sábado, 31 de octubre de 2015

Ética e estética


A ética é a parte da filosofía  que se ocupa do o que é bo, e a estética a que se ocupa do que é fermoso. Tense discutido moito sobre as relacións entre ética e estética, pero talvez ninguén se expresase coa contundencia de Wittgenstein, cando anotou: “ética e estética son unha mesma cousa”; alí onde hai ética acostuma haber estética, e alí onde falta a ética tamén adoita escasear a estética… Pensaba niso o outro día, cando pasaba enfronte do antigo Instituto Laboral de Ribadavia; ó que agora chaman IES “O Ribeiro”,  por segura ignorancia do valor de chamarlle ás cousas polo seu nome.

Eu sempre me fixo moito neste edificio, incluso lles confeso que aparece ás veces nos meus soños. Entenderán porque: estudei cinco anos nel, e iso marca moito; tanto que, como dicía Max Aub, un tamén é de onde fixo o bacharelato. Por esa razón son eu de Ribadavia e de Miranda de Ebro, aparte de ser de San Clodio por cuestións de nacencia e do Carballiño por cuestións de veciñanza. E  lembro moi ben aqueles cinco anos do instituto de Ribadavia. En concreto, lembro que un dos exercicios obrigatorios dos cursos superiores era o debuxo dos planos de planta, alzado e perspectiva do edificio. E que a profesora, doña Conchita, sempre nos amosaba, como modelo a imitar, uns planos marabillosos dun alumno que se fora un ano antes de entrar nós no instituto: Julio Touza, logo afamado arquitecto. Os debuxos de Julio Touza aínda se poden ver nas vitrinas do hall de entrada do edificio. E o caso é que se os alumnos tiñamos as nosas diferencias, en dúas cousas coincidiamos todos: en que o edificio do instituto era unha obra fermosísima e en que quen fose capaz de igualar os debuxos de Julio Touza sería un artista. Por suposto que non sabiamos nada de ética nin de estética, pero xa diferenciabamos ben as obras boas das malas e as fermosas das horrorosas.

E, pasados cincuenta anos desde aquela, un sospeita que algo grave debe ter acontecido. Porque hai uns anos foi a propia administración a que promoveu a construcción dun pegote na fronte deste nobre edificio que proxectara o arquitecto Mariano Rodríguez Sanz, e que era un claro e singular expoñente da recuperación moderna da arquitectura galega despois do paréntese da Guerra Civil. E tal pegote atenta contra tódolos principios éticos e estéticos, constituíndo un verdadeiro exemplo de feísmo, cos agravantes de estar promovido pola propia administración e de ser estritamente legal; mentres, lembremos, a cidadáns particulares tíranlles a casa por cousas infinitamente máis leves. Pero o máis sorprendente do caso foi que apenas se escoitou voz institucional ou colectiva en contra de tamaño despropósito. E o mesmo pasa agora, cando observo indignado como se concreta a segunda fase do esperpento arquitectónico, e outra vez coa administración como promotora.

Á vista de todo iso, sorpréndenme os silencios ruidosos: será que de tanto vivir no “glamour” espectacular e de tanto rememorar idades medias lendarias, acabamos perdendo a pouca capacidade crítica e a pouca sensibilidade estética que nos quedaba?  Ou, será que o “homo económicus” vén de liquidar definitivamente ó “homo sapiens”? Non sei. O que si sei é que existe unha fermosa fotografía de cando se inaugurou o edificio, en 1958, na que se observa a racionalidade orixinal da obra, que se abría diáfana ó gran patio de xogos, e onde se ve todo o harmonioso conxunto situado entre as ben traballadas viñas que daquela rodeaban Ribadavia. É unha fotografía que, comparada coa realidade actual, axuda a diferenzar progreso de barbarie; e a concluír que a mellora das condicións económicas dun país non sempre vai acompañada dos avances éticos e estéticos que serían desexables.

Artigo publicado no diario La Región o venres 30 de outubro do 2015.








sábado, 24 de octubre de 2015

Tempo de quitas


Non, non se asusten. Contra do que poden estar pensando, non vou falar de quitas de débeda nin de cousas polo estilo. Aínda que nunca debésemos tanto, agora xa non resulta fino falar diso. A superación da crise foi decretada e España volve a ser un pais próspero e solvente. E todo grazas á intelixente acción deste goberno que nos vén de sacar da UCI onde outros nos meteran. Para que falar entón de quitas de débeda, de corrupcións, de desigualdades, de paro? Sexamos optimistas e deixemos a política na man dos que, por experiencia, a entenden.

Así que escribireilles eu das únicas quitas que entendo, que son as que verdadeiramente se corresponden con este tempo dourado e sosegado de outubro. Refírome ás “quitas” do viño. Talvez vostede non saiba de que estou falando, e de nada lle servirá acudir ó dicionario da Real Academia Galega, que non rexistra este substantivo deverbal. Pero no Ribeiro e en boa parte da provincia de Ourense sabemos ben o que é a “quita”: a operación de separar o viño do bagaño cando parou de ferver o mosto. É o que noutros sitios chaman “resacar” o viño. Na vinicultura tradicional a quita comezaba co sangrado da cuba, a noitiña anterior ó comezo da faena. O viño que saía pola canilla, unha vez retirado o villote, íase recollendo nun barcaletón. A gran presión coa que saía ese viño novo e brillante criaba unha fermosísima espuma rosada que inundaba as adegas de aromas florais e agullados. Logo, cunha ola ou cunha bomba manual, íase trasegando o viño a outra cuba preparada a tal efecto. Despois, a cuba sangrada quedaba escorrendo toda a noite, para que o bagaño quedase o máis seco posible antes do prensado. Pola mañanciña, baixábase a cuba, e pola boca, cunha eixada, íase extraendo o bagaño en barcaletas, e con el íase cargando a prensa. Unha vez cargada e armada, comezaba o prensado: unha primeira prensada relativamente rápida e unha segunda máis calma, esta despois do espelicar nun culeiro o bagaño compactado da primeira prensada. Todo o que fixera esta operación do espelicado estará agora rememorando o tacto especial e a agradable fragancia espiritosa dese bagaño medio seco. 

E gustábame o ritmo sosegado e calmo desa segunda prensada; con dous homes a ritmo apertando a prensa, dente a dente: “tin, tin!, ..tin, ..tin!, ….tin, ….tin!”; con descansos para darlle tempo a que afrouxase, e tamén para fumar un pito e botar unha parola sentados nun canteiro, mentres observabas como aquel delgado e irisado fío de viño ía enchendo a barcaleta.… E parecíame, e síguemo parecendo,  que nesa segunda prensada estaba un modelo ideal para o ritmo de vida dun home. Porque poucas cousas hai máis importantes na vida, igual ca na literatura, ca atopar un ritmo axeitado para facer as cousas… Así, lembro que cando un entraba nunha aldea do Ribeiro, nestas tardes calmosas de outubro, cos cas deitados ás portas das casas e cos camiños humedecidos pola primeiras chuvias,  percibía esa música especial da quita que chegaba desde as adegas familiares, formada polos sons dos esforzos acompasados dos homes, “auumm, auumm!”, e polos remates de toque de campaniña, cada vez que as cuñasda prensa avanzaban un dente, “tin, tin!”, e sentía esa paz inmensa que só e capaz de crear a resonancia dos ritmos propios cos ritmos naturais do tempo. 

Un progreso mal entendido case ten  rematado con todo iso. O pequeno e modesto vitivinicultor como modelo típico de ribeirau, despois de mil anos de existencia, está a pasar a mellor vida… Dentro de pouco darémonos conta do valor da cultura que perdemos… Xa non se percibe a música da quita nas aldeas. Na realidade xa non se percibe ningún tipo de música nas aldeas. Só silencios e ausencias….

Artigo publicado no diario La Región o venres 23 de outubro do 2015

domingo, 18 de octubre de 2015

A literatura e as fronteiras



A semana pasada coñecíase o nome da premiada este ano co Nobel de literatura: Svetlana Aleksiévich. Periodista e escritora recoñecida nos países do centro e do norte de Europa pero practicamente descoñecida en España, é un claro exemplo do que Claudio Magris denomina escritores de fronteira. Dise que é bielorrusa, xa que esa é a súa nacionalidade, pero residía ultimamente en Alemaña e naceu en Ucraína, cando esta aínda formaba parte da Unión Soviética. A historia recente e a súa mirada crítica, tanto da Rusia de Stalin coma da de Putin, que se estende tamén á autoritaria Bielorrusia de Lukashenko, tenlle feito experimentar en carnes propias a odisea das fronteiras: que se cruzan, pero que logo se trasladan, desaparecen, volven a aparecer… Fronteiras que saben moito de exilios, de intimidacións, de medos, de violencias, de crimes… Non obstante, escribe Magris, as fronteiras, comezando polas da propia casa, son necesarias; porque sen elas non habería posibilidade de distinción nin de identidade, nin se podería conformar ningún tipo de individualidade, nin persoal  nin colectiva. E nada coma as terras de fronteira para propiciar a creación literaria; porque a boa literatura sempre escolle xogar na fronteira, na raia dun conflicto con dous ou máis lados.

As fronteiras de Svetlana son múltiples, pero por encima das xeográficas e das políticas que a definen sobresae outra, a que xunta e separa dous territorios en permanente conflicto dentro do ser humano: o da utopía e o do desencanto. A súa utopía, xunto coa de millóns de cidadáns da extinta Unión Soviética, entrevira nos noventa unha nova vida dentro dun socialismo democrático e máis humano. Vinte anos despois, o seu desencanto e o de tantos outros confirma que nada diso chegou, e algo peor: que o autoritarismo e os nacionalismos  volven campar por eses territorios e contan cun maioritario apoio social. A obra de Svetlana, conxunto de crónicas de diversos momentos dramáticos da Unión Soviética (II Guerra Mundial, Guerra de Afganistán, Chernobil),   construídas coas narracións directas dos protagonistas que máis sufriron neles, denuncia tanto o fracaso da utopía comunista como o da anhelada saída democrática,  unha saída que Svetlana considera moi complicada para as xeracións que ela chama do “homo sovieticus”, formadas por persoas as que «lles ensinaron a morrer polo país, pero non a ser felices».

E non deixa de sorprender que, á vista de todo iso, a fronteira na que máis se fixaron os medios de comunicación despois da concesión do galardón fose na da literatura co periodismo; presentando este Nobel como o  primeiro que premia un traballo periodístico. Esta última presentación resulta ademais discutible: Hemingway, premiado en 1954, tamén era reporteiro e as súas novelas sobre a guerra civil española teñen un indubidable fondo periodístico, o mesmo cós relatos sobre o Gulag de Solzhenitsy, premiado en 1970. E sobre a discutida fronteira entre literatura e periodismo, en España sabemos ben ata que punto ten resultado permeable e productiva na nosa historia literaria:  Larra, Azorín, Ortega, D´Ors, Gómez de la Serna, Camba, Pla, Cunqueiro, Delibes, Umbral,... De feito, coido que foi Umbral quen resolveu de xeito definitivo este dilema de se o periodismo é ou non é literatura: primeiro, proclamando a Quevedo como o seu inventor; e segundo, concedéndolle  a categoría de xénero literario con todas as da lei e con tres fins moi concretos: «mantener a los ciudadanos avisados, a las putas advertidas y al Gobierno inquieto».

Artigo publicado no diario La Región o sábado 17 de outubro do 2015

sábado, 10 de octubre de 2015

Varrer as rúas


Que Manuela Carmena, alcaldesa de Madrid, está no punto de mira das críticas do PP é algo ben coñecido. E non obstante figura entre os políticos máis prezados polos cidadáns. Porque se aplaude que esta muller de setenta anos, cando podería gozar da súa cómoda e plácida xubilación de xuíza, chegase á política, non para servirse dela ou para forrarse, como veu sendo habitual, senón por considerar un deber cívico esforzarse en demostrar que hai xeitos máis decentes de facer as cousas. E isto paréceme tan admirable coma vergoñento observar como os que nunca viron as vigas nos ollos propios, buscan desesperadamente as pallas nos de Carmena.
A semana pasada as críticas chovéronlle por propoñer a posibilidade de que os universitarios realizasen un servicio social para axudar a limpar a cidade, fomentando unha “ética da limpeza”. E a diferenza dos seus críticos, eu non só vería ben iso, que ata me gusta polo seu valor metafórico, senón que regresaría moito máis alá.
E dixen ben regresaría; porque ultimamente parece que a condición de cidadán limítase a pagar impostos (cada vez máis), a recibir determinados servicios (cada vez menos) e  a votar (cada vez máis, para que valga cada vez menos). Pero non sempre foi así. Na Antiga Grecia a condición plena de cidadán soamente se adquiría despois de cumprir cunha serie de ritos e cunhas obrigas de formación cívica e de servicio militar. É dicir, había que facer certos servicios á comunidade, ademais de cumprir co fisco, para poder exercer tódalas prerrogativas políticas e xurídicas do cidadán.
Despois de séculos de abandono destes principios, a revolución francesa recuperou o servicio militar obrigatorio en 1798, en beneficio dun exército do pobo que substituíse os ata entón comúns de mercenarios. E a revolución industrial, coas desigualdades que xerou, conduciu ó nacemento de diversas asociacións cuns fins de prestación social que, na súa maioría, acabarían caendo no ámbito estatal a principios do século XX. Deste xeito, o modelo de servicio militar obrigatoiro xunto co dun servicio social substitutivo foise estendendo e resultou común nos estados sociais e democráticos de dereito ata finais do século pasado. Pero o neoliberalismo rampante, coa desculpa de que só o individuo debe decidir o que lle convén, acabou soterrando este modelo: lembremos que foi o goberno de Aznar, no 2001, o que rematou co servicio militar obrigatorio en España; como antes fora o de Chirac en Francia, en 1997, e máis recentemente o de Merkel en Alemaña, no 2011; mentres, en paralelo, fóronse eliminando os servicios sociais substitutivos. E a esquerda comeu e calou. Pero este ano o goberno de Francia, a raíz do atentado contra “Charlie Hebdo”, co obxecto de reforzar o compromiso dos cidadáns cos valores da república, propuxo un novo servicio cívico universal para os mozos, que irá substituíndo o actual sistema de voluntariado; e xa hai voces que claman no mesmo sentido noutros países.
E a min paréceme unha excelente idea recuperar o principio cívico da necesaria contribución dos cidadáns á obra común, aparte da estritamente monetaria. Porque, con independencia dos beneficios sociais que diso se derivarían, viríalle moi ben a calquera mozo, non só varrer as rúas, como propón Carmena, senón saír do entorno familiar, e incluso territorial, para colaborar en obras de tipo social, coñecer os traballos do campo, dos andamios, da pesca, das factorías…, saber das dificultades das familias con necesidades…  E esa si que sería a xeración máis preparada da historia de España!

Artigo publicado no diario La Región o venres 9 de outubro do 2015

sábado, 3 de octubre de 2015

Cortar e pegar


A semana pasada, a pesar do barullo catalán, puiden escoitar dúas queixas claras, xustificadas e moi relacionadas entre si: a primeira, a dos pais de alumnos polos excesivos deberes que levan os seus fillos á casa; a segunda, a do equipo de estratexias de competencia da OCDE  cando constata que as altas taxas de paro xuvenil e de abandono escolar sitúan a España á cola de Europa en expectativas de traballo para os mozos. E  xa teño escrito nesta columna sobre tales cuestións. Pero un non debe temer repetir o que considera importante; ó contrario, como dicía Proust: «hai que repetir, porque son poucos os que queren escoitar».

En concreto, na columna do 24 de outubro do 2013 cualificaba o noso sistema educativo pre-LOMCE de «malo e caro… dos máis esixentes, con alumnos saturados de traballo e familias estresadas polas obrigas escolares», pero dubidaba que a autotitulada Lei de Mellora Educativa (LOMCE), que daquela se tramitaba, fose a solución. Máis ben considerábaa un problema engadido, por non atacar os verdadeiros defectos do modelo e por perseguir fins estritamente ideolóxicos, que en nada contribuirían a xerar o clima de consenso e ilusión que desde hai tempo vén precisando o mundo do ensino en España.  E no artigo do 21 de setembro do 2014 criticaba o excesivo número de exames ó que se tiñan que enfrontar os alumnos, o que nos levaba a ter «un dos sistemas máis esixentes e de maior fracaso escolar de Europa, que ademais xera moita angustia nas familias. Encima con resultados mediocres». E o tema dos mozos como os maiores damnificados da crise sistémica que vive este país coido que é un dos máis presentes nos meus artigos; e se tivese que escoller un fragmento significativo, escollería un da columna do 16 de setembro do 2013: «Habería que dilatar o presente, e nas aulas antes ca en ningún sitio… situar ós novos no tempo presente sería tarefa de gran urxencia». Porque nas nosas aulas, resulta doloroso dicilo, a pesar dos moitos ordenadores e das flamantes pizarras dixitais, vívese en gran medida no tempo pasado, cando non nun tempo confuso.

E que vén a solucionar a LOMCE? Nada, só complica algo máis todo! Basta ver as presas, as improvisacións e os desaxustes na súa implantación. Pero os verdadeiros males son máis de fondo. Explícome: a LOMCE é unha lei feita de presa e correndo, para cumprir cuns  obxectivos políticos no curto prazo e de paso empurrar o sistema cara o modelo neoliberal, privatizador, individualista e competitivo, vixente nos EE. UU., pero raro nos países europeos. E para vendela mellor someteuse a un vernizado europeizante: abrazando o común sistema de avaliacións externas cunha paixón de conversos; tratando de acercarse ó sistema de “planing” diario de traballo que funciona en sistemas coma o finlandés –pero no que practicamente non hai exames nin deberes-; e todo sen renunciar ó noso currículo tradicional –dos máis esixentes de Europa- nin revolucionar os horarios. E que saíu? Pois, o que tiña que saír: un remendo mal botado. A min lémbrame eses traballos que fan os alumnos sobre os temas máis peregrinos, de presa e correndo, para saír do apuro, co denominado método de “cortar e pegar”, que consiste nunha busca rápida en internet, un copio por aquí, un corto por alá e un pego por acolá… Pero, alguén medianamente serio cree que con iso se poden «mellorar as competencias dos alumnos do ensino obrigatorio», que é o primeiro que lle pide o grupo de expertos da OCDE a España para que aumenten as expectativas de traballo da xente moza?


Artigo publicado no diario La Región o venres 2 de outubro do 2015