Cultura de entroido

Calquera diría que Rajoy tiña razón cando, no debate sobre o estado da nación, decretou solemnemente o remate oficial da crise. Alomenos iso é o que se podería deducir da alegría con que os consistorios galegos gastaron o diñeiro público  en desfiles de comparsas, concursos de disfraces, actuacións musicais e diversións de todo tipo neste entroido que, a falta dalgunhas celebracións en diferido, xa remata. Non obstante, a cruel realidade é difícil de disfrazar: mentres os servizos públicos caen en picado, os impostos e as taxas medran de xeito exponencial.

Diante destes dispendios festeiros tan pouco exemplares, dos que o entroido non é o caso único, nin sequera o máis gravoso,  sempre xurde a mesma pregunta: debe financiarse a cultura con diñeiro público? Hai quen está a favor e quen está en contra, pero eu, se mo permiten, antes de pronunciarme, pediría que me definisen “cultura”. Si. Porque a clave da dialéctica sempre está na recta definición dos conceptos. Senón pode ocorrer que, coma naquel famoso ministerio orwelliano da verdade, que se encargaba de difundir as mentiras, as consellerías e concellerías tituladas de cultura se ocupen na realidade de administrar a incultura. 

Pero é ben sabido que as palabras máis sinxelas adoitan ser as máis difíciles de definir: que é o tempo, ou o espazo? Que é a alegría, ou  a dor?... Que é a cultura? Os dicionarios poñen: «Conxunto de coñecementos que permiten desenvolver un xuízo crítico a un individuo. Conxunto de coñecementos, crenzas e costumes dunha sociedade.». A min gústame unha definición que daba o pensador alemán Enzensberger, aínda que non case ben co gran valor cultural que lle damos os galegos ó entroido: «A cultura é unha cousa silenciosa, pouco vistosa. Un abre un libro, outro toca a frauta. Un investigador ten unha idea. Dúas persoas discuten sobre Deus e o mundo, a guerra e a paz. Un compositor inclínase sobre a súa partitura… Iso é a cultura.». Habería entón que subvencionar a todo aquel que abrise un libro ou tocase a frauta? Parece claro que non. Aínda así, o desenvolvemento dun país ten menos que ver coa vistosidade do seu entroido ca co número de cidadáns que abren un libro, que tocan un instrumento, que investigan… E todo iso, ben mirado, ten unha única raíz: a educación. Aí é onde ten que estar o financiamento público: na raíz, non no producto cultural rematado, que xa virá de por si, entroido incluído. Por iso Marc Fumaroli, autor de L’État Culturel, recomendaba reducir a intervención do Estado na cultura ó ensino e á conservación do patrimonio, para que a cultura non se transformase nunha nova relixión de Estado, co seu propio corpo sacerdotal e a correspondente Legenda Sanctorum –en Galicia sabemos moito desto-. En consecuencia, parecen totalmente incompatibles os recortes que se están dando no ensino e na investigación con calquera tipo de subvencións merecentes do cualificativo de culturais, as do entroido incluídas. Porque, seccionada a raíz, as árbores morren e calquera práctica cultural devén inútil. 

A maiores, resulta patético que o entroido, festa da transgresión e da liberdade por excelencia, caracterizado por unha visión crítica da orde establecida, sexa agora utilizado como cartel de propagandístico por representantes dos consistorios e ata das máis altas instancias políticas do país. Con franqueza: un entroido patrocinado ou presidido polo poder só pode ser un entroido domesticado! E algo parecido se podería dicir da cultura. Pero claro, foron moitos anos explanando os camiños, traballando para que a cultura perdese a súa carga de rebeldía, xeradora de xuízos críticos, e se fose reducindo ó que agora é:  sinónimo de espectáculo, de anestesia, de celebración, de festa  e de diversión. Un mundo feliz.

Artigo publicado no diario "La Región" o venres 7 de marzo do 2014.

Barruntos de primavera

A Candeloria e o San Brais significan para min o remate do inverno. Si, xa sei que aínda queda frío por pasar –aí está o refraneiro e a evidencia deste ano-, pero xa é outra cousa: volve a luz! Astronomicamente é un tempo simétrico do de San Martiño, situados os dous xusto no medio entre o solsticio de inverno e os equinoccios respectivos. E o mesmo que se fala do verán do San Martiño, poderíamos falar da primavera das Candeas, como se fai en gran parte de Francia, onde celebran moito esta festa, que chaman de Le Chandeleur ou da Lumière, ou sexa, da luz; alí é tradición comer crêpes –filloas-, co simbolismo de meter o novo sol –representado na forma e na cor das filloas- dentro do corpo, que boa falta fai. 

Fixárase Delibes no cambio súpeto de luz que se produce nestes días: «Diríase que los rayos del sol se enderezan de pronto, pierden oblicuidad, y la luz se hace más madura y dulce», e por iso falaba de “barruntos de primavera” nun 1 de febreiro de 1971. E a natureza nota ese cambio. Estes días, a pesar da chuvia e da neve nos altos, xa se ven as primeiras xemas abertas nas abeleiras e nos salgueiros, florecen as chorimas dos toxos, as lilas dos romeos e, nas beiras dos camiños, as flores da marabilla; as mimosas xa están prontas para inundar de amarelo os vales da provincia, e polas mañás xa se escoitan os primeiros trilos dos paxaros nas árbores do parque. É un tempo alegre e de esperanza: de podas e rodrigas nas viñas, de molladas (con o aberta, que significa ‘feixes’) de vimbios nas feiras, de primeiras sementeiras nos tarreos. É o tempo desexado desde as escuridades do inverno: contemplar a nova luz é sinal inequívoca do único gran trunfo posible, o da supervivencia! 

Sempre me gustou este tempo, que relaciono coas dúas festas encadeadas: a Nosa Señora e o San Brais. A primeira era en San Clodio a festa das mozas: co seu mercadiño, misa e procesión, coa bendición das velas e a ofrenda das pombas, todo pola mañá; logo, na sobremesa, viña a rifa da desexada rosca da festa, e xa pola tarde o baile coa música de Lebosende. E a memoria do baile lévame a unha das máis lindas cantigas do noso cancioneiro medieval, unha de Pedro de Viviaez que fala dunha Candeloria: as nais queiman as candeas na igrexa e as fillas bailan no adro diante dos mozos: «Nosos amigos todos irán / por nos ver, e andaremos nós/ bailando entre eles, fermosas, en cós/ e nosas madres, pois alá van/ queimen candeas por nós e por si/ e nós, meniñas, bailaremos i». Cánta fermosura perdida!

O meu San Brais é o de San Cibrán de Las (San Amaro), nos altos da antiga terra do Chao de Castela. Antes ían multitude de romeiros en romaría, tanto desa terra coma subidos dos ribeiros. A min ofreceume miña nai de pequeno, por unha espiña de bacallao atravesada na gorxa, especialidade curativa do santo, e por iso procuro non fallar. San Brais é outra devoción moi estendida por Europa, que ata mereceu un dos himnos máis celebrados de Ronsard, príncipe dos poetas renacentistas, o Des pères de famille a Saint Blaise, no que piden a protección do santo para as súas familias, o seu gando e as súas facendas. A min gústame a rústica imaxe do santiño de Las, na que recoñezo a dun humilde paisano levando como pode os seus anos e os seus achaques, coma a maioría do pobo que agora asiste á súa convocatoria festiva. E gústame o enclave despexado e telúrico desta romaría, a carón da castrexa Cidade e do  coto de San Trocado, coa Martiñá e mailo Coto de Novelle como discretos vixias. Este ano, contra do que acostuma ser habitual, caeron chuzos de punta, pero non importa: por moito que se faga de rogar, a luz da primavera xa está gañada. Non coma outras.

Artigo publicado no diario "La Región" o 7 de febreiro do 2014