Educación e democracia

Máis alá da elección de deputados ó Parlamento Europeo, a cuestión de fondo destes comicios é saber como se vai manifestar nas urnas a perda de confianza nos partidos tradicionais, especialmente nos que teñen responsabilidades de goberno. Certamente, non cabe esperar batacús espectaculares: o sistema de partidos en España é un oligopolio con barreiras de entrada case infranqueables para as formacións emerxentes. Pero a historia certifica a caída de fortalezas que parecían inexpugnables.

Adela Cortina, destacada catedrática de Ética e Filosofía Política, vén repetindo que, en España, o que está en crise non é a democracia, senón o funcionamento da democracia de partidos, incapaz de dar solución ós verdadeiros problemas: paro, pobreza, corrupción, recortes nos servizos públicos, espectativas nulas para os mozos, excesivo poder na sombra dos grandes grupos empresariais e financeiros, fisuras no Estado de Dereito. Fronte a esta dexeneración propón, coma outros autores, unha democracia máis participativa. O sistema representativo, de inspiración liberal antes ca democrática, entende a participación unicamente como protección: basta con votar ós que pensamos que defenderán mellor os nosos intereses privados e logo eles xa se encargan; son as chamadas democracias mínimas, coma a nosa. O novo modelo participativo é aquel que defende que a participación ten, a maiores, un valor moral e democrático: todos debemos participar de maneira eficaz naquilo que nos afecta. Porque os cidadáns, ademais dos intereses privados, temos outros, tan ou máis importantes, que son os colectivos: xustiza, sanidade, educación, medio ambiente… Non se trata, polo tanto, de eliminar o modelo representativo, senón de perfeccionalo e de darlle un maior protagonismo á sociedade civil. Para iso recoméndase profundar e estender a democracia: as listas abertas, os referendos vinculantes, a potenciación da iniciativa popular ou o impulso da democracia interna nos partidos son xeitos de profundar; mentres estender significa utilizar  procedementos participativos eficaces en tódolos ámbitos, desde a empresa ata os colexios ou os hospitais. Sen ese afondamento e sen esa extensión (“eficaz”) da democracia non hai posibilidades de éxito participativo; como máximo estaremos na demagoxia ou no populismo. Benjamin Barber, un dos politólogos que máis leva estudado as democracias participativas, que el chama fortes, como antítese das débiles ou liberais, opina que hai unha condición sine qua non para alcanzar unha democracia forte: a necesaria educación cívica dos cidadáns, para o que considera imprescindible a potenciación do ensino público e democrático.

Lembro agora unha mañá gris de novembro, do 2010. Estaba Gregorio Peces-Barba en Ourense, na Facultade de Dereito: defendía a materia de Educación para a Cidadanía, que el, máis alá dos seus reparos para cos modelos participativos, consideraba fundamental para o fortalecemento democrático da sociedade. Comezou falando da democracia ateniense e de Aristóteles... Todos coñecemos o que pasou despois con aquela materia. Porque saber, por exemplo, que o mesmo Aristóteles, catro séculos antes de Cristo, xa observara nos políticos a tendencia a querer perpetuarse nos cargos en beneficio propio, e que por iso defendía os mandatos curtos, a imposibilidade de repetir cargos e o sorteo –non a elección- como método de provisión dos representantes, que interese pode ter? Benjamin Barber é claro: di que hai que escoller entre máis democracia ou máis dominación. E tamén di que unha opinión publica formada mediaticamente adoita escoller máis dominación.

Artigo publicado no diario La Región o venres día 16 de maio do 2014.

Peces-Barba

El deterioro de la  vida democrática española

fue hasta el fin de sus días

su principal preocupación

Soledad Gallego-Díaz

Dentro do regueiro de malas noticias que nos persigue, o martes chegábanos a do falecemento de Gregorio Peces-Barba Martínez. Coñecía a Peces-Barba a través dos seus escritos desde os anos da pretransición; nos exemplares da revista Cuadernos para el diálogo que meu tío Serafín me ía pasando lía con sumo interese os seus artigos, sobre todo os daquela serie que levaba por título Acotaciones ingenuas a la realidad que nos rodea. Logo, seguín sempre atento a súa actividade política, académica e intelectual. En persoa vino unha soa vez, en Ourense, na Facultade de Dereito, non hai moito tempo, o tres de novembro do 2010, cando veu para falar sobre Educación para la ciudadanía e dicir catro grandes verdades ó respecto.

Onte, tódolos periódicos insertaban numerosos textos recordatorios sobre a figura de Peces-Barba que, en xeral, destacaban a súa importante contribución ó deseño do modelo democrático español vixente. Non insistirei, por tanto, naqueles aspectos máis coñecidos da personalidade e traxectoria do finado: catedrático de dereito, fundador de Cuadernos para el diálogo, socialista cristián, voz destacada do partido socialista, un dos sete membros da ponencia constitucional de 1978, presidente do congreso dos deputados entre 1982 e 1986, fundador e rector da Universidade Carlos III ata o ano 2007 e alto comisionado para as vítimas do terrorismo entre 2004 e 2006. Non, o motivo deste texto, ademais de tentar ser unha humilde homenaxe para tan destacado persoeiro, está na necesidade que sentín de escribir un par de anotacións sobre aspectos que considero pouco ou nada tratados neses textos recordatorios, e que me parece que teñen importancia suficiente para ser reseñados.

A primeira e fundamental sería sobre a figura de Peces-Barba como defensor acérrimo da monarquía. Esta postura, clara e contundente, e non sempre ben entendida, resulta salientable porque talvez foi Peces-Barba o maior, máis leal e máis autorizado apoio que tivo a monarquía, e en concreto a figura do Rei, desde as filas do PSOE, por non dicir desde o conxunto da esquerda española, aqueixada, en xeral, do que el denominaba “la obsesión republicana”, desde que se abriu a veda contra esta institución: “Cómprese usted algún libro de historia. Lea usted un poquito, …”, dicíalle a Jordi Évole, presentador do programa Salvados, cando este lle preguntaba, cunha evidente falta de respecto e con ese ton tan característico dos listillos que se fan os tontos, demostrativo sempre dunha ignorancia supina, sobre temas tan sensibles e profundos como é este do modelo de Estado en España. Aínda así, ver a entrevista resulta totalmente recomendable. Esa visión, xunto coa lectura do libro Madrid. El Advenimiento de la República, de Pla, podería ilustrar un pouquiño sobre a importancia desta cuestión.

A segunda anotación que quero facer versa sobre o cansazo. Desde que Peces-Barba deixou o alto comisionado de apoio as vítimas do terrorismo, logo dos inxuriosos ataques que recibiu desde o Partido Popular e desde a Asociación de Vítimas do Terrorismo, sempre observei nel a un home cansado e desencantado. A súa mirada perdida parecía dicir ás veces -tamén no vídeo da entrevista que citaba antes-: tanto esforzo e tanto traballo para que? Tanto consenso, tanta moderación, tanto empeño por construír un pais mellor, para chegar a isto!… E a pesar do cansazo e do evidente deterioro físico, que non intelectual,  Peces-Barba sabía que non podería abandonar o seu traballo, que tería que loitar ata o último alento polo que sempre loitou: pola liberdade dos individuos. Cun castigo engadido: sabía que morrería coa inmensa e tráxica dúbida sobre o incerto futuro da democracia en España, dúbida insospeitada hai tan só unha década e que apareceu ó descubrir que os cimentos do edificio democrático español, a pesar dos grandes esforzos realizados, non eran tan sólidos como supoñíamos.

Por todo iso, a perda de Peces-Barba ten un significado especial. Fóra da política activa, por desexo propio, desde 1986, e dedicado en exclusiva á vida intelectual e académica, era, non obstante, unha voz autorizada e escoitada desde moitos e diversos ámbitos. Eu non vexo con claridade cal pode ser a que tome o seu relevo.

Descanse en paz Gregorio Peces-Barba.

La muerte de un promotor del consenso
Genio y figura
Un ilustrado del siglo XX