Eloxio do silencio

Remataba a última columna lembrando a importancia que Bertrand Russell concedía ó que el denominaba coñecemento inútil; concesión que, por certo, nada tiña de menosprezo para o coñecemento útil, que tamén consideraba imprescindible. Nun ensaio no que o filósofo se ocupaba deste tema escribía: «Cando a actividade consciente se concentra por enteiro nalgún propósito definido, o resultado final, para a maioría da xente, é o desequilibrio, acompañado por algunha forma de alteración nerviosa». Por iso é tan necesario “desconectar” con certa frecuencia das ocupacións e preocupacións que ameazan facerse co control total do noso tempo; e de aí a importancia, persoal e social, de que a xente poida dispor duns tempos xenerosos de descanso e de vacacións, cousa  nada fácil nunha sociedade dominada polo principio do éxito e do máximo beneficio (material). 

Escribir con algún fin distinto do de facer pasar un rato agradable ós parroquianos resulta case sempre inútil. Sabíao ben Cioran cando escribía que «digamos o que digamos todo vai seguir igual»; e creo que Cioran foi optimista nisto. A maiores, escribir algo con certo sentido e “a contrafío”, respectando un principio de Wittgenstein que establece que non todo o que se pode pensar se pode dicir, é traballoso, alomenos para min. Porque ás veces, como escribira Beckett, «ata as palabras nos abandonan», e iso sempre resulta doloroso para quen escribe, aínda que sexa unha sinal inequívoca da misericordia de Deus para algúns dos seus coñecidos ... Pero non debe de preocuparnos o silencio literario; ó contrario, tamén resulta beneficiosa a “desconexión”, sexa temporal ou definitiva, coa escritura, tanto para o propio escritor coma para os seus lectores, que así poden dispor dun tempo extra para a realización de cousas máis interesantes, incluída a lectura dos mellores. Ó fin e ó cabo, nos varios milenios que os home levan pensando e espreméndose os miolos, xa se ten escrito case todo o que se podía escribir, de xeito que a maioría do que agora se publica apenas consiste, no mellor dos casos, na repetición de cousas que xa están ditas, e non ten máis fin có de alimentar o mercado e a fogueira das vaidades.

George Steiner, un dos máis afamados teóricos da literatura comparada e pioneiro explorador das limitacións da linguaxe para expresar a realidade intelectual, é un gran defensor do silencio en xeral, e do literario en particular. Steiner di que só no silencio podemos aprender o esencial. E por iso recomenda unha maior dedicación á vida contemplativa, da que tamén forma parte a lectura, que non é máis ca un xeito, tan obrigado coma incompleto, de contemplar o mundo. Así que, in angello cum libello, ‘nunha esquiniña cun libriño’, que era como lle gustaba pasar o veraneo a Unamuno, lendo un bo libro e ollando para unha paisaxe da alma que nos leve a relembrar os sinuosos camiños da vida... E se lles interesa a literatura do silencio, ata me atrevo a recomendarlles un par de libriños:  o ensaístico “Lenguaje y silencio” de Steiner, e o narrativo “Bartleby y compañía” de Vila-Matas.

Conclúo. Escribindo ou falando pódese ter razón, pero con Kafka apréndese  que «ás veces un ten razón cando cala», e co meu querido W. Benjamin que «o máis importante que hai que dicir non sempre se proclama en alto»… Por iso, boa parte das verdades necesarias terá que buscalas cada un no murmurio dos “sons do silencio”, coma naquela inesquecible canción de Simon and Garfunkel… Felices vacacións e ata outra.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 17 de xullo do 2016.

A contrafío

Consideraba Orwell que se escribía por catro motivos fundamentais: egoísmo, entusiasmo estético, impulso histórico e propósito político, motivacións todas que estarían presentes en diferente grao en cada escritor fluctuando en importancia cos avatares da vida. Pensaba que para el pesaban máis os tres primeiros motivos, pero que fora o momento histórico que lle tocara vivir, coa experiencia do imperialismo británico na India e a do fascismo en Europa, o que o levara a desconfiar de calquera tipo de autoridade e a que cada unha das liñas que escribira desde 1936 tivese un impulso político, en favor da xustiza, da liberdade e da democracia e en contra do totalitarismo e da mentira.

Vivimos nunha época complexa e sutil na que son maioría os que pensan que os perigos totalitarios son cousa do pasado. Pero xa apuntaba o Padre Feijoo «cuan expuestas viven al error las opiniones más establecidas». Un e outro día vemos como os mesmos poderes que proclaman os grandes ideais da ética, da democracia, da liberdade… son os primeiros en violalos, e a ninguén lle faltarán exemplos que poñer. Por iso dicía Carlos París, o eminente filósofo, que, aínda que o engano existira sempre, era esta a verdadeira época da mentira, ata o punto que a nosa propia estrutura civilizatoria estaría caracterizada por ser ficticia e enganosa. E eu concordo con iso. Por esa razón se mantén Orwell tan vivo, igual ca outros heterodoxos desenmascadores de mentiras coma Camus, Kafka, Unamuno, Voltaire, Swift, Cervantes ou Erasmo.

Na actualidade, un gran número de escritores, en sintonía cunha ortodoxia, viven de gustar, de dicirlle ós seus lectores aquilo que queren oír, porque caer ben é unha das primeiras preocupacións de hoxe en día. Pero Orwell sabía que as verdades resultan a miúdo molestas, e apuntaba: «se liberdade significa algo, ha de selo dereito de dicirlle á xente aquilo que non quere oír». Que gran verdade! Porque é moi fácil disentir dos adversarios en territorio propio, contentar á parroquia, incluso adoita valer para gañarse a vida honradamente e facer relacións públicas; o difícil é disentir dos dun, dicirlle o que non queren escoitar, pero é cando de verdade se practica a liberdade. Por iso estou con Savater, orwelliano onde os haxa, cando defende que  se algo debería caracterizala moral do escritor isto sería a capacidade de transgredir, postura que vén a coincidir coa do Juan Goytisolo que conclúe: «Molesto, luego existo». Pero a práctica da rebeldía e da independencia do insumiso sempre resulta difícil e solitaria, entre outras cousas polo moito que chove  ó aire libre... É o Medo á liberdade de Erich From.

Sine linea, entre viaxes, conversas e lecturas, pasou o tan necesario coma fuxidío paréntese vacacional. Agora, neste agosto que setembrea, mentres as uvas pintan e o mundo sangra, leo uns versos de Valente: «…para hacernos más libres/ guardó de las palabras/ en tiempo de mentira…». Sinto envexa do Alberto Jiménez Fraud merecente dese Epitafio. Porque, pode que tivese razón Ciorán, «digas o que digas todo seguirá igual», pero dá o mesmo: con Sísifo, toca volver a empuxar o penedo pola costa arriba, aínda sabendo que volverá caer antes de alcanzalo cume. Xusto niso acaba descubrindo o adulto a esencia do mundo. A felicidade, a pesar do cansazo e da dor, talvez consista en facer coma que se asubía cando se empuxa e en aproveitar ben o breve tempo calmo que existe entre dous empuxóns consecutivos…Así comeza esta nova xeira de artigos: A contrafío.

Artigo publicado no diario La Región o mércores 20 de agosto do 2014.