Verán

Xa estamos no verán. Nun suspiro pasouse do solsticio de inverno ó equinoccio de primavera, e noutro chegou o solsticio do verán. É o tempo que fuxe inexorablemente, e non dun xeito uniforme, senón uniformemente acelerado. Non obstante, Séneca pensaba que o tempo do home non era curto, tan só que desperdiciaba gran parte del en cousas que non lle conviñan: por iso dicía que non eramos pobres en tempo, senón pródigos con el. E coido que tiña razón, e que unha das causas do ano tan acelerado que levamos ten que ver co excesivo tempo que lle vimos dedicando á política; que podía ser un tempo proveitoso se a política fose boa, pero que se transforma nun tempo totalmente desperdiciado cando a política é ruín, coma a nosa. En consecuencia, tratarei que tal ocupación non perturbe o meu tempo de verán.

Porque, ademais, os veráns de agora son máis curtos cós de antano. Na miña memoria, por exemplo, o San Pedro, que acaba de pasar, xa se situaba no verán máis centroso, e agora semella que apenas está ó principio. Mentres, no remate, setembro aínda era un mes de veraneo; pero nos últimos tempos é raro que este pase da Virxe de Setembro (día 8). É certo que nesa percepción pode influír o acurtamento das vacacións escolares, que tamén axudan a definir o tempo de verán, pero creo que hai algo máis, relacionado cos cambios no clima. 

Claro que a percepción do verán tamén ten cambiado moito na Galicia interior. Por diversos motivos, pero talvez un dos máis importantes teña que ver co diferente uso que se facía dos ríos, en especial para o baño. Hai corenta ou cincuenta anos, o río era elemento central do verán en multitude de vilas e aldeas, especialmente para a xente moza. Un non podería imaxinar un verán daquela sen baixar ó río a bañarse. Praias fluviais, coma a do Cuco no Carballiño, a do Misieiro en Leiro, a da Beronza en Ribadavia, as do Miño en Ourense –cito algunhas que coñecín, pero había en tódolos lugares- tiñan unha animación que hoxe resulta difícil de explicarlle ós máis novos. Porque agora apenas se ve xente bañándose nos ríos; e iso a pesar de que o baño da sabedoría de Heráclito fora nun río, non nunhas augas chocas nin no mar. Pero ocorreu que fronte ás piscinas e a praia, o baño nos ríos ata colleu certa fama de sucio e perigoso; e non obstante, eu non lembro baños tan limpos coma os que nos dábamos naqueles paradisíacos ríos ourensáns de antano. Certo que despois viñeron os embalses, e esa manía de converter os ríos en prolongacións das nosas cloacas… Era o progreso. 

E agora que estamos coa Eurocopa, lembro como o verán tamén era o tempo do fútbol de competición. Porque no inverno un xogaba cos da súa aldea, ou cos das aldeas veciñas. Pero os grandes campionatos eran no verán, coincidindo coas festas das parroquias, que era cando se organizaban torneos nos que existía a maior rivalidade entre os equipos, ás veces reforzados por “figuras” de equipos xa federados, que daquela só existían nas cidades e nas vilas. As confrontacións acababan normalmente en merenda no campo da festa, pero tampouco era raro que rematasen coa intervención da garda civil… Por aquela época, o adestrador do equipo de Leiro era o inesquecible Paco Hermida, que fora xogador do Real Madrid e da Orensana, e adestrador do Arenteiro e do Ribadavia Atlético. O Paco era moi esixente coa preparación física. Unha das súas primeiras leccións consistía en terte toda unha tarde dando voltas ó campo sen parar de correr; e cando rematabas rebentado espetábache: «Amigo, ó fútbol non se xoga andando!»… Polo que se viu no campo, esa lección aínda non a aprenderon os seleccionados españois. A diferenza dos valentes islandeses.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 3 de xullo do 2016

Pulpo, cap. III: Os donos da lingua

De quen é unha lingua? Interesante pregunta. García Calvo pasou os últimos anos da súa vida repetindo que non era de ninguén: «Señores: la lengua no es de nadie», proclamaba o sabio ós catro ventos. E houbo quen, desde Galicia, e incluso desde o castelán, colleu a mensaxe para pasarlla por diante dos fociños ós que sempre a defenderan, nacionalistas e galeguistas fundamentalmente. Manuel Rivas, agora académico, contra a declaración anarquista, defendeu outra teoría: que a lingua era de todos. Na realidade as dúas eran a mesma, como aclara a sabedoría popular: «O común é de todos e non é de ningún»; porque a lingua é un ben do común do pobo galego. Mentres tanto, desde os primeiros pasos da Autonomía, polo medio e medio do sementado, foise colando o equipo dos gardadores da lingua, un equipo estritamente necesario, porque a lingua, coma calquera outro ben, precisa de coidados. E, en xeral, realizou un bo traballo  -tampouco se pagou mal!-. O problema foi que, no medio do balbordo patrimonial, os coidadores, maiormente filólogos, fóronse facendo coa propiedade; coma cando os caseiros aproveitan as liortas dos herdeiros para acabar gobernando a facenda cal se fose súa. Así convertéronse en “Autoridade”, figura na que os galegos sempre confiamos, porque nos permite centrar a desconfianza no veciño. Agora, basta atender ás redes para ver como, confirmando a Erich Fromm, a Autoridade xa ten o seu exército de seareiros.

Sobre o perigo de entregar a lingua ós filólogos xa escribira Séneca -«Grammatici custodes sunt, non auctores linguae»-, e logo moitos outros. Aquí, os normativizadores tamén cometeron excesos, porque: «…felices con la titularidad conseguida se pusieron a normativizar todo lo que encontraron por delante, sin más norma que la que nace de su mesa de lucubraciones…se defienden diciendo que aquí todos queremos imponer nuestra propia norma cuando los únicos que la imponen son ellos.». Quen escribía isto? Un de Galicia Bilingüe? Non, amiguiños; era Díaz Pardo, que sempre dicía o que pensaba, aínda que fose «la mejor manera de perder amigos». E concluía: «La lengua la construyó el pueblo para satisfacer necesidades de comunicación y no para el cumplimiento de normas dictadas.». Agora, ó condenar a pulpo ó exilio dos dicionarios, sabendo que era palabra usada polos galegos de hai mil anos, cométese un dos erros máis graves na historia recente do galego. Porque non só é un golpe de forza inadmisible contra o pobo galego, único, lexítimo e indiviso propietario da lingua, senón que atenta contra o que os académicos máis deberían protexer: o patrimonio lingüístico de Galicia. 

Bermejo Barrera, catedrático de historia e fino analista, nun ensaio imprescindible titulado “Os demos da cultura galega”, proclama como segundo eixo estruturador da mesma que «a cultura é basicamente a lingua». E dese pretensado eixo deriva o poder dos filólogos, ós que «todos os políticos queren ter do seu lado». Arredor dese poder e dos medios económicos que move formouse o partido dos donos da lingua, moi severo coa disidencia –de aí o silencio dos que poderían falar-. Alonso Montero xa defendía a lingua cando moitos membros dese partido aínda non naceran, cando xa se sabe o que se cobraba por iso, pero non forma parte dese grupo de influencias. Xesús é valente, como o fora Isaac, pero non é Superman: faranllo pasar mal!

E que dicir dos seareiros que van por aí dicindo parvadas? Nada, non paga a pena; só lembrar algo que deixou escrito Castelao: «irmáns, fuxide sempre dos parvos!».

Artigo publicado no diario "La Región"o venres 11 de abril do 2014

En busca do tempo presente

Nova York nos anos trinta

Comeza un novo curso. Entran os rapaces nas aulas: alegres, faladores, esperanzados; felizmente ignorantes do tempo. Mentres, o profesor, lembra unhas palabras de Unamuno: «El tiempo: he aquí la tragedia.»; porque o tempo é algo complicado. Para Séneca había tres tempos: presente, pasado e futuro. Deles, o presente era brevísimo, o futuro dubidoso e o pasado o único certo. Antes, para os estoicos,  o presente non era que fose breve: nin sequera existía, non era máis có punto de unión do pasado co futuro. Pero chegou San Agustín e deulle a volta a todo: o presente era a única realidade incuestionable. Non había pasado nin futuro, soamente presente: o presente das cousas pasadas, o presente das cousas presentes e o presente das cousas futuras. Agora ben, o tempo de San Agustín era un tempo psicolóxico e subxectivo, distinto do cosmolóxico, obxectivo e medible, único considerado ata entón. Nos anos trinta do século pasado o filósofo alemán Walter Benjamin engadiría unha terceira clase de tempo: o histórico. Coma San Agustín, Benjamin consideraba o presente como única realidade indiscutible, pero o seu presente xa non era espiritual, tratábase dun presente de coñecemento, dun “tempo do agora” do que partía a percepción do pasado e do futuro. Resulta moi suxestiva a tese de Benjamin: diferencias fundamentais entre individuos e entre colectividades (chámense vilas, cidades, países…) terían moito que ver co distinto peso que lle asignan a cada un dos tres compoñentes temporais do presente. Tense dito case todo sobre os individuos a este respecto, pero moito menos sobre as colectividades e o xeito que teñen de percibir o tempo. Talvez un dos primeiros en intuír a importancia de tal relación fose o periodista galego Julio Camba, que escribía en xaneiro de 1931: «Nueva York…me atrae… por su sacrificio constante del pasado y del porvenir al momento presente... Nueva York es, ante todo, el momento presente... Nos atrae porque uno no puede vivir al margen del tiempo.». Hoxe poderíase escribir o mesmo, coa diferenza de que agora, no mundo global, son moitas as cidades e os países que, xunto con Nova York, se atopan no centro do tempo: Tokio, Amsterdam, Sidney, Shangai... Alemaña, Finlandia, Corea, China... Noutro grupo estarían as cidades e os países ancorados no pasado. Claudio Magris ten reflexionado moito sobre este aspecto do tempo; fala en Danubio da cidade alemana de Regensburg, un centro vital do antigo Sacro Imperio Romano, incapaz de liberarse do eloxio e da nostalxia do pasado, de «una gloria que sólo se puede recordar y nunca poseer, que siempre ha sido y nunca es». Lendo isto e buscando paralelismos, ó xeito de Cunqueiro, resulta imposible non pensar en Ribadavia, en Santiago, en Galicia..., ou mesmo en España. Porque, cargados de pasado, lixeiros de presente e exentos de futuro, levamos séculos vivindo á marxe do tempo, aínda que ás veces nos disfracemos coa máscara da modernidade. Aí radica a verdadeira crise, unha crise perpetua que, con síntomas ou sen eles, sempre está aí, coma o microbio da Peste de Camus. Iso é o que nos leva a ter que coller as maletas a cada pouco, pero non para buscar un futuro, como sempre se dixo, tan só para buscar o presente. Aquí, empeñados no inútil intento de construír futuro sobre o pasado mítico, o presente adoita resultar tan escaso que non dá para todos. Habería que dilatar o presente, e nas aulas antes ca en ningún sitio. O malo é a magnitude das forzas internas que empuxan en contra. A pesar de todo, situar ós novos no tempo presente sería tarefa de gran urxencia; porque, como deixou escrito Vasili Grossman en Vida e destino: «o tempo non amará nunca ós fillos dun tempo pasado».

Os rapaces xa están acomodados. Diante do profesor atópase a principal fonte de riqueza do país: a intelixencia. Desperdiciala é un pecado... Maduran os membrillos. Comeza un novo curso. 

Artigo publicado no diario "La Región" o 16 de setembro do 2013.

A felicidade e os infelices

Mi mujer y  mis hijos están en la habitación contigua, llenos de vida.

Tengo salud y dinero suficiente. 

¡Dios mío, qué infeliz soy!

 E.Vila-Matas (Bartleby   y compañía)

Preguntoulle unha vez André Malraux (1901-1976) a un vello cura amigo seu, que fora o máis importante que aprendera da súa experiencia como confesor. Este contestoulle que dúas cousas: a primeira, que non existen as grandes persoas; a segunda, que a xente é moito máis infeliz do que parece. Charles Peguy(1873-1914) falaba a principios do século XX dun segredo universal nunca filtrado, pero, paradoxalmente, coñecido por tódolos maiores de corenta anos: que nunca existiu un home feliz!  E o  mesmo repetía Albert Camus (1913-1960): “Os homes morren e non son felices”. Esa infelicidade nace fundamentalmente de desexar o que non se ten, pois a felicidade consistiría, segundo deixaron establecido os máis grandes filósofos, de Platón a Kant, en ter o que se desexa. Pero non fai falla ningunha erudición, a sabedoría popular ensina cousas semellantes. Miña nai contoume moitas veces o conto dun home rico que tiña unha preciosa casa no medio dunha gran finca onde se daba todo tipo de froitos e regalías. Na entrada puxera un gran cartel onde se podía ler: “Regálase esta propiedade a quen sexa feliz”. Pasaba moita xente e miraba, pero ninguén entraba para reclamar o premio pola súa felicidade. Por fin, un día entrou un home para confesar que era totalmente feliz, e que por iso lle correspondía a propiedade. O dono mirouno ben e díxolle: -moi feliz non podes ser, senón non che se antollaría o que non é teu!-.  Polo tanto, a escaseza de felicidade no mundo e cousa ben coñecida. Pero, a pesar das evidencias nunca paramos de buscala: “Todo home quere ser feliz, inclusive aquel que vai aforcarse”, escribía Pascal (1623-1662). Temos ansia de felicidade. O mesmo Charles Peguy, que antes citaba, sinalaba unha incoherencia fundamental no seu home maior de corenta anos, quen, a pesar de ser sabedor do gran segredo da infelicidade universal, só pensa nunha cousa: que o seu fillo de catorce anos poida ser feliz!

Equivócanse moitos buscando a felicidade na acumulación de cousas, sensacións, experiencias, méritos, éxitos..., sen decatarse de que, como ben apunta o filósofo francés André Comte-Sponville (1952-), “non basta telo todo para ser feliz”. Na realidade a regra é xusto a contraria, ou alomenos así o pensan e o pensaron os máis grandes filósofos, por exemplo Séneca: “limita os teus desexos e poderás competir con Xúpiter en felicidade… ningunha cousa lle falta a quen vive apartado do desexo delas”, moi semellante á coñecida regra de San Agustín xa incorporada á sabedoría popular: “non é máis feliz quen máis ten senón quen menos precisa”. Si, xa sei que isto casa mal co mundo no que vivimos, gobernado pola cobiza -e a vaidade-; pero conviría pensar que xustamente “a cobiza” é a causa principal dos males que nos asolan; sí, esta crise non é máis có resultado dun exceso de cobiza. Tampouco vale a diversión, que consiste en saír do círculo da infelicidade finxindo ser feliz: fuxindo da realidade e facendo o que fai todo o mundo, “divertirse”. Erich Fromm (1900-1980) xa se decatara diso: “Detrás dunha fachada de satisfación e optimismo, o home moderno é profundamente infeliz”. A felicidade, estou con Kant (1724-1804), é un ideal da imaxinación e como tal non se pode concretar de xeito absoluto. Non se pode alcanzar a felicidade ideal, certo, pero existen múltiples e diversos camiños de acercamento, e entre eles cada un debe de atopar o seu. A min non me desgusta un que propón André Comte-Sponville, o que el denomina “o camiño do pracer e da alegría”, que remite en última instancia a Epicuro, cando non a Xesús, e que consiste  en desfacerse da esperanza –entendida como esperar aquelo que non se ten ou que non depende dun-, e en desexar aquelo que non nos falta, que sempre é moito.

É posible que os grandes filósofos se equivoquen, que na realidade existan algúns homes felices no mundo. Eu non o sei. O que penso é que todos pasamos por momentos felices, mesturados con outros de penas e desgrazas, todo repartido de xeito desigual entre as persoas, como é norma neste mundo. O que me parece máis improbable é que eses homes plenamente felices, de existir, se interesen pola lectura. Por todo iso, nestas datas tan sinaladas, quero pedir saúde, paz e felicidade para todos nós: os infelices.

Bo Nadal.

Aínda non era vello!

El hombre es ese ser de corta vida

que se muere siempre demasiado pronto.

Javier Gomá

A vida non é breve...

non somos pobres, senón pródigos do tempo.

Séneca

Neste tempo terminal da Galicia rural, calquera sabe que onde máis veces adoitan xuntarse os veciños é nos tanatorios e nos camposantos. En asistencia a enterros será nunha das poucas cousas nas que os galegos estamos á cabeza en algo. No meu caso é rara a semana que non vou a un enterro ou a un cabodano, cando non a máis dun, así que teño certo coñecemento destes acontecementos sociais tan importantes para os galegos. Pero, nin sequera fai falla moita experiencia para saber que unha das frases máis repetidas nos velorios e nas conduccións é aquela que di: aínda non era vello!, referíndose ó finado. E dise isto tivera 60, 70 ou 80 anos. Pero, pregunto eu, pode considerarse que non é vello un home de 70 ou 80 anos? Coma case todo, depende como se mire.

Escribía Montaigne no libro primeiro dos seus Ensaios que acababa de cumprir trinta e nove anos e que podería vivir outros tantos, pero que sería loucura confiar niso, pois, cando revisaba o que acontecía na realidade, comprobaba como a maioría dos seus coñecidos morrera antes de cumprir os trinta e cinco. Iso sucedía na segunda metade do século XVI, unha época da que teño rexistrados abundantes datos para San Clodio que coinciden moi ben co que apuntaba Montaigne: entre os arredor de 300 habitantes que tiña a miña parroquia nesa época, deduzo que o máis vello roldaba os 75 anos, que habería media ducia en torno ós 60 e que a maioría falecía entre os 35 e os 45. A conclusión máis importante que puiden sacar de tales datos foi  que, daquela, practicamente non existían vellos, a maioría da xente morría nova e era rarísimo o caso de fillos que coidasen na súa casa de pais anciáns (1 caso entre 428 fogares da xurisdición de San Clodio en 1580). Esa situación mantívose na práctica ata finais do século XIX, tal como o demostra que España entrase no século vinte cunha esperanza de vida ó nacer de 35 anos, fronte ós 50 que tiñan nese momento os países máis desenvolvidos. Iso, mellor ca calquera libro de historia, pode darnos unha idea dos avances (?) que se produciron no noso país neses tres séculos que van de finais do XVI a finais do XIX. Na actualidade, a nosa esperanza de vida ó nacer está nos 82 anos (79 para os homes, 85 para as mulleres), unha das máis altas do mundo, arredor de tres anos por encima da media europea. Neste senso, soamente cabe cualificar de espectacular o aumento da esperanza de vida dos españois no século XX. Na explicación deste resultado habería que salientar, na miña opinión, dous factores fundamentais: por unha banda, o progreso do coñecemento científico en xeral, e da medicina en particular, que se produce no século XX (progreso científico que, curiosamente, segue a ter mala prensa en España, sobre todo de parte dun mal entendido “humanismo”, que exclúe á ciencia do que chaman “cultura humanística”: Ai Mario, Mario!); por outra, o éxito indiscutible do sistema sanitario que fomos capaces de organizar, e que agora corremos o perigo de destruír.

Á vista de todo isto, parecería razoable asegurar que, en efecto, aínda non era vello un finado de 80 anos, e moito menos un de 70 ou 60. Non obstante, non debemos esquecer que unha media é unha media. Por exemplo, o salario medio en España foi o pasado ano de algo máis de 22.000 euros (14 pagas de 1.600 euros), pero a maioría ten que conformarse con moito menos, no caso de ter traballo. Entón, se é motivo de gran satisfacción atopar un traballiño seguro de 1000 euros ó mes, sen pararse a pensar que está moi por debaixo da media, tampouco debería considerarse unha gran desgracia non pasar dos 70 ou 80 anos, idades moi próximas á media esperada e que practicamente dobran as que alcanzaron os nosos bisavós ou tataravós. Mirando dese xeito, tal vez sería máis razoable un resignado viviu o seu! ou un realista novo xa non era!, ou aquel compracido e democrático foise coa maioría (abiit ad plures) que usaban os romanos, na vez do queixumoso aínda non era vello! Este case sempre me soa máis a precaución do vivo, que non ten interese algún por irse cos amigos ausentes a estudar a xeoloxía dos camposantos, ca a compaixón polo finado.

En todo caso, coincido con Montaigne en que en calquera momento hai que estar preparados para ese trance, seguros da nosa natureza finita e mortal. Agora ben, estou con Albert Camus cando afirmaba que unha morte prematura sempre resulta irreparable. O desenlace, por moitas precaucións que se tomen, adoita resultar imprevisible, tanto no momento coma no xeito; e, coma na vida, o que si parece claro é que tamén se precisa da sorte no momento da morte. Morren uns despois de longas agonías e sufrimentos, a outros martirízanos antes de matalos, uns foron lanzados ás garras dos leóns e outros ós fornos crematorios, moitos viron como asasinaban ós seus fillos e violaban ás súas mulleres antes de que rematasen con eles... E fronte a ese exército de desafortunados, proba palmaria de como a inxustiza deste mundo nos acompañará ata a mesma porta de saída, hainos que teñen a sorte de morrer de repente e na súa cama, e incluso non faltan algúns privilexiados ós que se lles aparece a morte gozando das delicias do amor. Así morreu Atila, que non aguantou o frenesí da noite de vodas coa súa duodécima esposa, ou o presidente da terceira república francesa, Félix Faure (1895-99), que quedou teso de gusto mentres a súa amante lle facía unha felación no pazo do Elíseo, ou o multimillonario Nelson Rockefeller, que fora vicepresidente dos Estados Unidos, quen morreu de paro cardíaco, pero non traballando, como se dixo, senón facendo o amor coa súa secretaria.... Pero, por respecto á verdade, non se pode meter neste último grupo ó Papa Xoán XII (955-964), como fixo Montaigne; é certo que morreu no leito cunha muller, pero non de pracer, senón dun estacazo que lle propinou o burlado home da adúltera, aínda que as crónicas oficiais aseguren que foi o demo en persoa quen castigou ó pecadento pontífice (pero, non quedaramos en que o demo se alegraba dos nosos pecados?...). Eu, se puidera escoller, preferiría unha morte rápida e sen premeditación, evitaría por causas obvias os sufrimentos da enfermidade ou do martirio, pero tampouco me gustaría que me viñese a reclamar no medio das alegrías que se viven en panos menores, ou sen panos: lixeiro de equipaxe si, pero non co cu ó aire! Chegado o momento, tampouco me gustaría que me pillase plantando coles, como pedía Montaigne, sinal certo da súa falta de práctica co sacho cando era novo; non, eu conformaríame cunha morte semellante á do Ventura “o Vilar”, farmacéutico consorte que fora da farmacia de Leiro durante moitos anos, quen recibiu a chamada da vella capitana a unha idade axeitada, en día solto e coa máis absoluta normalidade, ó remate  da  partida de dominó cos amigos, no café do Foro.