende, polo Barón, polo Porto… Había que controlar o territorio. 
A taberna, aínda nas versións posteriores do bar e do café, é un dos misterios máis gozosos da vida, que convén aproveitar. Concordo con Samuel Johnson, un sabio inglés do XVIII, cando dicía que «entre o ideado polos homes non hai nada que produza tanta felicidade coma unha taberna». A taberna é un dos mellores antídotos contra a soidade, dentro un pode esquecerse dos problemas cotiás e en poucos lugares se ten unha maior sensación de seguridade. Contra do que é crenza común, os veteranos da taberna, e os bos taberneiros, adoitan ser discretos e lúcidos: apenas preguntan, deixan que fales do que queiras e logo son capaces de ler nese relato o que precisas saber ou escoitar. Por iso, algunhas das cousas máis importantes, sobre nós mesmos, sobre os nosos devanceiros, sobre os amigos e sobre a vida, aprendémolas nas tabernas. A taberna é ademais, por todas esas razóns, unha das bocas principais da literatura: nela é onde un comeza a entender que é iso do “sentido da vida”. A débeda da literatura universal coas tabernas é inmensa, moito maior ca coas aulas universitarias, e ninguén se debería atrever a escribir nada sen ter certa experiencia da vida tabernaria. De Homero a Joyce, pasando por Dante, Rabelais, Lope de Vega, Baudelaire, Allan Poe, Dostoyevski, Hemingway, Truman Capote, Juan Rulfo, Onetti, Cunqueiro, Celso Emilio e tantos outros, a historia da literatura esta chea de grandes bebedores e de asiduos das tabernas. Si, xa sei que houbo excelentes escritores que nunca probaron o alcohol, e que ata aborreceron as tabernas. Sempre se poñen os exemplos de Kafka e  de Borges; pero, non notastes coma unha friaxe que percorre o espiñazo ó ler os seus relatos?

Artigo publicado no diario "La Región" o 4 de xaneiro do 2014