viernes, 23 de diciembre de 2011

Bo Nadal


Amigos, di o saber popular que “nunca choveu que non escampara”. Anímovos para que, nestas datas tan sinaladas, non vos deixedes levar polo pesimismo destes tempos difíciles. Non estamos para despilfarros, e menos do noso tempo. O conto de Dickens emerxe de novo con forza para reclamar de todos ese espírito do Nadal, tan beneficioso. Lémbrovos o remate do conto:

«…sempre se dixo del (do señor Scrooge) que sabía manter o espírito do Nadal coma ninguén. Oxalá se poida dicir o mesmo de nós, de todos nós! E, como dixo Tiny Tim, que Deus nos bendiga a todos!».

Pois, que así sexa!

Como agasallo, aí vos vai esta panxoliña tan fermosa que cantabamos en San Clodio:

Pola media noite
Cando o galo canta
Nunha vila santa
Que se chama Belén

Nunhas pobres pallas
Nun pobriño establo
Naceu malpocado, Xesús
Xesús noso ben

E morto de frío
Xa non tiña tento
E dábanlle alento
A mula e o boi

Pastorciños novos
Que andades co gando
Ó noso meniño
Traédelle un año

Traédelle ó neno
Algunha cousiña
Traédella logo, traede
Traédella axiña

Vamos pois correndo
Buscar un añiño
Para regalarlle
Ó noso meniño

Bo Nadal

miércoles, 14 de diciembre de 2011

Calquera tempo pasado foi peor! As fotos de Ruth Matilda Anderson


¡Oh tierra, antes y ahora, siempre fecunda y bella!
Viendo cuán triste brilla nuestra fatal estrella,…
Rosalía

Estes días pódese contemplar en Ourense a exposición “Unha mirada de antano”*. Trátase dunha selección de fotografías de Ruth Matilda Anderson (1893-1983), unha americana que, contratada pola Hispanic Society of America, visitou Galicia entre os anos 1924 e 1926 cun encargo moi claro: rexistrar fotográficamente o cerne da nosa cultura. Ruth Matilda sacou máis de sete mil fotografías e mercou outras tres mil a diversos fotógrafos galegos. Na exposición de Ourense estarán expostas unhas trescentas, pero son suficientes tanto para convencernos de que nos atopamos diante dun dos fondos documentais máis importantes desa época da nosa historia contemporánea como para deixarnos coas gañas de ver a colección completa.

Non carecemos en Galicia de rexistros fotográficos do primeiro cuarto do século XX, máis ben todo o contrario; non hai vila, cidade nin aldea que non teña localizado un amplo repertorio de antigas fotografías dos seus monumentos máis importantes, dos enclaves máis pintorescos ou das festas máis honradas. Pero os nosos fotógrafos centráronse case sempre nas paisaxes, na arquitectura, na familia endomingada, no folclorismo…Coma se o país fose algo que houbera que vender, os fotógrafos da terra esforzáronse tanto en rexistrar a súa cara máis fermosa coma en ocultar a máis desagradable. Tal vez foi Ruth Matilda a primeira que fixou o obxectivo da súa cámara na fonda traxedia deste pobo, o mesmo que xa o fixera Rosalía na poesía ou o facía Castelao na pintura e nos debuxos. As caras das persoas sorprendidas no oficio de vivir, os seus vestidos,  o seu calzado ou os enseres dos seus fogares, son un libro aberto a ese pasado recente de Galicia. Pode sorprendernos que a mirada sexa estranxeira, pero non resulta raro que as miradas máis lúcidas veñan de fóra.


Nas fotografías de Ruth Matilda salta á vista a mesma “verdade” debuxada por Castelao, a dun país, tan fermoso coma inxusto, poboado por xente triste e pobre. O elemento arquitectónico das vilas, das aldeas, das cidades, resiste ben o obxectivo de Ruth Matilda, o mesmo cás paisaxes. Pero, cando a lente enfoca os pes descalzos da xente, os corpos flacos dos mozos ou as tristes caras dos nenos –atención á fotografía dos de Vilanova dos Infantes, a eses “galegos na escaleira”-… aparece nítida esa gran verdade que ninguén debería ignorar nin esquecer: hai apenas oitenta anos eramos un pobo atrasado, inmensamente pobre e esencialmente triste. Todo iso, digan o que digan os tratados de historia e conten o que conten os que viven á conta da fabulación recompensada dun pasado mítico e glorioso para este pobre país –atención á fotografía da habitación de Rosalía-. Nestes tempos de crise a algún poderá parecerlle unha broma, pero, nunca fomos tan ricos coma agora! É unha evidencia que non convén esquecer; tal vez así nos queixaríamos menos e gastaríamos máis enerxías e intelixencia na construcción do futuro ca na reconstrucción fraudulenta do pasado... Porque, como ben diagnosticou Beiras, o problema de Galicia sempre foi de atraso, e hai unha cuestión clave que sempre dificulta a nosa saída de tal situación: a conciencia maioritaria e falsa de que non hai un país mellor ca este. Poderíasenos aplicar aquilo que, referido ós sicilianos, poñía Giuseppe T. di Lampedusa na boca de don Fabricio, no Gatopardo: «os sicilianos nunca quererán mellorar pola sinxela razón de que cren que son perfectos. A súa  vanidade é máis forte cá súa miseria.».

Quédome cunha instantánea desta excelente e imprescindible exposición. Unha nena lava a roupa nun regato; un neno, tal vez o seu irmán, está mirándoa. O neno está descalzo, cos pés metidos na auga. No cartel que aparece debaixo da fotografía informase do lugar e da data na que foi tirada: Sada, 24 de decembro de 1925!


*Ata o 8 de xaneiro do 2012 no Centro Social de Novacaixagalicia (na Praza Maior). En horario de 17:30 a 20:30 a diario. Os sábados, domingos e festivos, ademais do horario de tarde, polas mañáns de 11:00 a 14:00.

jueves, 8 de diciembre de 2011

Fajardo

A casa dos Perera, na Ponte San Clodio

Coa idade, un vai descubrindo que as cousas máis valiosas adoitan ser pouco espectaculares. O mesmo sucede coas persoas, mentres aquelas aparentemente máis distinguidas ou ilustres que algunha vez tratamos acostuman desaparecer  da nosa memoria sen deixar a penas rastro, non é raro que emerxan con forza outras máis sinxelas que simplemente conviviron con nós, que é do que se trata.  Sospeito que unha vida en contacto permanente coa excelencia e co mérito debe resultar de todo punto inaguantable.

Estes días, por exemplo, veume á memoria o Pepe o Perera, un de tantos entre os que coñecín e pasaron polo mundo sen ansias de impresionar. A familia dos Perera, da Ponte San Clodio, levaba o alcume por un antepasado que estivera nas américas. O antepasado fora dos que na diáspora se esquecera de falar o galego. Cando volveu, todo o que lle cheiraba ó idioma nativo transformábao ó seu xeito ó castelán, incluído o seu propio apelido, Pereira, que pasou a dicir Perera. Fíxolle graza ós veciños ese cambio e así naceu o alcume familiar. Os Perera que coñecín, tres irmaus solteiros, eran parentes nosos; unha das miñas  bisavoas, Consuelo Díaz Pereira, era irmá do seu pai. Vivían nunha humilde casiña da Ponte, moi cerca da que fora a natal de Eladio Rodríguez, o eximio poeta e lexicógrafo ribeirao, tan humilde coma a dos Perera. O maior dos irmaus, Juan, era paralítico, home paciente e gran lector; lembro como un compañeiro meu do instituto, o Tejerindo, lle traía tódolos días o ABC e o Ya do quiosco de Ribadavia. O do medio, Ventura, era inspector de policía en Vigo. O máis novo era o Pepe o Perera, que traballaba o capital e andaba algo ó xornal. Cando era cincuentón, alá a principios dos setenta, o Pepe comezou a traballar con certa frecuencia no cámping de Leiro, cando este establecemento estaba rexentado polo Luís de Avión, outro persoeiro que ben merecería unha lembranza. Ó Perera gustáballe moito o traballo no cámping; andar entre estranxeiras con pouca roupa, cando as mulleres de aquí aínda ían moi abrigadas, alegráralle moito a vida. Dese xeito, o Pepe, foi deixando o capital a ermo sen ningunha pena, esqueceuse da rodriga e da cava, e á Ponte soamente ía para durmir. A pesar de que non era xogantín, ás veces, ás noitiñas, facía un pé nalgunha partida, sempre de compañeiro do Luís. Lembro ben a súa estampa de home curtido e correúdo, a súa voz, baixiña, e o seu sorriso, entre escéptico e melancólico; tamén a deferencia coa que sempre me trataba, por sermos parentes, e o nome co que se referían a el os da súa quinta:  Fajardo.

Eu daquela pensaba que Fajardo sería o alcume persoal do Pepe o Perera. Algúns anos máis tarde souben que non, que se apelidaba Díaz Fajardo. O apelido Díaz era o que os emparentaba coa miña familia, e o de Fajardo ignoro de onde viña.  Un día, cando o Pepe xa levaba anos investigando a xeoloxía do camposanto de San Clodio, entre os nomes dos habitantes da parroquia na época do Catastro de Ensenada (1753), atopei  a un tal don Mathias Faxardo de la feligresía de Santa María da Porta, de la villa de Melgaço, e desde entón penso que o apelido Fajardo dos Perera debía estar relacionado con ese tal don Mathias Faxardo, portugués.

Afírmase que o apelido é de orixe galego ou galego-portugués, e podería ser. No idioma do país veciño, fajardo aínda é palabra viva, cos significados de ‘gatuno, traficante, hábil, trocatintas’, que nada casarían co xeito de ser dos Perera, pero xa se sabe que a xenética dá moitas voltas. A etimoloxía resulta dubidosa; Corominas non cre que teña relación co castelán faja, pero non acerta dar outras posibilidades. Tal vez detrás de fajardo estea  o latín fagus ‘faia’, segundo pensan outros autores; en francés temos fayard para o nome da árbore, con formas medievais documentadas fagardus e faijard. En galego, ademais, son numerosos os substantivos que presentan o sufixo –ardo, de orixe xermánico e significado aumentativo ou despectivo: xamardo, moscardo, xabardo, bufardo, etc.  Certo que a actual distribución do apelido Fajardo en España non invita a pensar na súa orixe galega, dunhas vintecinco mil persoas que o levan soamente unhas seiscentas son galegas; pero hai que considerar que houbo importantes liñas fidalgas do apelido, establecidas no levante español, que probablemente favoreceron a súa expansión por aquelas terras. A rama máis importante foi, desde logo,  a que partía de Alonso Yáñez de Fajardo, nomeado adiantado maior do reino de Murcia en 1387. Os Fajardo tamén tiveron importante presencia nas Indias, por iso hai un municipio de Puerto Rico e unha illa no Orinoco, en Venezuela, que levan ese nome. Segundo as crónicas do XVI, o primeiro posesor do apelido sería don Pedro Yañez Gallego, señor de Santa Marta de Ortigueira e avó do citado Alonso Yáñez de Fajardo, quen o levaría por ter vencido a un mouro nunha loita que lle chamaban fajiardo, pero xa se sabe o creto que merecen esas crónicas. Tamén se di que é apelido xudeu, e incluso se dan referencias dalgún Faxardo que practicaba esa relixión; pero, hai que saber que os xudeus levaban exactamente os mesmos apelidos có resto dos habitantes da Península (cousa distinta sería se falásemos dos nomes), como está de sobra demostrado. Eu creo máis ben no simple alcume como orixe do apelido; apelido que, por suposto, levarían múltiples familias sen ningún tipo de relación entre si, aínda que logo a fidalguía propiciase a extensión dalgunhas das súas ramas. Penso, en suma, nuns Faxardo orixinariamente hábiles, trocatintas, traficantes e gatunos. Á Ponte San Clodio, pequeno emporio comercial do Ribeiro na Idade Moderna, chegaría desde Portugal unha destas castes, que, co tempo, rematou na variante totalmente mansa que eu coñecín. Trataríase, en todo caso, dunha evolución moi característica destas terras.

jueves, 10 de noviembre de 2011

Todo vai peor (continuación)


Ningunha sociedade pode prosperar e ser feliz
se a maioría dos seus membros son pobres.
Adam Smith.
No futuro, os conflictos sociais
non serán entre o capital e o traballo,
senón entre os ben situados
e os relativa ou especificamente pobres.
A economía globlal baseada na alta tecnoloxía
fará que cada vez sexan precisos menos
traballadores para a producción de bens e servicios


O paro é unha cousa terrible, pero ten unha característica que non se debe esquecer: non afecta ós que dirixen a política nin a economía. Como dicía Galbraith: «o desemprego é lamentable, pero non o é tanto cando os que o sofren son descoñecidos». Neste aspecto reside, fundamentalmente, a permanencia do problema*. Entón, como é que ós que mandan sempre están falando da súa preocupación polo paro? Certo, en épocas de  crise tamén acostuman dicir que se viron obrigados a tomar medidas moi dolorosas (sempre na pel dos outros), pero é fácil de entender: a linguaxe serve fundamentalmente para disimular os verdadeiros sentimentos (Voltaire dixit).  Así, non é raro que os que falan moito da caridade resulten ser agarrados; os que sempre teñen a palabra liberdade na boca, tiranos, e os que non calan coas virtudes do traballo, nugalláns. Por esa mesma característica da liguaxe adoito eu botar man da carteira cando alguén di que vai regalar algo.

O paro ten certo parecido con outro mal universal: a fame! Todo o mundo se queixa da existencia da fame, pero o problema nunca se soluciona; e non por falta de alimentos, que sobran, senón pola pouca dilixencia que poñen os que comen ben en repartilos mellor. Os alimentos, dado o estado de desenvolvemento do mundo, non son un ben escaso, simplemente están mal repartidos. Tamén se di que o traballo é un ben (?) escaso, pero tampouco é certo: moita xente está desexando traballar menos. Mentres, sobran os que non poden traballar nada! Outra vez un problema de reparto. Pero hai  unha diferencia moi imporante entre a fame e o paro: mentres todos podemos ser lambóns, e comer sen fame, escasean os  dispostos a traballar sen cobrar (satisfacción principal que produce o traballo verdadeiro, dígase o que se diga).

Estou en parte co Bertrand Russell que, en 1932!, facía un eloxio da ociosidade. A dignidade do traballo, afirmaba, é un invento dos ricos para manter ós pobres traballando e contentos –cousa nada fácil, por certo–, mentres eles teñen bo coidado de manterse indignos ó respecto. En condicións de paro semellantes ás actuais, pero cun nivel de desenvolvemento tecnolóxico infinitamente inferior, B. Russell propoñía unha xornada laboral de catro horas! (si: de catro horas, en 1932): «A técnica moderna posibilita que o ocio, dentro de certos límites, non sexa unha prerrogativa das clases privilexiadas... se o asalariado ordinario traballase catro horas ó día alcanzaría para todos e non habería paro...». A proposta de Russell, coma tódalas propostas serias que non interesa escoitar, foi cualificada de simplista e utópica, pero o certo é que o seu eloxio resultou profético: «Mantemos ociosa a unha alta porcentaxe da poboación traballadora, xa que podemos prescindir do seu traballo, facendo traballar en exceso ós demais. Cando todos eses métodos non dan resultados, temos unha guerra: mandamos a un certo número de persoas a fabricar bombas e a outros a facelas estallar, coma se fóramos nenos que acabáramos de descubrir ós fogos artificiais.».... Logo, como todo o mundo sabe, viñeron unha chea de medallas para Keynes, o New Deal, o Plan Marshall... pero, que houbera pasado sen a sesión de fogos artificiais? E con isto non quero dicir que non se fixeran cousas boas despois do folión: fixéronse, e moitas! Pero, todo indica que volvemos ás andadas, e outra vez por culpa dun ben escaso (este si) e mal repartido: a memoria. A pesar das terribles experiencias do século pasado, non se acaba de atacar a verdadeira cuestión de fondo: coa tecnoloxía actual non hai carga suficiente de traballo para toda a poboación activa mentres se manteña a mesma xornada laboral  de hai un século. En paralelo, o aumento conseguinte da porcentaxe de capital nos procesos productivos segue a contribuír a un aumento das desigualdades entre os que máis teñen e os que menos, desigualdades que son, en última instancia, as que poñen en risco o propio sistema do capitalismo nos países democráticos.

Pregunta: como se sustancia o reparto do traballo? -Non o sei!, o traballo é unha variable moi heteroxénea e os meus coñecementos son moi limitados, aínda que é ben coñecido que en Alemaña xa se ten experimentado o reparto do traballo en diversas empresas con bos resultados. Pero, nesta complicación váleme unha reflexión de Tony Judt: «Para convencer a outros de que algo é correcto ou erróneo, necesitamos unha linguaxe de fins, non de medios. Non fai falla que creamos  nas posibilidades que teñen os nosos obxectivos de realizarse. Simplemente debemos crer neles».  E o fin debería estar moi claro: “todo o mundo ten dereito a un traballo onde gañarse a vida”. Fronte a ese dereito fundamental, os outros relacionados co traballo (a gañar máis, a traballar máis, etc.) deberían ser totalmente secundarios. Non se crea que esto supón unha revolución; a nosa Constitución (art. 35) contempla este dereito e non o dereito a forrarse, nin a  traballar en 24 empresas nin 24 horas ó día. Por algo será!

Pero, quen se opón, dun ou doutro xeito, a que todo o mundo poida ter un traballo digno co que gañarse o sustento? Aquí, tal vez lles gustaría ler: os políticos, os economistas, os empresarios, as grandes corporacións... Pois non, ou non exclusivamente: opoñémonos todos os que estamos ben situados! Resulta evidente que os graos de oposición e culpa son moi diversos, pero ninguén ben situado é totalmente inocente nesta cuestión. Certo que todos aceptariamos traballar menos e repartir o traballo se cobrásemos o mesmo (ou máis, como pretende Sami Nair), pero poucos pasarían por cobrar menos, aínda que gañasen máis (por exemplo en calidade de vida, en tranquilidade, en seguridade no emprego ou  en confianza nun futuro mellor para os seus fillos).

Non obstante, tamén hai que dicir que o desigual reparto dos bens no mundo resulta natural. Na natureza son descoñecidos os principios do reparto equitativo e da xustiza. Por que hai guapos e feos? Por que hai bos e malos? Por que hai estúpidos e intelixentes? Por que nuns sitios non para de chover e noutros non cae nin gota? Pódeselle chamar a iso un reparto equitativo? Vese algún tipo de xustiza en tal estado natural das cousas?  Evidentemente, non! Agora ben, tamén se debería saber que a civilización avanzou na medida en que foi superando ese estado natural desequilibrado e inxusto. No estado natural, non o esquezamos, a lei do máis forte actúa con total impunidade no medio da máis absoluta indiferencia cósmica, que se limita a marcar o transcurso do tempo. Así que, coidadiño cos que propoñen solucións “de lo más natural”.



*Refírome sempre ó problema do paro como realidade, non ás causas que o producen, moi diferentes entre países. No caso de España, calquera pode redactar unha lista bastante extensa de razóns que explican a nosa nefasta situación nos índices de desemprego. O que non resulta tan fácil é redactar outra con posibles solucións.

martes, 1 de noviembre de 2011

Todo vai peor

John Kenneth Galbraith (1908-2006)



Sabemos o que custan as cousas,
pero non temos nin idea do que valen.
Tony Judt

Coa que está caendo, cando un escribe sobre calquera cousa que non sexa a difícil situación económica que está a pasar o país, non resulta fácil abstraerse do pensamento de que salvo isto, e a saúde, todo ten unha importancia mínima, ridícula e insignificante. Tal vez sería preciso facer algunha anotación ó respecto, aínda que só sexa para deixar constancia de que a un tamén o preocupan as cousas importantes. Percíbese na xente unha sensación de desacougo, de “hora vella” kafkiana: «é coma se houberamos descoidado moitas cousas... Ata agora desentendémonos de todo iso e dedicámonos a facer o noso traballo, pero os acontecementos destes últimos tempos preocúpannos...».


E, aínda que o pareza, tampouco resulta fácil poñer por escrito o que un pensa, sobre todo se non está de acordo co pensamento imperante. Diráselle que os temas da economía son para especialistas, que non está preparado para ter voz nesa liturxia e que, coma se dunha relixión se tratase, basta  con ter fe nos sumosacerdotes. Non obstante, todos os que levamos unha casa somos, en certa medida, especialistas en economía, alomenos nalgún dos seus principios máis fundamentais. Mentres, os economistas profesionais, como dicía Galbraith, ofician nunha pobre ciencia que adoita realizar os grandes descubrimentos cando xa pasaron os feitos. En última instancia, os cidadáns, aínda que non estean preparados para dar solucións, son moi capaces, coma calquera enfermo, de darse conta de cando algo non vai ben; tanto coma de percibir que os tratamentos prescritos non están dando resultado. Pois si, como pensaba Tony Judt (Algo va mal, 2010), “algo ía mal”, e  a penas un ano despois, como se podía sospeitar, “todo vai peor”.


A crise que nos afecta é un problema relacionado con múltiples variables, de solución tan difícil coma incerta. O meu propósito non pasa de facer algunha reflexión sobre un aspecto que ten demostrado ser o mal máis perverso das crises: o desemprego. A Gran Depresión, posterior o crack de 1929, ensinounos moitas cousas e a fundamental  foi a posibilidade dun alto nivel de desemprego permanente xunto a unha depresión xeral e continuada. Ata entón, de acordo coa teoría económica clásica, pensábase que as leis do mercado impedirían un alto nivel de desemprego tralo correspondente axuste de prezos. Pero non, coa depresión da década dos trinta aprendeuse, de forma tráxica, que os ingresos non sempre se reinvisten, que en épocas de inseguridade moitos cartos van parar ás caixas fortes e que os parados medran coma a espuma. Así, en 1932, o desemprego alcanzaba en Estados Unidos ó 25% da poboación activa, e en Alemaña o 40%. Nesta coxuntura, non o esquezamos, chegou Hitler e a Segunda Guerra Mundial... O mesmo Galbraith, a quen antes citaba, un dos máis profundos analistas do crack do 29, afirmaba: «Foi a guerra e non a sabedoría económica a que levou ó final da depresión».  

Primeira lección: non tentar a sorte!
(probablemente continuará)

sábado, 15 de octubre de 2011

A forza da imaxinación


Le este libro de principio a fin,
e cando o remates, volve a lelo.
É unha marabilla.
Gustave Flaubert a George Sand


Seguindo a recomendación de Flaubert, non se cansaba Pla de ler os Ensaios de Montaigne; eu tampouco. Richard Feiynman, un afamado físico que foi premio Nobel, afirmaba que se, diante dun cataclismo, tivese que salvar un só concepto do vasto coñecemento científico contemporáneo, decantaríase por este: “a materia está formada por átomos”. Non sei cal sería a resposta de Feynman se lle permitisen salvar ademais un libro. Tampouco sei eu a que daría; pero, desde logo, nunha primeira selección estarían, sen dúbida, os Ensaios de Montaigne. Supoño que nesa sociedade post-cataclísmica tan precisa debería resultar a sabedoría coma o bo humor, e na combinación deses dous compoñentes esenciais de todo bo texto poucos autores superan a Montaigne.

Montaigne comezou a redacción dos seus Ensaios en 1568, ós 35 anos, logo dun accidente que case lle custa a vida. A mediados do século XVI, cando a idade de matrimonio roldaba os 20 anos e poucos individuos pasaban dos 40 ou 45, 35 anos era a idade dunha persoa totalmente madura. Por iso, Ensaios é unha obra plena de madurez; tal vez tamén, unha obra que, no seu conxunto, está dirixida a  persoas con certa experiencia da vida. Así, cando trata o tema da forza da imaxinación, non analiza as fantasías gloriosas dos infantes, nin as dos adolescentes, nin sequera as potencialidades indubidables, agora tan buscadas, que ten a imaxinación nos individuos adultos, tanto no mundo da  política, coma no da ciencia, no do arte ou no da industria. Non, o Montaigne dos Ensaios é un home retirado dos seus traballos, moi lonxe das intrigas e das ambicións mundanas. Simplemente é un home que, coma tantos, quere desfrutar tranquilo dos anos que lle quedan de vida na compañía das súas persoas máis queridas, das súas paisaxes do Perigord, da súa biblioteca… E quere facelo reflexionado sobre o sentido da vida, sobre a fraxilidade humana, sobre a nosa efémera existencia… Pero, sempre cun sorriso na boca.

No ensaio sobre a forza da imaxinación, conta Montaigne, entre outras, a historia dunha muller que cría ter tragado un alfinete co pan que comía. A pobre muller berraba atormentada pola dor insoportable que sentía na gorxa, coma se fose morrer afogada dun momento a outro. Unha persoa experimentada que a acompañaba, ó ver que non había inchazón nin alteración observable, considerou que o único que había no caso era aprehensión: deulle un vomitivo á muller e, cando vomitou, puxo nun anaco de pan un alfinete dobrado, que mesturou disimuladamente co vómito. Cando llo amosou á doente, esta sentiuse nova ó instante, libre de todo mal e dor. A historia de Montaigne tróuxome á cabeza unha afastada noite dun incerto ano, en Santiago, charlando sobre cousas semellantes nun piso de estudantes. Contou un dos presentes a historia dun paciente psiquiátrico que fora operado no cranio nun hospital da cidade. Cando o tal paciente fora a facer a primeira revisión post operatoria, á pregunta do médico de que tal ía, o paciente díxolle que todo marchaba moi ben, que non lle doía nada, pero que cando se movía semelláballe que tiña unha campaniña na cabeza, e que iso estábao volvendo louco; nin sequera na cama podía descansar, pois, de noite, cada vez que daba unha volta, a campaniña daba un par de badaladas. O médico escoitou con atención o relato do paciente e amosou a súa estrañeza, pero díxolle que había que estudar o caso. Deste xeito, decidiu facerlle un estudo radiolóxico, que resultou totalmente normal. Non obstante, coñecedor do historial do paciente, cando se presentou de novo diante del, ensinoulle unha radiografía, que non era a del, na que se observaba unha mancha borrosa. Explicoulle que, en efecto, aquela mancha indicaba que había algo metálico na súa cabeza; que non podía saber o que era nin como chegara alí, pero que estaba moi superficial e que sería cousa moi sinxela sacarllo. Operouno dous días despois: sedouno, fíxolle un pequeno corte na cabeza e cerrou cuns cantos puntos de sutura. Cando o home espertou, presentouse o doutor moi satisfeito: -tiña razón, non temos explicación do que ocorreu, pero tiña vostede na cabeza este cascabel; e presentoulle un, aínda con restos de sangue, do tipo dos que se lle poñían antes ós gatos e ós furóns. O bo do home saíu totalmente satisfeito e nunca máis apareceu pola consulta do médico. Doutra historia semellante, tamén verídica, fun eu testemuña, e aconteceulle a un compañeiro de traballo, de xeométrico apelido, no centro que eu traballaba fará uns vinte cinco anos. Era un día calquera no que estabamos eu e mailo xefe de estudos tomando un café tranquilamente na cantina do centro. Niso, preséntase o devandito compañeiro, que estaba dando clase a esa hora, branco coma a cera, e chámame a parte. Eu pensei inmediatamente nalgunha falta de respecto dun alumno, nalgunha expulsión ou eu que sei… Pero non; sen máis preámbulos, dime: -F….., acabo de tragarme la dentadura postiza. ¡Llévame al médico, por favor!; - ¿Pero, cómo... hombre?; -¡Pues, estaba explicando y…! Dado que eu non tiña alí o coche, foi o xefe de estudos quen, inmediatamente, o levou ó médico que prestaba servicio habitual ós alumnos do centro, que tiña a consulta bastante cerca do instituto. Cando chegaron, o médico, diante do inaudito do caso que se lle presentaba, logo de intentar tranquilizalo –sen moito éxito, por certo-, dicíndolle que o máis probable sería unha expulsión da dentadura por vía rectal, decidiu realizar un estudo radiolóxico para ver onde se atopaba o demo da voluminosa prótese dental. Mandou entón o doutor que o veterano profesor se desvestise, nun pequeno cambiador que había na consulta, mentres el preparaba o aparato e a placa correspondente. A todo esto, o xefe de estudos, que era de ciencias, con cara de circunstancias, non acababa de ver claro o tema da expulsión da dentadura por vía rectal nin tampouco a facilidade coa que se introducira o obxecto pola gorxa do profesor nun, hipotético, arrebato de elocuencia do mesmo. Pero, é o caso, que ó pouco de entrar no vestidor, observa como  sae o compañeiro, espido de medio corpo para arriba, descalzo e coas gafas postas, pero con moita mellor cara, e se dirixe lixeiro cara a el. Nesto, dille ó oído, polo baixiño: -P…., tranquilo; al desvestirme, acabo de comprobar que tenía la dentadura en el bolsillo de la chaqueta… ¿Qué te parece, haré la placa o no?...

sábado, 24 de septiembre de 2011

Neutrinos por OPERA


O outono parece que entra con forza. O día preséntase baixo unha néboa intensa, aínda que pola tarde din que estará soleado. Nos cristais que están ó norte, detecto por primeira vez a condensación típica dun día de inverno. E fai algo de frío.

Almorzando, escoito na radio a noticia sobre un experimento que podería poñer en dúbida un dos postulados da teoría da relatividade especial de Einstein, aquel que di que a velocidade da luz é un máximo, e que o seu valor é independente do sistema de referencia: un dos piares da física moderna. Era o que nos faltaba! ... Acudo a internet e, en efecto, o denominado experimento OPERA fixo públicos onte uns resultados, relativos á medida da velocidade duns feixes de neutrinos de alta enerxía, que demostrarían que tales partículas  terían viaxado a unha velocidade superior á da luz. Segundo eses resultados, os neutrinos,  no seu desprazamento entre o CERN de Xenebra, lugar onde foron producidos, e un laboratorio subterráneo no Gran Sasso, en Italia, a 730 km do CERN, terían realizado o percorrido en 60 nanosegundos menos cá luz (que tardaría 2,4 milisegundos): «..si el resultado anunciado fuera cierto. Sería uno de los mayores descubrimientos desde 1898, cuando Michelson y Morley establecieron que la velocidad de la luz es la misma para todo observador en movimiento no acelerado…», opina Álvaro de Rújula, un dos físicos españois de máis prestixio internacional, nun interesante artigo (Más rápido que su sombra) que publica no diario El País, no que, por certo, se amosa máis ben escéptico con respecto a estes resultados: « En mi opinión, la reacción más razonable al resultado de OPERA es preguntarse dónde está el sutil error. En estas ocasiones hay que hacer más experimentos antes de vender la piel del oso. Y mojarse. Si el resultado se comprueba me corto la tiza, como los samuráis quiebran su sable.». Ben… Eu, na miña ignorancia, non apostaría algo tan valioso: resístome a crer que na Física –coma en calquera outra disciplina- estea escrita a última palabra. Paréceme que, do mesmo xeito que os resultados do experimento de Michelson e Morley deron lugar a unha Física baseada en novos postulados, nalgún momento  os resultados  doutros experimentos obrigarán a revisar estes nos que agora creemos. Por que o OPERA non podería ser un deles? Máis prudente me parece a postura de Hawking: «É pronto para sacar consecuencias». Tamén resulta importante darse conta de que eses novos postulados, no caso de que se establecesen, non van enterrar ós actuais, simplemente serán os que se deberán aplicar nuns contextos determinados. Do mesmo xeito, os postulados de Einstein non me eximiron a min nin ós meus alumnos de estudar as leis de Newton, perfectamente válidas en tódolos sistemas nos que resultan insignificantes os efectos relativistas –por certo, a maioría dos sistemas que coñecemos o común dos mortais-. Claro que, resulta comprensible que nunha sociedade tan desexosa de acontecementos espectaculares –por algo se ten denominado a sociedade do espectáculo- coma a nosa, unha postura de calma e normalidade tal vez non sexa a que mellor se venda.

O que me asombra de verdade é a revolución que supuxo INTERNET. Onte fixéronse públicos estes resultados, e onte mesmo calquera individuo tan insignificante coma min, en calquera parte do mundo, puido ter acceso á roda de prensa que deron os membros do equipo que realizou o experimento e ó texto integro do propio traballo: esta si que é unha verdadeira revolución, impensable hai tan só vinte anos. Polo demais, quedareime cunha gran verdade que aparece no artigo de  Álvaro de Rújula: “a luz viaxa máis rápida có son, de aí que, en xeral, todos parezamos máis intelixentes antes de falar” (e máis guapos, segundo xa se sabía).

Agora, está saíndo o sol. Comprobo que permanece aí e que nós seguimos xirando ó seu derredor segundo o establecía a Lei de Gravitación Universal de Newton. É unha grande, fermosa e tranquilizadora noticia. Vou a celebrala.

O Carballiño, 24 de setembro do 2011


Adenda de 10 de xuño de 2012

Einstein tiña razón. Catro experimentos desmontan o erro dos neutrinos máis rápidos cá luz. 

Máis información no artigo "Zanjado: Einstein tenía razón" do mesmo diario de 09/06/2112. Tamén resulta moi interesante a opinión sobre este asunto de Cayetano López, físico e director do Ciemat: "Un resultado incómodo".

miércoles, 7 de septiembre de 2011

Camiños do exilio 2


Hay un cuadro de Klee que se llama Angelus Novus. En él se representa a un ángel que parece
como si estuviese a punto de alejarse de algo que lo tiene pasmado. Sus ojos están desmesuradamente
abiertos, la boca abierta y extendidas las alas. Y este deberá ser el aspecto del
ángel de la historia. Ha vuelto el rostro hacia el pasado.
W. Benjamin


De Colliure a Portbou a sinuosa estrada D914 continua bordeando a costa. A paisaxe é moi semellante á de Argelés Sur Mer a Coillure. Costa recortada e escabrosa e ladeiras cheas de viñas en pequenos socalcos, á dereita as verdes cumes dos Pirineos e á esquerda o azul inmenso do mar. As terras, esquistosas e abermelladas (Cote Vermeille). De vez en cando algunha aciñeira, algún olivo, algún piñeiro manso. Pásase sobre tres pequenas vilas asentadas en pequenos entrantes do mar, todas co seu porto e a súa praia: Port Vendrés, Banyuls su Mer e Cerbere. Logo, sóbese ó coll dels Balitres, e xusto neste alto atópase a fronteira con España. Dependencias de aduana abandonadas, grafitis nas paredes dos edificios e reixas metálicas con candados nas portas e ventás. Desde pouco antes da fronteira desaparecen as viñas. A entrada en España significa, tamén aquí, a entrada nun territorio de campos abandonados, a entrada nun país que, en xeral, renegou da agricultura: mala cousa. Desde o alto vese, alá ó fondo, noutro angosto entrante da costa,  o pobo de Portbou, apertado, entre a praia e a estación do tren. Semella un pobo pegado a unha estación.



Entramos. Parece un pobo decadente, incluso máis ca La Jonquera. Á dereita da estrada un deses grandes bloques residenciais característico dos anos corenta ou cincuenta, coa pintura das paredes desconchada; semellan vivendas sociais desa época ou tal vez unha antiga casa cuartel. As casas, en xeral, son vellas, e moitas parecen cerradas. A estrada pasa no centro do pobo por xunto á praia: fermosa e recollida. Algunhas cafeterías e restaurantes na rambla que  a bordea. Non se ve a vida das vilas francesas polas que acabamos de pasar. A vila ten algo de misteriosa e inquietante, unha atmosfera coma de trens vixiados, de policías que piden a documentación en calquera esquina, de trampa sen posible escapatoria. Sospeito que por aquí pasan moitos turistas, pero ignoro cantos se deteñen. Por fin,  chego ó meu destino: o cemiterio. Está orientado ó nacente, mirando ó mar. Non ruxe unha alma vivente, pero paréceme o sitio máis alegre e despexado do lugar.

Entre Banyuls Sur Mer e Portbou, en paralelo á estrada que vimos de percorrer, pero a maior altura e polo monte, transcorre unha das múltiples vereas que percorreron miles de exiliados españois na súa fuxida. Trátase da verea Lister, que leva este nome porque, en febreiro do 39, foi a vía de retirada do famoso xeneral republicano e de parte dos homes da súa brigada.  Agora, esta verea é moi coñecida porque foi o camiño que, en dirección contraria, andivo o filósofo alemán Walter Benjamin fuxindo do nazismo en setembro de 1940, apenas un ano despois da saída republicana ó exilio. Resulta curioso, os camiños, que adoitan concibirse como estruturas que facilitan a chegada a algún sitio, revélanse ás veces xusto co sentido contrario, como vías de fuxida.

Walter Benjamin, o pensador de orixe xudeu que foi capaz de transformar a filosofía en poesía, chegou a Portbou o 25 de setembro. O 24 pola tarde saíra de Banyuls formando parte dun pequeno grupo de xudeus que tiña como obxectivo pasar a España polo monte. Era o seu sétimo ano de exilio. Despois do trunfo de Hitler, en 1933, fixara a súa residencia en París. En xuño do 40, trala ocupación nazi, fuxe cara ó sur. Ese verán, en Marsella, conseguiría un visado para poder entrar nos Estados Unidos -onde esperaba reunirse cos seus amigos Adorno e Horkheimer-, pero infórmano de que a única forma de saír de Francia é polos Pirineos e de xeito clandestino. A súa intención, a mesma cá dos xudeus que o acompañaban no camiño a Portbou, era lograr un permiso para atravesar España, e logo embarcar en Portugal con dirección ós Estados Unidos.

Xa en Portbou, Benjamin preséntase na comisaría, pero denégaselle o permiso de entrada no territorio español. Dada a súa mala saúde, a policía consinte en deixalo pasar a noite nunha pensión de Portbou, pero sabendo que será entregado ás autoridades francesas o día seguinte. Benjamin, cansado de fuxir e temendo unha máis que probable deportación e entrega ós nazis, suicídase esa mesma noite cunha sobredose de morfina. Tiña corenta e oito anos. Está enterrado no cemiterio de Portbou.

Diante da entrada do camposanto está o Passagem, a obra que o escultor xudeu Dani Karavan realizou en memoria do autor de Dirección Única e de todos os refuxiados. O nome do monumento, Passagem, fai referencia á inacabada obra de Benjamin Passagemwerk (Libro de los pasajes na traducción castelán). A obra escultórica é un pasadizo de metal oxidado, de sección rectangular, que parte da esplanada que hai diante do cemiterio e fúndese na rocha -«Na antiga Grecia ensinábanse certos lugares que descendían ó submundo. A nosa existencia desperta tamén é unha terra na que por lugares ocultos descéndese ó submundo, unha terra repleta de discretos lugares onde desembocan os soños»-. A través da vertixinosa escaleira que o atravesa, baixamos na busca da luz da saída, mestura do azul do ceo e do azul do mar. Os escalóns pérdense dentro das augas do Mediterráneo, pero non podemos completar o camiño, unha mampara transparente impídenolo. Nesta mampara pódese ler unha cita de Benjamin que ningún historiador debería ignorar: «É tarefa máis ardua honrar a memoria dos seres anónimos cá das persoas célebres. A construcción histórica está consagrada á memoria dos que non teñen nome.».


No Passagem de Karavan, onde soamente botei en falta o buzón -«Diante da entrada do pasaxe, un buzón: unha última oportunidade de enviar unha sinal ó mundo que se abandona»-, revivín unha sensación angustiosa que me levou á infancia. Era a que sentía cando, de neno, xogando a policías e ladróns, escollía como último refuxio o pasadizo, tamén rectangular e escuro, pero de pedra, que conduce ó regueiro de San Clodio por debaixo da estrada de Meín, coa diferencia de que aquela travesía había que facela en absoluto silencio, cos pés na auga e sobre un chan máis irregular, sen escaleiras; ademais, á saída non estaba o Mar Mediterráneo, senón o pozo de lavar de San Clodio. Sempre pensei que os xogos infantís eran moi formativos. Benjamin tamén:

«Tendría que estudiarse... primero: el gato y el ratón (todos los juegos de persecución); segundo: la hembra que defiende la nidada (el arquero de futbol, el tenista); tercero: la pelea entre dos animales por la presa, el hueso, el objeto sexual (la pelota de futbol, de polo...)... Por último, semejante estudio tendría que profundizar en la gran ley que, por encima de todas las reglas y ritmos aislados, rige sobre el conjunto del mundo de los juegos: la ley de la repetición. Sabemos que para el niño esto es el alma del juego, que nada lo hace más feliz que el “otra vez”. El oscuro afán de reiteración no es menos poderoso ni menos astuto en el juego, que el impulso sexual en el amor.».



A viaxe continuou. Pero tampouco se trata de contar todo.

P.D. Mentres escribía este texto lembraba unha fermosa tarde de outono do ano pasado, en Mondariz, charlando con José María Ridao. Estes camiños do exilio débenlle moito ó seu magnífico libro El pasajero de Montauban, unha lectura imprescindible. Foi no seu capítulo X, Aparecer en escena huyendo, onde, hai algúns anos, coñecín a Benjamin.

martes, 30 de agosto de 2011

Camiños do exilio

Fue un río humano,
negro de dolor y de miseria...
Julián Zugazagoitia

Fuxindo a Francia no 39


Nunca tiven excesiva afección ás peregrinacións, e moitos menos ás que veñen impostas polas modas ou pola publicidade. Gústame seguir os meus propios camiños. Ademais, teño certa prevención coa palabra pelingrín (1). Na miña lingua, chamarlle a alguén pelingrín é insultalo, é o mesmo ca dicirlle que é un perdido. Pero a prevención é absolutamente persoal: non teño nada contra os pelingríns, dáme igual que peregrinen por devoción ou por afección, incluso que sexan uns perdidos. Andar perdido, ó fin e ó cabo, é o máis normal, sobre todo para o estranxeiro, para o que anda por fóra da súa terra, que é o significado que mellor cadra con pelingrín (< lat. perigri ‘en país estranxeiro’, prob. de per-agri, do que deriva peregrinus> peregrino).
 
 Entre os obxectivos da miña viaxe ó Empordá estaba percorrer os camiños do exilio á marxe de calquera peregrinación.  É probable que estivese acertado Isaac Díaz Pardo cando  afirmaba, en Galicia y el resto del mundo, verdadeiro e lúcido manifesto contra a desmemoria, que a guerra civil española foi o feito cultural máis importante do século XX, e tamén cando dubidaba de que o país merecera os sacrificios que fixeran os exiliados por el. Pero tal vez ninguén coma Julián Zugazagoitia, ministro de gobernación da República e testemuña directa da traxedia, no seu libro Guerra y vicisitudes de los españoles2, foi capaz de transmitirnos o enorme sufrimento dos camiños do exilio.
 
A calor e a luz dos días de xullo nos que decidín percorrer eses camiños en nada podían lembrar os fríos e grises días de comezos do mes de Febreiro do ano 1939, aquel fatídico mes no que varios centos de miles de españois, no que foi o éxodo máis grande da nosa historia (que non o único), fuxían do país para tratar de salvar o ben máis valioso que lles fora dado: a vida. Entre eses centos de miles de españois había moitos galegos, e un deles era o meu tío Serafín, por quen eu souben deses camiños, cando aínda estaban borrados da historia oficial de España. Na estrada entre Figueres e La Jonquera, que son a penas 20 km de distancia en lixeira subida, e pouco máis dun cuarto de hora de viaxe en coche, nada fai sospeitar as dificultades que tivo este itinerario, un dos principais do exilio español, para aqueles homes e mulleres que, cansados, angustiados, esfameados e vencidos, experimentaban en carne propia a realidade da dilatación espacio-temporal característica das circunstancias máis adversas. La Jonquera pareceume un pobo decadente. A estrada nacional pasa por fóra do pobo e concentra na súa beira boa parte do comercio local, que semella debeu vivir tempos mellores. No noso fervor polo progreso e pola mellora das comunicacións, gastamos montóns e moreas de cartos en desviar as estradas dos cascos urbanos e á vista está que non sempre acertamos: en Le Perthus (Francia), xusto na fronteira, a estrada nacional segue a cruzar polo medio e medio do pobo, con colas e con atascos, e o pulo comercial que se observa nesta vila non admite comparación co que (non) observamos na Jonquera (o misterio aínda resulta maior se consideramos que en Le Perthus todo é moito máis caro). No centro de La Jonquera está o Museo do Exilio, que resulta recomendable visitar, pero a súa categoría, na miña opinión, non está en consonancia coa relevancia histórica das circunstancias que alí se lembran. Excepción feita da amabilidade do persoal, que foi exquisita, eu, a verdade, esperaba algo máis dese museo. En todo caso, entre Figueres e Le Perthus, fóra do museo, non vin nada que me lembrase o gran éxodo do 39. Calquera dos moitos roteiros que se anuncian ó  longo e ó ancho do pais –ruta dos viños, do románico, dos muíños e ata das tapas-  aparece máis indicado ca este tráxico  camiño da nosa historia recente.


Unha vez en Francia, baixamos ata Argelés Sur Mer: curvas e máis curvas. Cerca de Argelés a paisaxe recupera a horizontalidade. A estrada non é mellor ca calquera das que unen dúas vilas galegas. As diferencias entre estas estradas locais francesas e as nosas están no gusto e no respecto polo medio: estas están mellor pintadas, polas beiras están plantadas adelfas brancas e rosadas, os carteis indicadores están unificados e son elegantes, sempre hai un espacio de verdor entre a estrada e as fincas próximas, hai máis rotondas e menos cruces, evitáronse os grandes desmontes e a visión da rocha descarnada, etc. A estrada chega a Argelés e de novo cruza polo medio e medio da coidadísima  vila; á esquerda, as cumes das últimas estribacións dos Pirineos, frecuentemente coroadas por antigas fortalezas fronteirizas, poñen o fondo á paisaxe. Xa en Argelés Sur Mer, a planicie impide sospeitar a presencia do mar, que se descubre antes polo GPS ca pola vista.  O pobo resulta discreto, e polo número de coches que hai nos aparcamentos paralelos á praia, parece haber moita concorrencia de veraneantes. Aparcamos. A inmensidade do areal é tal que a pesar do xentío aparece case baleiro. O día, plácido e dun azul intenso, non permite imaxinar o frío e persistente mistral que azoutaba esta desprotexida praia no inverno do 39.  Un pequeno monolito é a única lembranza que atopo dos máis de 100.000 españois que, en condicións infrahumanas, foron confinados no campo de concentración que se habilitou neste lugar. Un deles era o meu tío Serafín.

Praia de Argelés Sur Mer

O campo da praia de Argelés Sur Mer en marzo do 39

O camiño de Argelés a Colliure (cat. Cotlliure) é fermoso. A sinuosa estrada que bordea a costa vai atravesando pequenas elevacións cubertas de viñas moi ben traballadas. As cores, nítidas e intensas, e a serpenteante estrada lémbranme unha película menor de Hitchcock, pero de espléndida fotografía, rodada na costa azul a mediados dos anos cincuenta: Atrapa a un ladrón. Colliure é un encanto. Semella, coma tantos outros pequenos pobos franceses, un lugar  ancorado no tempo. A vista do recollido porto, os impoñentes murallóns do castelo lambidos polas augas e a minúscula praia que completa o conxunto, a penas debeu cambiar en séculos. De tódolos xeitos, supoño que os paseos polos arredores axudarán a facer máis soportable a vida dos seus habitantes: non debe ser fácil a vida dentro dunha postal.

Colliure

 Polo demais, a vila está ateigada de turistas e todo semella caro, comezando polo aparcamento nas rúas. Visitamos a tumba de Machado. Sobre ela, multitude de placas conmemorativas de tódolos prezos e estilos, escritos enmarcados con papel de aluminio, cadernos escolares, bandeiriñas da república, flores muchas, cantazos que fan de pisan papeis,... eu que sei as cousas que hai alí. Non me gustou. Machado, enfermo, xunto coa súa familia, pasara a fronteira de Portbou nos días finais do mes de xaneiro; foi o comité francés de axuda ós intelectuais españois, xunto con algunhas autoridades republicanas e francesas, o que lle conseguiu acomodo a el e ós seus nunha modesta pensión de Colliure, pensión na que falecería a penas vinte días despois da súa chegada e xusto tres días antes cá súa nai. No enterro, estrictamente civil, sería Julián Zugazagoitia o encargado do discurso fúnebre, que rematou con esta copla do propio Machado:

Corazón, ayer sonoro,
¿ya no suena
tu monedilla de oro?

Días despois do enterro, no vello gabán do poeta, atopou o seu irmau José un papel dobrado e arrugado con tres apuntes a lapiz: Ser o no ser, catro versos de Otras canciones a Guiomar e un último e definitivo:

Estos días azules y este sol de la infancia

Seguimos camiño de España.




1 pelingrín, pelengrín e pelegrín son formas equivalentes ó fr. pèlerin, ó prov. pele(g)rin ou ó cat. pelegrí, todas con nivelación r>l. Non figuran como aceptadas no galego normativo, pero basta consultar a documentación medieval e os diccionarios históricos, ou simplemente escoitar falar á xente das aldeas, para ver que foron as preferentes ata que se impuxo peregrino como forma única, supoño que por razóns de peso que eu ignoro.

2 Julián Zugazagoitia fixaría a súa residencia como exiliado en Paris. Detido pola Gestapo en xullo de 1940, pouco despois de rematar o seu libro Guerra y vicisitudes…, foi entregado ás autoridades franquistas. Logo dun xuízo sumarísimo, foi fusilado en Madrid en novembro dese mesmo ano.

martes, 23 de agosto de 2011

Pals, Palamós, Palafrugell



Confesso que el nom d´Empordanet m´agrada.
Sempre han estat del meu gust les coses petites, limitades i manejables.
Josep Pla


O cartel estaba xusto despois de pasar a ponte sobre o río Ter, á saída de Torroella de Montgrí, na estrada que vai na dirección de Pals, alá polas terras do Empordá. Chamou a miña atención esa triple repetición de Pal-, así que me detiven para sacar un par de fotografías e tomar a nota correspondente.

Na realidade non fora a primeira chamada de atención toponímica da miña viaxe por estas fermosísimas terras.  Antes, sospeitara da relación que debería existir entre o nome da antiga cidade de Empuries (do grego emporio ‘mercado, porto comercial’) e o da comarca, Empordá, que, segundo confirmei logo, tomou  o nome da colonia fundada polos gregos, que xa estudara eu na escola, na Enciclopedia Álvarez, e cuxos restos arqueolóxicos, tanto os da cidade grega coma os da romana posterior,  son visita obrigada para o viaxeiro. E para ir de Torroella –que foi residencia de veraneo dos reis da Aragón ata o século XV- a Empuries hai que desviarse á dereita en Verges (ant. Villa Virginibus), outro nome que chamou a miña atención, neste caso por lembrarme o dun xogador do Barcelona dos meus álbums de cromos de cando era neno, xunto a outros coma Sadurní, Olivella ou Reixac, todos apelidos toponímicos cataláns. Non teño dúbida que son lembranzas da infancia as que en moitas ocasións dirixen, ás veces de xeito insospeitado, as nosas atencións, cando non os nosos pasos, durante toda a vida. E, tal vez, na fixación no cartel da estrada, puideron menos as adultas afeccións toponímicas de quen isto escribe cás infantís cartillas Palau nas que aprendera a ler.

E postos ó estudo dos tres topónimos non hai que pensar nunha mesma orixe nin nun mesmo significado. Pals, o lugar a onde me dirixía, é unha das máis típicas e famosas vilas do Baixo Empordá. As rúas e as construccións conservan todo o encanto da vila medieval e na cima do pobo atópase a torre da homenaxe da antiga fortaleza, un magnífico mirador sobre as terras e horizontes do Empordá. A situación da vila, en acrópolis, sobre un pequeno outeiro, é semellante á doutras desta terra, e responde á orixe lacustre das amplas chairas nas que se sitúan estes salteados outeiros.  Esas chairas aparecen hoxe primorosamente cultivadas de xirasol, árbores froiteiras, cereais ou arroz,  pero foron humidais fangosos ata ben entrada a Idade Moderna e, como tales, lugares impropios para a habitación permanente. Xusto a ese carácter lacustre responde o significado de Pals, que nos remite a un latín palus, paludis ‘pantano, terras pantanosas’, o mesmo que está detrás do nome do famoso Palos de Huelva, o porto de saída de Cristobal Colón na viaxe do descubrimento de América.

Nada teñen que ver con ese latín palus os nomes de Palafrugell e Palamós. Palafrugell é un antigo Palatio Frugelli, ben documentado, dun nome persoal Fruguell de orixe incerta. É dicir, Palafrugell remítenos a un pazo (<palatiu) 'casa señorial', seguido do nome do seu posesor. É un tipo de topónimos que non se dá en Galicia, a pesar do frecuentes que resultan tanto os Pazo coma os Pazos, equivalentes ós cataláns Palau e Palaus. A mesma orixe cabe adiviñar para Palamós, que figura nun documento do século IX como Palau Maurore, no que Maurore debe estar relacionado co nome étnico Maurus. Tampouco hai relación destes dous topónimos cos nosos Palas, A Pala, A Paleira, Pala do Oso e algún máis, que Moralejo relaciona cos comúns pala e paleira ‘cova ou cavidade nas rochas que serven para o refuxio dos pastores’, de probable orixe prelatina, e iso a pesar de que o desaparecido Codex Calixtinus identificase Palas de Rei cun Pallatium Regis.

Palafrugell, recoñecida como a capital do corcho, tamén é o lugar de orixe do escritor Josep Pla (1897-1981), quen máis e mellor escribiu sobre estas terras do Empordá, ademais de sobre moitas outras cousas (as súas obras completas ocupan nada menos que 42 volumes). Desde esta parte de Palafrugell, máis de ladeira, máis de señorío sobre as chairas baixas, escribía cousas tan interesantes coma estas que ben poderían ser aplicadas ó meu Ribeiro: «Este é un país de viñedos. Os viñedos construírono. […] Esta situación durou séculos, e quizais a época das viñas foi o gran tempo desta terra, do seu individualismo. A xente saía da casa  coa calor do sol e non volvía ata a noite. Deixaba a familia na casa, porque non hai nada máis triste ca ver unha familia enteira sobre o illamento e a extensión da terra. Un home só, sobre a terra, é como de máis bo ver. Baixo os tellados é onde as familias fan mellor efecto». Tiña, ademais, moi claro que escribir sobre un país non ten como fin exclusivo lanzar flores sobre as súas paisaxes e os seus habitantes: «O Empordá –escoito dicir- é un país de lunáticos, de atolondrados, de dispersos e aloucados. E isto é certo.».

E a verdade é que a obra de Pla, quen consideraba que a paisaxe permitía comprender a literatura porque a mesma literatura era a memoria da paisaxe no tempo, dá para unha gran viaxe. Unha viaxe que, por momentos, poderá gustarnos máis ou menos, pero que nunca nos aburrirá. Claro que podería non resultar tan grata para aqueles que consideran que a literatura é a cousa máis importante da vida. Pero, quen podería dubidar da veracidade da sentencia que, no quadern gris, pon Pla en boca do señor Gori, un amigo que tiña unha mercería en Palafrugell e que se pasaba o día lendo?: «O home non foi posto no mundo para ler libros.». Eu desde logo non.



lunes, 8 de agosto de 2011

Exemplaridade pública


El ejemplo, ejemplar, desencadena una carga carismática, un encantamiento magnético, mucho más transformador que toda la coacción administrativa o legislativa, porque las leyes cambian la conducta externa de las personas, mientras que el ejemplo moldea sus conciencias y su  corazón.

Javier Gomá

Teño manifestado en diversas ocasións o meu desacordo coa liña informativa do periódico La Voz de Galicia, especialmente coa seguida pola edición de Ourense. Non obstante, iso non significa que non lle preste atención; algunha vez lin, e non esquecín, que é máis importante escoitar ós que non nos dan a razón cós que no la dan: soamente os primeiros nos poden axudar a descubrir os nosos erros. Ademais, esa liña seguida por La Voz de Galicia non impide que nas súas páxinas poidamos atopar colaboracións dignas das maiores louvanzas. Este é o caso da que hoxe me incita a escribir este breve apunte no meu blog: a asinada por Eduardo Olano que leva por título La Melonada de Melón e  que podedes ler premendo aquí.

 

Non coñezo a Eduardo Olano, pero o seu nome soábame como de antigo delegado de Agricultura, co goberno do PP, en Ourense. En efecto, fago unha consulta rápida en internet e, ademais de confirmar ese dato, vexo que tivo unha dilatada carreira política con esa formación.

 

Pois ben, se o artigo que hoxe escribe Eduardo Olano xa tería valor polo simple feito de denunciar un escándalo político de envergadura (que a alcaldesa de Melón, do PP, teña nomeado director xeral do municipio ó seu home, anterior alcalde do mesmo concello que non puido concorrer ás pasadas eleccións por estar inhabilitado polos tribunais de xustiza), escándalo que certifica a baixa calidade da nosa democracia, teno moito maior por vir dun home que non esconde  a súa «pública y notoria afinidad al PP, partido al que debo mi pasado político», e que pide que se «actúe con la determinación y rapidez que requiere el caso” para «corregir y evitar esta demencial situación».

 

Voces dese tipo, que non teñan medo a expresar libremente o que pensan, desde dentro do PP, do PSOE (no mesmo diario se trata o tema deses “asesores” do PSOE que, segundo a información, pretenden converterse en contratados laborais fixos da Deputación de Ourense; outro escándalo que, de ser certo, esixiría unha resposta semellante) ou do BNG, son sumamente necesarias. Tan necesarias coma que os partidos non fagan oídos xordos a ese sentir de fartura contra os abusos e os privilexios dos políticos, que xa comeza a ser un clamor social.

 

En suma, o meu recoñecemento e a miña noraboa ó señor Olano. Co seu xesto acaba de facer un importante servicio á imaxe do seu partido en particular e á democracia en xeral.  Soamente cabe esperar (sentados?) que o xesto se vexa coroado polas accións que solicita.

 

Certo que no mundo da política nunca faltou a hipocresía, pero talvez nunca sobraran tantos caraduras. Bótase en falta algo de “exemplaridade” (unha lectura recomendable sobre esa necesidade podería ser, xustamente, o libro do filósofo Javier Gomá, Ejemplaridad pública, do que tomo prestado o título para este apurado apunte). Con máis xestos “exemplares” coma o de Olano, e cunhas respostas rápidas e contundentes dos partidos, seríamos moitos os que volveríamos a ver nas eleccións a verdadeira festa da democracia da que falan os manuais de teoría do estado, e non esa comedia sen gracia, se acaso esperpéntica, á que, sen alegría de ningún tipo, asistimos de mala gana cada certo tempo. Cando asistimos.

 

E todo iso a pesar de que sabemos o que nos custan tan pésimas e periódicas representacións.