O Chalé

Comezarei esta semana outra vez pola etimoloxía. “Chalé” é unha palabra orixinaria da Romandía Suíza, dun prerromano *cala ‘lugar de abrigo’, o mesmo que está detrás do galego “cala” ‘pequena enseada’, con igual forma no portugués, no castelán, no catalán e no italiano, e coa de “cale” en francés. Na Romandía, un chalé era antigamente a cabana de pedra ou de madeira, situada na montaña, a onde se mudaban os vaqueiros no verán, para ocuparse do gando e facer queixos. Desde aí foi evolucionando o seu significado ata o principal actual: ‘casa unifamiliar de unha ou varias plantas cun terreo circundante dedicado a xardín’. En castelán a palabra rexístrase desde mediados do XIX, e desde aí pasou ó galego.

A finais do XIX ter un chalé na montaña, na praia ou na mesma cidade, era unha sinal de poderío económico, dado que as clases populares rurais non podían aspirar a soster dúas vivendas, e as urbanas bo era se atopaban un teito baixo o que acubillarse. Castelao queixábase deste xeito en 1919: «A min faime choutar de carraxe ese andazo do chamado “chalet”, onde viven os nosos homes de diñeiro ... ¡A tales casas tales homes!»; pero o obxectivo principal do escrito era a denuncia dun estilo arquitectónico totalmente alleo ó tradicional de Galicia. Porque Castelao tiña moi claro que dispor dunha casa cun terreíño, lonxe de ser un luxo era unha aspiración lexítima da xente: «Todo galego quer unha casa de seu, independente, con catro fachadas e asentada nun outeiro». 

Aínda así, a denominación de “chalé” non se fixo habitual ata os anos 60, en paralelo co incipiente desenvolvemento económico. Basta ver como nas construcións anteriores dese tipo o normal é atopar na porta o nome de “vila” e non o de “chalé”. Foi a partir desa época cando Galicia se comezou a encher de chalés, especialmente nas franxa costeira, pero tamén en lugares do interior especialmente favorecidos polos cartos da emigración, con casos paradigmáticos coma os do Carballiño, Beariz ou Avión. Pero agora hai magníficos chalés por todo o país. Poderá discutirse o gusto dalgúns deles ou a organización do territorio onde se asentan, pero se algo non falta en Galicia son chalés. E, evidentemente, os donos non son sempre millonarios: ó contrario, hai familias galegas moi humildes que teñen casas excelentes: porque souberon medirse e aforrar para elas.

Pero do chalé que agora falan todos –especialmente  os que deberían estar calados- é do de Pablo Iglesias e Irene Montero na Serra de Madrid. E a min lémbrame un caso que se contaba por Bergantiños nos primeiros oitenta. Sucedera que nas municipais do 79 presentárase á alcaldía de Malpica polo PCE un médico que exercía na vila. Un día que estaba o médico cun grupo de amigos beneficiándose dunha gran mariscada no restaurante “O Burato”, o mellor de Malpica daquela, entraron uns paisanos a tomar un vaso e pronto comezaron a murmurar: «Moito comunismo e moito falar dos pobres e mira como se poñen!». O médico, que os coñecía, levantouse e faloulles deste xeito: «Coidadiño, non vos equivoquedes: eu preséntome polos comunistas para que todos poidades comer marisco coma min, pero non para deixar de comelo eu!». E aí acababa o conto. Pero claro, Iglesias e Montero xa fixeran a promesa firme de repudiar o marisco antes de probado...  Típico dos rapaces!

Artigo publicado no diario La Región o domingo 27 de maio do 2018.

A falsidade do nós

Atribúese ó norteamericano Noam Chomsky, un dos máis influentes intelectuais contemporáneos, profesor de lingüística e recoñecido activista político, a confección dun famoso decálogo de estratexias de manipulación mediática. Na realidade o decálogo é obra do francés Sylvain Timsit, e nin sequera reflicte totalmente as ideas de Chomsky, máis ben as dun panfleto de autoría descoñecida titulado “Armas silenciosas para guerras tranquilas”, que trata sobre estratexias de manipulación das masas. As dez estratexias que enumera Timsit son: distracción, creación de problemas irreais, aplicación gradual de medidas inaceptables, retardo de políticas impopulares, trato infantil ós cidadáns, utilización de emocións en vez de razóns, promoción da ignorancia e da mediocridade, estimulo da comprensión coa estupidez e coa vulgaridade, reforzo do sentimento de autoculpa e acumulación de información sobre os individuos ata saber deles máis ca eles mesmos. Todas estas estratexias aplícanse de forma masiva no mundo actual, tanto polo poder coma por todo tipo de grupos e corporacións que pretenden unha determinada resposta das masas. Non obstante, practícase outra estratexia moi común que falta no decálogo de Timsit: a que eu denominaría de falsa utilización do nós.

Explícome. Pensen nunha mañá calquera, cando acenden a radio ou a televisión, no fácil que é escoitarlle á presentadora ou ó presentador do noso magazín favorito unha exclamación do tipo: “Lo que sufrimos los españoles con la crísis!”. Pois iso xustamente é ó que eu lle chamo utilización falsa da primeira persoa do plural. Porque convén saber que eses presentadores, que se autoinclúen entre os damnificados pola crise, son en xeral millonarios que cobran centos de miles, cando non millóns, de euros ó ano, que conviven en moitos casos no traballo con compañeiros na máis absoluta precariedade laboral, cando non viron marchar a moitos ó paro... O curioso do caso é que entre os admiradores de tales presentadores, e de estrelas e personalidades que tamén usan o nós para crear unha virtual empatía co cidadán común, están moitos logo capaces de criticar ó párroco por predicar a pobreza e botar un coche novo.

Si, eu sempre estou atento á utilización do nós. Estes días, por exemplo, úsano moito os pensionistas, cando se queixan da exigua subida das súas pensións. Pero claro, entre os pensionistas tamén hai grandes diferenzas. Por suposto que son indignas moitas pensións en España, pero tamén as hai moi xenerosas, que en casos máis que dobran o salario de traballadores actualmente en activo con igual ou superior cualificación. E a escaseza das primeiras algo terá que ver coa xenerosidade das segundas...

 Anúncianse medidas: simples parches que beneficiarán ós que máis gañan e que pagarán os que menos; senón ó tempo. Porque a raíz do problema está nos salarios dos novos traballadores, que cobran de media un 23% menos do que se cobraba hai dez anos: de aí gran parte do déficit da Seguridade Social, e a volta dos traballadores pobres que había cincuenta anos que xa non se vían por España. E din algúns, polos novos: que protesten tamén! Supoño que o farían de boa gaña, pero non son parvos: saben que os botan por nada. Por sorte, ós pensionistas non os poden despedir. De momento!

Artigo publicado no diario La Región o domingo 4 de marzo do 2018

Unha praza

Dicía Pessoa que un xardín era coma un resumo da civilización. Pero se eu tivese que escoller un elemento urbanístico que representase o proceso civilizador non me decantaría polo xardín, faríao pola praza. Paréceme que poucas cousas resultan tan imprescindible para unha vida civilizada coma unha boa  praza.

No home sempre se compaxinan dúas esferas vitais: a persoal, no espazo íntimo e privado, e a pública, no espazo exterior e colectivo que facilita a convivencia. A tal espazo colectivo pertencen as rúas, as avenidas, as pasaxes, os parques, os xardíns, ..., pero ningún deses elementos resulta tan indispensable para o encontro das xentes coma o praza pública, sempre esencial desde a propia fundación das cidades e das vilas. Da importancia das prazas dá conta un feito: dun xeito ou doutro, o poder, ou quen aspira a conseguilo, sempre trata de apropiarse delas: no ágora grego foi unha apropiación democrática; no foro romano, autoritaria; na praza medieval, comercial e espiritual; na renacentista, real e militar, ..; e agora, na praza contemporánea, especulativa e privatizadora fundamentalmente.

En Galicia hai prazas moi fermosas, coma a do Obradoiro, a Maior de Lugo ou a de Ourense. Pero eu prefiro as máis pequenas e acolledoras, coma a de Celanova, a de Ribadavia, a de Mondoñedo, a da Leña de Pontevedra... Por toda España hai prazas encantadoras.  Unha das miñas preferidas está en Barcelona: a Praza do Diamante, a da poética novela de Mercè Rodoreda. Nunca estiven fisicamente nesa praza, pero aparece  moi clara na miña imaxinación: pequena, co pavimento de terra e cunha fonte no medio.  Eu véxoa nunha noite de verán, en festa, iluminada por centos de bombillas que colgan de tiras de corda con bandeiriñas de papel de mil cores; nun palco de madeira toca unha orquestra popular o pasodobre “En er mundo”, e unha parella de futuros noivos acaba de coñecerse e baila ó seu compás...

Estes días fálase moito doutra praza de Cataluña, a da Constitución de Xirona. Non a coñezo: é nova e a última vez que pisei esa cidade aínda non existía. A que si coñezo é a Plaça del Vi (a Praza do Viño), a máis tradicional de Xirona e «obra magna dos nosos antepasados» para Pla, que se chama así por un mercado de viños e augardentes que se celebraba nela no século XVI. Mantivo o seu nome xenuíno durante tres séculos, ata que comezou outro tipo de apropiación do espazo público que non citei  antes: a onomástica. Desde entón chamouse: do Rei (1814-20), da Constitución (1820-23), Real (1823-35), de Isabel II (1836-39), da Constitución (1840-1871), da República (1873-74), da Constitución (1875-1930), da República (1931-39), de España (1940-1975), e coa democracia recuperou o seu nome orixinal. Xa ven o aplicados que foron os xerundenses en cuestións de cambios odonímicos. Non obstante, convén observar como sempre acertaron en saber quen mandaba realmente en cada época... En consecuencia, se agora decidiron cambiarlle o nome á  Praza da Constitución, para que sexa a Praza do 1 de Outubro, sabendo da ofensa que tal nome representa para a metade dos cataláns e a maioría dos españois, é que teñen bastante claro quen manda alí. Vostede non?

Artigo publicado no diario La Región o domingo 18 de febreiro do 2018

Gurriana

As Candelas e o San Blas indican para min o remate do inverno. Xa se sabe que aínda ten que vir moito frío, moita chuvia e, por partes, ata moita neve, pero eu guíome máis pola luz: e a luz xa está de volta.

Este tempo, simétrico astronomicamente do verán de San Martiño, cambia moito duns anos para outros. Hai anos que, por soleado, xa se venta a primavera, mentres outros, coma este ou o pasado, por vir máis cargado de nubes e precipitacións, semella no cerne do inverno. Basta ver o frío que fixo esta semana, e eu sempre lembro que a máis grande nevarada que se recorda nas terras baixas de Ourense, pouco entendidas en neves, sucedeu o día das Candelas de 1963. Porque ocorre que, con sol ou sen el, do que nunca se padece neste tempo é de calor.

Para os ribeiraos este mes de febreiro, e por veces parte do de marzo,  é o tempo da “gurriana” –palabra que se pronuncia sempre con gheada-, que é o vento do norte ou do nordeste, frío, seco e cortante, que acostuma soprar por estas datas. Coincide  co tempo da poda e da rodriga nas viñas, e antano era común ver ós labregos cos dedos das mans cheos de esparadrapos, porque a gurriana cortáballes a pel cando podaban e cando cravaban as estacas e apertaban os vimbios ó rodrigar. Para escapar  deste vento era frecuente buscar as viñas máis agarimadas os días que sopraba e deixar as máis venteadas para os días calmos.

Sorpréndeme comprobar como incluso en zonas limítrofes co Ribeiro xa se descoñece  “gurriana”, e úsase “corisco” ou “viruxe”, cando non o castelán “rasca”. Non obstante “gurriana” foi de uso común  noutras zonas de Ourense, e mesmo segue viva en Asturias, onde tamén se usa a forma “burriana”; de feito, o profesor García Arias, un dos filólogos máis relevantes no estudo da lingua asturiana, supón que a voz podería remontarse a un étimo latino do tipo boreas ‘vento frío e seco do norte’.

Pero, sexa cal sexa a solución etimolóxica de “gurriana”, o caso é que a min gústame moito este tempo, pola súa luz  de especial pureza. As mañás son frías e xeadeiras, con néboas intensas no fondo dos vales nas primeiras horas. Pero o vento favorece os ceos cambiantes, de nubes viaxeiras. E por entre esas nubes, segundo vai avanzando a mañá, vaise filtrando o sol e contrastando a paisaxe: agora ilumina unha casiña no medio duns tarreos escurecidos polas primeiras sementeiras; despois unha venerable igrexa entre os ocres de ouro vello dunha carballeira; e máis tarde unha aldeíña no medio dos verdes piñeirais. Que marabilla ese fascinante xogo do sol e das nubes coas luces e coas sombras!... As tardes neste tempo adoitan ser máis doces e claras, e cando un busca un lugar agarimado, no fondo dun val, nunha galería ou nunhas solainas, resulta imposible non sentir o palpitar xerminal da primavera: na claridade diáfana das augas, nos primeiros cantos dos paxariños, nas xemas inchadas dun salgueiro ou na explosión floral das mimosas e das camelias. Mágoa dun Constable, dun Vermeer ou dun Van Gogh para  inmortalizar co  pincel esta efémera fermosura. Porque todas as fermosuras resultan efémeras, fugaces, delicadas: coma as nubes viaxeiras deste tempo da gurriana.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 11 de febreiro de 2018.

Virtuosos

Gústame escoitar música cando leo. Habitualmente clásica, suave e harmoniosa, seleccionada entre os meus discos ou sintonizada na radio. Non obstante, desde que teño internet na televisión, cada vez é máis frecuente que escolla un vídeo de algún concerto en youtube. Normalmente non lle presto atención ás imaxes, pero algunhas interpretacións resultan tan magnéticas que non podo evitar atendelas. Pasoume esta semana co fermosísimo concerto para violín de Mendelssohn, interpretado pola norteamericana Hilary Hahn e a Sinfónica de Frankfurt, e pasárame uns días antes co concerto para piano en mi menor de Chopin, coa xove xaponesa Aimi Kobayashi ó piano acompañada da Filharmónica de Varsovia. E foi a contemplación do virtuosismo desas dúas incribles solistas a que me animou a escribir algo sobre un tema tan complexo coma interesante: o relacionado coa busca da perfección na realización dunha actividade, ou mesmo con pretender alcanzar o xenio creativo e a gloria coa mesma.

Ocorre que vivimos na sociedade da tiranía do éxito, na que constantemente se nos di que con esforzo calquera pode conseguir o que se propoña: e conviría saber que iso é radicalmente falso. Claro que un debe esforzarse por facer as cousas o mellor posible, e iso resulta beneficioso para todos, pero a intelixencia tamén lle debería indicar ata onde poden chegar as súas posibilidades: tentar superalas resulta perigoso. Porque non basta coa formación e co esforzo para ser un virtuoso: son necesarias certas capacidades e talentos naturais, e nun grao extraordinario cando o que se pretende é estar entre os mellores. Aínda máis, se nos restrinximos ó xenio artístico, nin sequera a posesión de tales capacidades e talentos asegura a creación dunha obra mestra. Aristóteles pensaba que o xenio era veciño da tolería, e W. Benjamin da laboriosidade; eu estou máis con S. Zweig, que consideraba a capacidade creadora dos xenios un misterio, ou mellor dito miles de misterios: «pois cada artista engade  ó gran arcano da creación un novo misterio».

A sensación de pracer e admiración que me inundaba escoitando os dous concertos que antes citaba, era moi semellante á que se sinte cos grandes da literatura: con Cervantes, con Shakespeare, con Montaigne, con Proust,..., con Rosalía. Sobre o xenio literario tamén teñen indagado moitos: Zweig, Bloom, Steiner,... Pero como simple escribidor, incapaz de xenialidade algunha e aspirante tan só a que se comprendan os meus textos, quedo cun par de páxinas de C. Magris, nas que  escribe: «O papel é bo, porque ensina humildade... Quen escribe unha páxina e media hora despois, esperando o tranvía, ve que non entende nada, nin sequera o que escribiu, aprende a recoñecer a súa propia insignificancia... insignificancia do escribir... que pode alisar o camiño a unha máis fraternal e recíproca indulxencia.». E conclúe: «O papel ensina a non tomalo demasiado en serio»... Talvez todo ensina iso mesmo.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 21 de xaneiro do 2018.

Emigrados

Lembro un día de hai algúns anos, cando frecuentaba máis o Arquivo Histórico Provincial de Ourense. De súpeto, un nutrido grupo de estudantes de historia abarrotou a sala de investigadores e púxose a indagar en vellos protocolos notariais. Como isto non era habitual pregunteille a un deles que andaban buscando. Díxome que “emigrantes” galegos no século XVIII. Interesante pescuda, respondín eu, pero matinando que, nun sentido estrito, buscaban algo imposible. Por que? Pois por algo moi sinxelo: “emigrado”, “emigrante” e “emigrar” non se incorporaron ó castelán, e desde aí ó galego, ata entrado o século XIX, a pesar da súa etimoloxía latina.

En efecto, o dicionario da RAE rexistra por primeira vez “emigrar” e “emigrado” na súa edición de 1803, e “emigrante” na de 1884. Mentres, en galego, o primeiro dicionario que inclúe tales voces é o de Eladio Rodríguez, publicado a partir de 1958, aínda que as palabras xa figuran en textos escritos no noso idioma desde finais do XIX. Antes dese século pódense atopar “ausentes”, “forasteros” e “extranjeros”, pero nada de “emigrados” nin de “emigrantes”.

Sobre a razón e orixe dos primeiros “emigrados” documentados en castelán escribe Corominas no seu magno Dicionario: «Estos vocablos no empezarían a usarse popularmente en España hasta la entrada en masa de nobles franceses a raíz de los sucesos de 1789». É dicir, tratábase dos realistas e dos relixiosos fuxidos de Francia por causa da Revolución, ós que aquí se lles denominou “emigrados” por castelanización de “émigrés”, o apelativo orixinal francés. Por esa razón, dentro da voz “emigrado”, o dicionario da RAE mantivo ata a edición de 1992 a seguinte explicación: «se aplica más bien al que toma ese partido obligado por circunstancias políticas». Os “emigrados” eran o que agora coñecemos por “exiliados”, pero este vocábulo só se incorporou ó dicionario da RAE en 1970. En fin, como dicía Marc Bloch, das palabras é máis importante saber o seu significado en cada momento histórico cá súa etimoloxía.

Pero aqueles “emigrados” franceses non só viñeron a España: Gran Bretaña, os Países Baixos Austríacos ou o Reino de Cerdeña  acolleron a milleiros de fuxidos, e as  cidades de Londres, Turín e Bruxelas foron as preferidas pola aristocracia máis distinguida.

Un dos “emigrados” máis ilustres, primeiro en Bruxelas e despois en Londres, foi Chateaubriand, de nobre familia bretona, pero daquela tan descoñecido literariamente coma necesitado economicamente. Aqueles tempos tan convulsos acabarían conducindo á guillotina a boa parte dos seus familiares e amigos. Pero xa antes de experiencias tan tráxicas se declarara a favor dunha monarquía constitucional e en contra de calquera tipo de revolución. No prólogo do seu “Ensaio sobre as revolucións” advertía sobre estas: «Veremos xentes podres de vicio proclamando as virtudes; e libros moi ben escritos sobre a liberdade precipitando ós pobos á servidume, para rematarmos asoballados polos dous terzos e medio de ignorantes, máis o medio terzo restante de pícaros, que irremediablemente nos rodean». E na súa obra mestra, e póstuma, “Memorias de Ultratumba”, o libro de cabeceira de Otero, escribe isto sobre Bruxelas, onde estivera ó pouco de estalar a Revolución: «Bruxelas era o cuartel xeral dos “emigrados” máis fachendosos, [...] que esperaban no medio de praceres o momento da vitoria. Vestían bonitos traxes e pavoneábanse pola cidade frivolamente. Dilapidaron nuns días sumas considerables [...] pensando que ían estar de volta de contado ...». Que “emigrados” lle veñen á cabeza ó ler isto?

Artigo publicado no diario La Región o domingo 7 de xaneiro do 2018.

Pasan os anos

Imaxinen vostedes o mundo antes da civilización. Daquela non había nin  anos vellos nin anos novos, nin entroidos nin coresmas,  nin meses de maio nin de setembro, nin tan sequera sábados ou domingos. Porque desde un punto de vista físico ou astronómico, todos os días son iguais: unha simple e repetitiva intermitencia de luz e  escuridade. Así que o tempo, ou máis concretamente o tempo medible, é un invento da humanidade. A civilización, convén sabelo, consiste en boa parte en darlle contidos a ese tempo inventado, enchéndoo con diversas celebracións, que xunto con outras convencións son as que lle dan certo orde e sentido á nosa existencia. Por iso, unha característica común a tódalas civilizacións é a adopción dun calendario. Tal calendario, celebrativo e festivo fundamentalmente, evita de paso ter que reflexionar sobre a asombrosa indiferenza con que os acontecementos siderais contemplan a nosa vida, sinal clara da infinita insignificancia cósmica da mesma. E hai que recoñecer que no de ir ocupando o calendario con  diversas festividades ninguén ten superado á Igrexa. Se acaso agora, a nova relixión, que é o consumismo, vai conseguido significativos avances, coma en Galicia fixando a celebración de paparotas, pero calquera comparación co grao de refinamento cultural da Igrexa resulta ridícula.

Chegados á Noitevella, que nos últimos anos se ten erixido na máis grande celebración laica de orde mundial, un pode preguntarse que se festexa máis, se o fin do ano vello ou a entrada do ano novo. Haberá opinións para tódolos gustos, pero a min paréceme que, podendo, debemos festexar as dúas cousas. Non obstante, na literatura, as adiviñas sobre o ano novo resultan moi superiores ás reflexións sobre o vello. E parece xusto: o ano que pasou, xa pasou, e o seu relato aínda non tivo o repouso necesario para gozar do  encanto literario; mentres, o ano novo chega cargado de ilusións, de incertezas e de soños, é dicir, do que constitúe a materia prima da literatura.

Sobre todo isto escribiu moito e ben Cunqueiro. E das historias da entrada de ano gústame unha súa sobre todas. Conta como unha mañá dun esquecido día do outono de 1642, Luscinda Lopes, portuguesa natural do bispado de Braga pero residente en Lisboa, observou que lle nacera un gran no nariz. Ata aí nada extraordinario. Pero á semana o gran xa tiña o tamaño dunha noz; ó mes o dun melonciño invernizo, e no Nadal o dun enorme cabazote. Foi así que os médicos, unha vez obtido o preceptivo permiso da curia eclesial, decidiron intervir. A extirpación daquela descomunal vinchoca programouse no hospital de San Martín, sito na desaparecida Praza do Martirio, para a tardiña do 31 de decembro daquel ano do Señor de 1642. Pero a cousa demorou, e xusto cando o cirurxián encargado, doutor Cardoso, se dispoñía a usar o bisturí, o gran rebentou. E no medio do asombro máis absoluto da concorrencia, do gran saíu un homiño rubio e bigotudo. Diante disto, o canonista enviado pola curia para vixiar a operación preguntoulle ó aparecido: Quen es e que fas aquí?  Ó que este respondeu afouto e cheo de razón: «Non tiña que entrar agora o ano 1643? Pois por algún sitio tiña  que entrar!»...  E pegando un brinco saíu voando pola cheminea.

Xa ven entón que os anos entran por onde menos se esperan. Pero sobre o que van traer, ata o mesmo Cunqueiro opinaba que, a pesar da moita literatura ó respecto, nada se podía profetizar. Aínda así, hoxe polo menos, convén ser optimista, e tratar de aproveitar o mellor posible esta fermosa noite. E non esquecer, especialmente os novos, uns famosos versos de Robert Herrick: «tomade as rosas mentres podades/  que rápido o tempo voa». Feliz ano.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 31 de decembro do 2017.

Charangas

Todos os que pasamos dos cincuenta sabemos cal foi a charanga máis famosa de Galicia. Si, a daquela  canción de Juan Pardo que foi número un en tódalas listas de éxitos do ano 69 e que aínda permanece viva, en música e letra, na memoria da maioría dos españois daquelas quintas. Pero a verdade é que a charanga de Juan Pardo era bastante especial. Na propia canción definíase como “xente que canta bailando e bebendo Ribeiro”, sen referencia algunha a ningún outro tipo de música que non fose o canto. Nada que ver, en consecuencia, co que todos entendemos por unha charanga.

As charangas son de creación contemporánea, como o demostra que a palabra só se incorporase ó dicionario da RAE a partir de 1852 e que en galego só se documente desde principios do século XX. En canto ó significado, nos primeiros dicionarios figura co de ‘música militar incompleta, composta tan só por clarinetes, cornetas, bombo e tambores’, pero o máis habitual é o de ‘orquestra popular descompasada’, que casa moi ben co da palabra castelá da que semella derivar: “charanguero”, que equivale a chapuceiro ou chafalleiro. E resulta curiosa a repetida presenza da raíz “cha(n)-“ en cualificativos despectivos: chabasqueiro, chacalleiro, chafarralleiro, chafulleiro, chalado, charramengueiro, chambón, champurreiro, chanchulleiro, chanfainas, changanetas, charrasqueiro, ...

Pero, volvendo ás charangas, hai que dicir que na súa orixe non tiveron moito éxito na nosa terra, a diferenza do que sucedeu no País Vasco ou en Valencia, onde pronto se fixeron tradicionais como grupos musicais propios das cuadrillas festeiras. En Galicia, desde mediados do XIX, foron as bandas de música populares as que trunfaron e se foron sumando nas festas ós máis antigos e tradicionais gaiteiros. Ó fin e ó cabo, o barullo disonante nunca casou ben cunha cultura tan lírica coma a galega. Así, non sorprende que unha das primeiras referencias da palabra nun texto galego, nun número do Tío Marcos da Portela de 1918, fose para manifestar a queixa polo estrondo que armaban semellantes grupos musicais: “A gaita perdeuse tamén; agora nas romarías toca unha charanga que a tódolos que a escoitan failles doer a cachola”.

Dese xeito, durante moitos anos, no programa de toda festa galega que se prezase debían aparecer unha ou varias bandas de música, constituíndo a alborada polos lugares da parroquia ou polas rúas da vila un dos momentos máis emocionantes dos festexos. E foron esas bandas de música populares, formadas maiormente por artistas que compatibilizaban o esforzado servizo a Ceres coa práctica da refinada arte dos discípulos de Euterpe, as que realmente introduciron a cultura musical en Galicia. Logo, a emigración masiva mermou a sabia nova e as bandas entraron en crise. Pero superada esa etapa, e grazas a un eloxiable apoio institucional, deuse unha etapa de rexurdimento das bandas a partir dos anos noventa: de aí que agrupacións coma a de Lalín, a de Merza, a de Valadares, a do Rosal ou mesmo a Lira de Ribadavia, chegasen a competir coas mellores bandas de España. Pero todo isto está a cambiar: na maioría das festas, as de vila incluídas, xa apenas se contratan bandas, e cando se fai adoita ser para encher o programa con algunha das máis baratas. Prefírese gastar os cartos en charangas e nesas dúas ou tres orquestras espectáculo que todos coñecemos: tan caras coma vulgares. E non hai que botarlle a culpa ás institucións, porque, salvo honrosas excepcións, a xente xa non demanda a presenza das bandas de música nas súas celebracións festivas. O que se leva hoxe é a charangada, o barullo e a paparota. Organizada, case sempre, pola correspondente concellería de “Cultura”.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 10 de setembro do 2017.

Vagabundear

Permítanme que titule o último artigo desta temporada coma unha canción de Serrat: Vagabundear, aquela que con aire de zamba arxentina comezaba: «Harto ya de estar harto, ya me cansé/ De preguntar al mundo por qué y por qué/ La rosa de los vientos me ha de ayudar/  Desde ahora vais a verme vagabundear/ Entre el cielo y el mar, vagabundear...». Porque estamos de vacacións, e tomo un descanso. A escritura crea adición, e na práctica do columnismo, aínda que sexa como diletante, un corre o perigo de acabar vendo a vida en forma de artigos, o que non desexo en absoluto.

E chegadas as vacacións parece obrigado exercer de turista, pero xa saben o que penso do “homo turisticus et peregrinator”, así que trato de practicar ese oficio o menos posible. Porque, a pesar de que tal cousa poida considerarse herexía na Galicia actual, declaro a miña escasa simpatía polo turismo de masas. Non obstante, considero positivo o cambio de aires, e gústame viaxar e que a xente viaxe, sobre todo cando é nova; porque a viaxe é unha das formas principais de descubrimento e aprendizaxe. Moitos pensan que viaxe e turismo son sinónimos, pero voulles lembrar algo que dicía o meu admirado Josep Pla, coñecedor de medio mundo: «He viajado muchísimo, pero nunca fui un turista». Ata tal punto fuxía Pla dos turistas que o seu medio de transporte preferido eran os petroleiros, e iso que apenas o deixaban fumar neles.

Tamén hai quen pensa que a calidade dunha viaxe ten que ver coa distancia percorrida. Contra isto escribiu Pla dous libros deliciosos nos anos corenta: Viaje a pie e Viaje en autobús. En ámbolos dous recolle  impresións de viaxes a voo de galiña polo seu Empordà natal, e conclúe que ningunha viaxe pode ofrecer tanto interese coma a que leva a descubrir o país propio. E como autobuses locais apenas quedan, centrareime no primeiro libro, que  vén a dicirnos que se un quere coñecer o seu país, unha curta viaxe a pe por algunha das súas comarcas pode ser unha das formas máis doadas e eficaces de logralo. Trataríase simplemente de ir paseando de lugar en lugar e de ir falando coa xente. A pausada velocidade do camiñante resulta óptima para descubrir a fermosura das paisaxes, e na charla coa xente desvélase a maneira de ser máis auténtica e real dun pobo. Evidentemente, as impresións de Pla, tanto no retrato das paisaxes coma no da xente, refírense ó Empordà, e xusto a aqueles difíciles anos da posguerra marcados pola escaseza. Pero sorprende ver como a idiosincrasia do payés catalán pode resultar tan  semellante á do campesiño galego, e o retrato social ben podería reflectir unha realidade moi parecida á nosa dos anos cincuenta, e incluso de principios dos sesenta.

Pero o motivo principal de contarlles todo isto era que talvez esta opción da viaxe a pe, tan barata coma formativa, puidera ter certo interese de última hora para algún lector despistado que aínda non sabe que vai facer no seu tempo de vacacións. Claro que é probable que este tipo de viaxe non se adapte a todo tipo de persoas. En concreto, penso que non é viaxe para mozos, senón para «cuando uno ya está curado de la petulancia de creer que sabe algo de las cosas y busca en los demás lo que le falta y necesita». Ademais, convén advertir que esta viaxe non lle vai facer gañar ningún prestixio entre familiares e amigos, máis ben é probable que comecen a catalogalo coma un tipo raro.

En fin. Deixo aquí a idea e voume como comecei, co Vagabundear de Serrat. «Como un cometa de caña y de papel/ me iré tras una nube pa´ serle fiel/ A los montes, los ríos, el sol y el mar/ A ellos que me enseñaron el verbo amar...»: que ben está todo isto!   

Sexan felices: vagabundeen libremente. 

Artigo publicado no diario La Región o domingo 23 de xullo do 2017.

Escoller carreira

Sempre foi difícil escoller carreira, salvo para os afortunados que por vocación ou pragmatismo xa saben de antemán a que queren facer e obteñen as notas que llo permiten. E resulta natural a preocupación e o desacougo que embargan ós estudantes diante dunha decisión tan transcendente e complicada, con frecuencia a primeira importante que teñen  que tomar.

Non coñezo regra máxica algunha que permita acertar coa carreira axeitada. E entendo que ninguén mellor có propio estudante para ir descubrindo, nos anos de estudo previos, onde aniñan as súas potencialidades e talentos e onde as súas limitacións e torpezas, máis alá incluso das notas obtidas: porque tan enganoso pode resultar un sobresaínte xeneroso coma un suficiente rigoroso. O que sempre resulta positivo é que os estudantes dispoñan de información suficiente sobre as características das diferentes vías que se lle abren ó emprender o traballoso camiño universitario. Pero dispor desa información nunca foi fácil.

Un podería pensar que agora, con internet, isto xa non debería ser problema. Non obstante, sucede xusto o contrario. Así que tratarei de explicar este aparente contrasentido, con razón de ser nun feito moi concreto: o exceso de oferta de graos universitarios que se dá en España, fundamentalmente desde a implantación  do Plan Bolonia.

Cando eu comecei a estudar na Universidade (1973) a decisión limitábase a escoller entre medicina, dereito, farmacia, veterinaria, unhas poucas carreiras de ciencias, unhas poucas de letras e unhas poucas enxeñerías, coa facilidade engadida de que o primeiro curso das de ciencias e das enxeñerías era común para todas as especialidades -de aí o seu nome de “selectivo”-, o que permitía poder afinar na selección no paso ó segundo curso. Ademais, un traslado resultaba facilísimo ó ser comúns os plans de estudo nas diferentes universidades españolas. Pero todo iso foise co vento: do principio de autonomía.

Hoxe existen cerca de tres mil (si, 3.000) graos universitarios en España e máis de cincocentos (si, 500) dobres graos. Por poñer un exemplo do que isto supón: un alumno que teña decidido estudar unha enxeñaría,  aínda debe decidir entre unha oferta duns mil (si, 1.000) graos. E isto resulta totalmente inabarcable, por moito internet que teñamos. Certo que bastantes deses graos repítense entre as diferentes universidades,  pero hai que saber que agora un mesmo nome non significa igual plan de estudos, e que un traslado dunha universidade a outra pode supoñer ter que facer medía carreira máis: porque aquí tamén se practican as barreiras proteccionistas.

Que se esconde detrás desta exuberancia flatulenta de graos universitarios? Poderán ler vostedes tratados sobre todo isto, sobre a complexidade tecnolóxica do mundo actual, sobre a necesidade de especialización, etcétera, etcétera.  Todo fume. Só hai unha razón verdadeira: a transformación do ensino universitario español nun gran negocio (con beneficiarios sempre privados: incluso nas universidades públicas) que se alimenta da desesperación das familias diante do incerto futuro dos fillos. De aí o que xa se coñece como “burbulla universitaria española”.

Un par de exemplos: primeiro, Francia, con vinte millóns de habitantes máis ca nós, ten catro facultades de veterinaria, España ten trece; segundo, unha universidade técnica tan prestixiosa coma a de Múnich presenta oito portas de entrada, unha equivalente española como a Politécnica de Barcelona trinta e oito... O de sempre: negocio privado e saqueo do público. Pero é o que hai e de nada vale queixarse, así que escollan ou axuden a escoller o mellor que saiban.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 9 de xullo do 2017.

A aldea durminte

Poucas veces se presentou o verán dun xeito tan brusco e violento coma este ano. As altas temperaturas que rozaron e ata superaron os corenta graos, aínda antes de chegar ó solsticio, son máis propias de xullo, ou incluso de agosto, ca de mediados de xuño. O mesmo cabe dicir do quecer das casas, resultado da imposibilidade de disipar na noite toda a calor acumulada durante o día e que tan difícil fai a conciliación do soño nocturno. Así, fomos moitos os que en vez de deitarnos á hora de costume saímos a balcóns e azoteas para buscar unha miga do pouco fresco que corría. E puido ser o monótono, ronco e tristeiro croar das ras que chegaba a min desde o Arenteiro, que se impoñía sen compaixón sobre o canto máis harmonioso pero igual de monótono dos grilos, o que transportou o meu pensamento ás noites de verán de antano no meu Ribeiro natal.

Lembro aquelas noites como temperadas, raras veces como de bochorno, a diferenza dos días, nos que o normal era unha calor abafante que só se mitigaba convenientemente con frecuentes, frescos e purificadores baños nas beatíficas augas daquel Avia de antes da construción do encoro de Albarellos.  Eran as noites de tomar o fresco, cando a xente saía en masa ás rúas, ós quinteiros, ás fontes ou ás prazas, para vivir de xeito colectivo estas singularidades climáticas propias do tempo. Por un lado xuntábanse os idealistas, convencidos da súa capacidade para arranxar o mundo falando; por outro os pragmáticos, máis preocupados da marcha da colleita, do dura que estaba a terra ou do moito que medraba a rama; por tódolos sitios brincaban os alegres raparigos, felices mentres xogaban á pelota ou a policías e ladróns; extraviados andaban os trastes rapazotes, aproveitando a común distracción para deixar espida algunha claudieira pouco vixiada; nunha esquiniña, formando corro, as mozas casadeiras, sempre falando baixiño das súas cousas; tamén estaban os que soñaban con novos mundos, congregados arredor dunha ventá pola que saía o disfónico son dun aparato de radio, e nas escaleiras da fonte sentábanse os que parolaban mentres esperaban tranquila e pacientemente que se enchesen os seus baldes de auga. En resumo, noites cunha animación fraternal e veciñal só comparable á que se daba nos días de festa.

Non obstante, o que máis lembro daquelas noites de verán non é xustamente todo iso, senón cando, despois dunha verbena ou de trasnoitar ata a deshora en calquera café vilego ou en sitios de peor fama, chegabamos os mozos de regreso á aldea xa durminte. Tiña un atractivo especial observar a aldea na súa quietude no medio das sombras e do acougo xeral. As casas, por cuestión de aproveitar o fresco, permanecían coa maioría das ventás abertas, a estancias e dormitorios nos que eramos capaces de imaxinar a cada un dos veciños que alí descansaban das trafegas e dos esforzos diarios. E antes de retirarnos tiñamos por costume acender un último pito sentados nunha banqueta, para logo rematar cun longo e reparador trago de auga fresca na fonte. Apenas falabamos neses intres, preferíamos aproveitar a transparencia acústica da noite para escoitar os sons do silencio doce e misterioso que transmitía aquel mundo propio e durminte: unha tose repentina, un ai inquietante, o choro asustado dun neno, as palabras inintelixibles de alguén que falaba no medio dun soño, o ladro dun can ó lonxe, o canto ilocalizable dun moucho, a violenta disputa duns gatos que andaban á xaneira ou o suave murmurio das augas do regueiro. Si, pode que nunca máis volvésemos a experimentar unha sensación de paz semellante a aquela que emanaba da  aldea durminte nas noites de verán da mocidade.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 2 de xullo do 2017.

Adiós ríos, adiós fontes

É ben sabido que a época do “desarrollismo español” comezou coa entrada dos chamados tecnócratas nos gobernos de Franco, a finais dos cincuenta. Desa época quedoume na cabeza unha definición de tecnócrata: “Home capaz de demostrar que importar area no deserto pode ser un bo negocio”. Vista desde a perspectiva do tempo, a definición correspondíase mellor coa de economicista, pero hai que considerar que a tecnocracia franquista foi en gran medida unha adaptación das ideas economicistas que comezaran a imperar despois de 1945. E pensara eu nunha versión galega da definición: “Home capaz de demostrar que importar auga en Galicia pode ser un bo negocio”. Porque se algunha cousa sobraba en Galicia, aparte de necesidades, era auga. Ninguén no seu xuízo pensaba nos anos sesenta ou setenta, incluso nos oitenta, que nun prazo relativamente curto a maioría dos galegos terían que mercar a auga para beber. Había, si, augas embotelladas, coma as de Fontenova ou as de Mondariz, pero entendíase que eran máis ben para quen tiña algún tipo de doenza. Porque a xente, maiormente, bebía a auga das numerosas e marabillosas fontes que había repartidas por tódalas parroquias, vilas e cidades de Galicia; un patrimonio riquísimo cuxa conservación, xunto coa dos camiños, sempre figurara como primeira obriga das autoridades públicas. Pero, comproben o que queda de todo aquilo pasados apenas trinta anos.  Case nada.

Abandonáronse os mananciais, e entre as fontes: unhas desapareceron, outras secaron,  bastantes amosan o ameazador cartel de “auga sen control sanitario”  e as poucas das que aínda se pode beber adoitan estar  conectadas á traída pública, cuxa auga, aínda cumprindo cos mínimos de potabilidade, poucas veces lembra á saborosa e fresca que se podía beber en calquera fonte do país de antano.

Son bastantes os que pensan que beber auga embotellada é un signo de progreso e de salubridade. Pero non é nada diso, tan só unha sinal máis do éxito do novo paradigma do culto do privado e do descoido e privatización do público. Porque poucas actividades hai menos racionais en relación co respecto ó medio ambiente cá venda e consumo de auga embotellada, tanto pola contaminación que supón o seu envasado en materiais plásticos coma pola cantidade de combustible que se gasta no seu transporte. Con moito menos gasto poderiamos ter conservado as nosas fontes e os nosos mananciais, e as redes públicas de captación e distribución da auga poderían estar en bastante mellor estado. Pero iso atentaría contra un gran negocio privado, que tamén axuda a sustentar o paradigma. E agora, ademais da perda da auga para beber, chegan os efectos das secas, consecuencia da diminución de precipitacións, si, pero tamén dunha xestión defectuosa dos nosos recursos hídricos, que seguen sendo moi abundantes.

A ningún elemento aristotélico debe máis a nosa natureza de galegos cá auga. Somos un país de auga. Por iso a nosa filosofía e a nosa poética son acuosas. Aínda sen ter lido  a Heráclito ou a Manrrique, calquera galego sabe que a vida é o río que nos leva, e que o destino do home é o da auga que corre. E cando soñamos, soñamos cunha casiña no medio dun val ameno que mira para un regatiño que corre alegre á sombra dos amieiros, coa fonte limpa que nos cura de tódolos males ou co baño purificador nas augas transparentes da infancia... Como escribira unha vez Cunqueiro, tendo diante o libro de Otero sobre o Padre Feijóo e pensando na vista que o sabio tivera do Miño desde a súa casa natal de Casdemiro: «a presenza da auga, sor pura e casta, é unha caricia perfecta para a mente do home feliz. E tamén para a do grave, coma Feijóo». Amor de auga.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 25 de xuño do 2017.

Varia de xuño

Cheo de luz e de claridade xuño é sinónimo de tempo alegre. Por iso deberiamos estar falando das cereixas, das cacharelas do San Xoán, da clase única dos cativos,  do fin de curso, da volta á praia, e se me apuran ata dos premios e galardóns que a esgalla se reparten polo país ó chegar o bo tempo. Pero neste mundo no que nos tocou vivir, a pesar da cantidade de analxésicos que a toda hora se nos dispensan, resulta difícil escapar da tensión, da preocupación e ata do medo que nos transmite a realidade circundante, sempre irrespectuosa con calquera tipo de calendarios.

Neste senso, cando escribía o outro día sobre a importancia dos bancos para sentarse, xa tiña detrás da orella o intranquilizador runrún da probable quebra dun banco do dos outros: o Banco Popular, dono desde non había tanto do Pastor, o derradeiro símbolo do dinamitado sistema financeiro galego. Fagan memoria: Caixa de Aforros Provincial, Caixa Rural, Caixa Galicia, Banco Gallego, Banco do Noroeste, ...  Si, poderían ser nomes para a crónica do fracaso e do saqueo dun país.  Pero non pasa nada: “Vivamos coma galegos”!

Outra nova que nos sobresaltou especialmente foi a do atentado de Londres. E tódolos medios destacaron o comportamento heroico de Ignacio Echeverría, unha das vítimas mortais, que era orixinario das Pontes. A sorpresa negativa veu do comportamento inhumano das autoridades británicas, porque, aparte da inexplicable tardanza na identificación do cadáver de Ignacio, non houbo nin un só xesto público de pésame nin de recoñecemento da heroicidade, o que fai sospeitar que o Reino Unido xa non é a democracia exemplar que noutro tempo foi. Pero, no medio de todo, fixeime noutro detalle: cando ó pouco do atentado os medios comezaron a entrevistar a españois que presenciaran a masacre, o acento fixo facilmente recoñecibles a unha maioría de galegos. Porque, aínda que se evite dicilo, estamos noutra desas fases, tan frecuentes na nosa historia, de expulsión de compatriotas mozos que non poden atopar un traballo na súa Terra: evidencia clara dese fracaso que non cesa. Por certo, agora que tan entusiasmados estamos co inglés, poderiamos sacarlle a Trintxerpe, o barrio obreiro de Pasaia pegado a  Donostia, o centenario título de “Quinta provincia galega”, que xa non lle pertence, e pasarllo en solemne celebración a Londres, como lexítima herdeira do galardón. 

E falando de patrias fracasadas, non podía pasar por alto outra triste nova deste mes: a do pasamento de Juan Goytisolo, un dos máis grandes escritores españois do século XX, que abominaba de calquera patria terreal en favor da ingrávida das letras: «Mi patria es el español y mi nacionalidad la cervantina». Amante da liberdade, foi azoute constante do mundo da cultura oficial española, polo que resulta fácil entender que non tivese moitos amigos nese ámbito. Os seus mestres sempre os atopou entre os perseguidos, os desterrados e os exiliados: Fernando de Rojas, Cervantes, Blanco White, Américo Castro, Machado, Cernuda, ..., Valente. Vello, enfermo e falto de recursos, semella que para poder darlle estudos ós tres  afillados que tiña en Marrocos, a terra na que viviu o seu exilio voluntario, claudicou  e aceptou o Premio Cervantes no 2014. Pero non por iso deixou de alancear, emulando ó Esforzado Cabaleiro, ós actuais esbirros da Santa Irmandade cun incendiario discurso de aceptación, no que tamén deixou este recado para os que escribimos: «Las razones para indignarse son múltiples y el escritor no puede ignorarlas sin traicionarse a si mismo. No se trata de poner la pluma al servicio de una causa, por justa que sea, sino de introducir el fermento contestatario de esta en el ámbito de la escritura».

Artigo publicado no diario La Región o domingo 11 de xuño do 2017.

Cambio climático

Comprobo cada ano como moitos alumnos chegan a 3º da ESO (14 anos) ignorando a composición da atmosfera: un 78% de nitróxeno, un 21% de osíxeno e o 1%  restante a repartir entre gases nobres e dióxido de carbono fundamentalmente. E dado que agora a Física e Química xa non é obrigatoria despois de 3º da ESO, aposto que un bo número de españois, algúns con carreira e todo, carecen dese coñecemento fundamental que antes posuía calquera rapaz de dez anos cando entraba no instituto. Pregúntome entón que idea pode ter toda esa xente do cambio climático. Seguramente a mesma que pode ter Trump, un home  que é incapaz de citar media ducia de libros que teña lido,  pero que “figura” como autor de títulos tan reveladores do espírito desta época coma “Pensar coma un multimillonario” ou “Como facerse rico”; o mesmo home que ostenta a presidencia do país máis poderoso do mundo e que se comporta coma un energúmeno nas reunións con outros líderes mundiais: proba concluínte da falsidade dese lugar común que di que “os votantes nunca se equivocan”.

E escribo isto porque podería sorprender que cando un 99% da comunidade científica está convencida de que a causa principal do quecemento global reside no aumento da concentración na atmosfera dos gases de efecto invernadoiro, nomeadamente do dióxido de carbono, aínda haxa unha maioría de persoas, Trump entre elas, que non acrediten tal cousa. Non obstante, a min non me sorprende en absoluto. Realizo unha proba a miúdo: solicito a toda unha clase que elixan entre dúas estratexias, unha acertada e outra errónea,  diante dun problema de dificultade moderada. O resultado máis frecuente consiste en que a maioría decántase case sempre  pola solución errónea, mentres só a minoría escolle a axeitada. Pois ben, sospeito que diante dos problemas reais as respostas dos cidadáns, en ausencia dunha formación adecuada, son semellantes, con dous agravantes: primeiro, a publicidade que das condutas erróneas fan os grupos que se benefician delas adoita ser moi agresiva; e segundo, os que máis saben case nunca gozan da simpatía dos máis ignorantes. Por iso recomendaría eu gravar encima da porta de entrada dos colexios esta sentencia do cronista da Peste de Camus: “Case todo o mal que existe no mundo provén da ignorancia”.

Nun tempo no que parece obrigado ser chistoso, son bastantes os que buscan e explotan o lado divertido das condutas de Trump, pero hai relatos que comezan na comedia e acaban no terror. A decisión do presidente de retirar a EE UU do acordo de París sobre o cambio climático indica xusto nesa dirección. O quecemento global non é unha película de ciencia ficción nin unha confabulación contra América, como parece pensar Trump: é unha realidade que está aí e que pronto non terá volta de folla. As consecuencias catastróficas para o Planeta e para todos os que o habitamos non son profecías baleiras ditadas por un grupo de iluminados, son predicións científicas elaboradas polos investigadores máis relevantes. Reflexionen: alguén seguiría vivindo tan tranquilo se mañá lle dixesen os mellores médicos que ten un 90% de posibilidades de contraer certa enfermidade grave se non cambia o seu estilo de vida? Negaríase a seguir o réxime recomendado coa escusa de que é caro ou de que algún outro médico lle dixo que non corría perigo? Pois xusto iso é o que está facendo Trump movido polo seu desprezo da ciencia e da razón. Pero claro, non se trata da súa propia saúde, trátase da da Terra no seu conxunto. E en espíritos narcisistas e megalómanos resulta característica  a incapacidade de ver máis alá do propio corpo e da propia vida.

Artigo publicado do diario La Región o domingo 11 de xuño do 2017.

Bancos

Ò falar de bancos no primeiro que se pensa é nos de crédito, pero eu quero escribir sobre os de sentarse, que son ós que etimoloxicamente lles corresponde o nome. Ocorréuseme a idea aí atrás, vendo como a xente facía cola para sentarse nun de Loiba -parroquia do concello de Ortigueira ó norte da provincia da Coruña-,  unha vez que os medios de comunicación propagaron que a  vista contemplada desde ese banco era unha das máis fermosas do mundo. Coñezo bastante ben toda a costa de Ortigueira, por ter sido esa vila o meu primeiro destino profesoral hai unha chea de anos, e teño que dicir que as panorámicas desde os acantilados de Espasante ou de Loiba,  vendo toda a inmensidade do Mar Océano enfronte, enmarcada polos farallóns do cabo Ortegal e a punta da Estaca de Bares,  son incomparables. Pero non creo que a vista desde o famoso banco mellore en nada ás que se poden ter desde outro cento de lugares próximos, sen necesidade de facer colas. O que me confirma o banco de Loiba é a asombrosa capacidade que ten a sociedade turístico-global para potenciar o  gregarismo da raza humana.

Non obstante, eu son un gran amante dos bancos, especialmente dos públicos. Moito máis cando sillas, sofás, butacas, tresillos, canapés, puffs e chaiselongs (vaia par de palabras máis cursis) pasaron a dominar o importante mundo do asento, en detrimento dos tradicionais bancos e banquetas de antano. Ademais, se as prazas públicas deben estar entre os inventos máis beneficiosos da humanidade, os bancos e as banquetas son un complemento necesario. Diría que os bancos son para os homes algo así coma as árbores ou os cables da luz para os paxaros: lugares de descanso principalmente, pero tamén de contacto e socialización cos semellantes. Na nosa arquitectura tradicional era rara a casa que non contaba con unha ou con dúas banquetas arrimadas á parede de enfronte da vía pública, o mesmo que as había arrimadas ás arbores das prazas ou dos campos da feira, e todas esperando por unha parola amigable. De feito, polo número de banquetas dunha vila ou dunha aldea un podía ter unha idea do sociables que eran os seus veciños. 

Hai tempo que da colocación (e da retirada) de bancos e banquetas nos espazos públicos se encargan os concellos. E non se pode dicir que non teñamos bancos, pero non é raro que sobren onde non fan falta nin que falten onde se precisan. A realidade preséntase diversa,  non obstante observo como, con esa estúpida idea de que todo se debe “poñer en valor” , vaise tendendo á ocupación privativa de lugares públicos, que antes eran centro de reunión e recreo dos veciños, especialmente baixo a forma do “terraceo”. Así, resulta cada vez máis frecuente atopar prazas totalmente exentas de bancos e banquetas, dispostas para ser colonizadas polas terrazas, co fin de que aporten beneficios económicos ós bares, restaurantes e cafeterías colindantes. E non hai que ir lonxe para comprobar isto, basta con acercarse á Praza Maior de Ourense ou á de Ribadavia. Por sorte, a moda aínda non chegou a tódalas vilas: O Carballiño, por exemplo, que tantas veces se cita como paradigma do mal urbanismo, conta cun numeroso inventario de bancos e de banquetas públicas, no seu Parque, nos seus paseos e en todas as súas prazas, incluída a Maior; e de todos eses asentos fai a xente un notable e beneficioso uso, en nada incompatible co das terrazas dos establecementos privados. Ademais, nos bancos vai quedando impregnada a memoria das xentes que neles apousentaron e das historias que neles se escoitaron; por iso resulta tan importante respectalos e conservalos... Podería ser un relato interesante: o da vida contada a través dos bancos onde un se foi sentando.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 28 de maio do 2017.

Homo Multimillonarius

Se me preguntasen pola creación cultural que mellor reflicte o espírito desta época, eu non diría nin a literatura, nin o cine, nin a pintura, … Diría a publicidade. Ó meu ver, en ningunha outra obra creativa resulta tan importante acertar coas verdadeiras crenzas, mitos, instintos, valores e intereses do común da xente. É certo que as mensaxes publicitarias poden ser falsas –de feito, raramente son veraces-, pero para que resulten eficaces deben dirixirse ó auténtico espírito dos consumidores, especie á que todos pertencemos desde o momento en que todo se converteu en mercancía.

Pero, dentro dese vasto mundo, permítanme que me centre nun dos grupos de anuncios que ultimamente vén ocupando máis tempo publicitario: o dos xogos de cartos con premios en metálico, fundamentalmente loterías e apostas. Ata hai corenta anos este tipo de xogos limitábanse á quiniela e á lotería, o Estado tiña o seu monopolio e en xeral os premios eran modestos, de xeito que tan só raramente producían verdadeiros millonarios; mentres, eran relativamente frecuentes os casos nos que sacaban a alguén dun apuro. Pero agora ambos xogos están en decadencia, especialmente a quiniela: tiveron que ceder fronte a outros nos que os premios son maiores, aínda que o número de agraciados se reducise considerablemente. Trátase dunha proba manifesta de como a cultura desta época ten potenciado a natural cobiza humana e de como “forrarse” pasou a ser un dos soños máis comúns da xente, todo en liña cunha sociedade que é cada vez máis individualista e menos solidaria. Por iso cada día, da mañá á noite, os cidadáns somos bombardeados con mensaxes que falan de que “non temos soños baratos”, dos “grandes” problemas da vida dos millonarios ou de como cada semana nace un novo “homo multimillonarius”. E a todo isto, promovido con total descaro desde a esfera pública, teríamos que engadirlle a publicidade sen trabas que as grandes empresas do sector fan das apostas e dos xogos online, especialmente cando os eventos deportivos, que son os que máis audiencia convocan e cando a proporción de nenos e mozos –presas fáciles para este tipo de publicidade- é maior. Baste dicir que a maioría dos clubs de fútbol están patrocinados por algunha multinacional do xogo, e que moitas figuras deportivas, coma Cristiano, Neymar ou Nadal, se teñen prestado para este tipo publicidade.

Os xogos de cartos estiveron mal vistos tradicionalmente, e o cristianismo sempre os condenou, pero non tanto polo que teñen de xogo coma polos perigos persoais e as lacras sociais que conlevan. Tales xogos e apostas animan ós pobres e ás persoas con dificultades a gastar o diñeiro que non teñen coa esperanza –totalmente irracional- de facerse ricos, mentres os que se valen ben ou xa son ricos, aínda que gasten bastante máis, non experimentan perdas apreciables. Na realidade, as loterías e as apostas –amén de grandes negocios- son impostos camuflados totalmente regresivos, que axudan ós gobernos a evitar o impopular aumento dos tributos recoñecidos como tales. Pero o realmente obsceno é que sexan entes públicos os que, aproveitándose das dificultades dos máis menesterosos e explotando os instintos máis baixos da xente, acudan á publicidade máis agresiva  deste tipo de xogos, o mesmo que os gobernos permitan que a transmisión de eventos deportivos se converta nunha caza desapiadada de posibles adictos ó xogo,  provocando que moita xente se precipite na espiral das débedas e das patoloxías da adición ó xogo. De momento, España xa é o cuarto país do mundo onde máis se xoga, o número de ludópatas pasa do medio millón, e o sector de idades que máis medra está entre 18 e 25 anos. Seguimos progresando. Hagan juego señores!

Artigo publicado no diario La Región o domingo 7 de maio do 2017

En bicicleta

Hai tempo que desexaba escribir un eloxio da bicicleta, e van alá varios intentos. O último no pasado outono, cando os fríos de novembro recomendaban o inicio do tradicional paréntese invernal do pedaleo. Agora regresou o bo tempo, volveron as bicicletas ás estradas e  retornou a idea do texto pendente.  

Foi Marc Augé, antropólogo francés autor dun libro sobre este tema, quen escribiu que ninguén podía facer un eloxio da bicicleta sen falar de si mesmo. E tiña razón, porque basta pensar niso para que se acugulen na mente centos de imaxes de vivencias nas que a bicicleta foi protagonista das nosas vidas. Talvez nos suceda máis iso ós que temos certa idade, e menos ós novos; porque a bicicleta, por desgraza, perdeu parte da importancia cultural que tivo.

Ninguén esquece como aprendeu a montar en bicicleta, nin as viaxes iniciáticas que fixo montado nela cos seus amigos. Tampouco aquel verán no que  levou sentada no cadro á bonita rapaza que tanto lle gustaba. Son lembranzas comúns que explican o xeral aprecio que sentimos polas bicicletas. Pero se houbera que resumir nunha palabra o que simboliza este velocípede, eu diría liberdade. Non sei no que soñan os rapaces de agora, nin sequera sei se soñan tanto como soñabamos; pero o que sei é que a bicicleta foi para nós unha máxica máquina de soños e de evasións que nos abría a posibilidade de descubrir novos mundos. E en certa medida, pasados os anos, cada vez que un  monta na bicicleta recupera sensacións daquel tempo perdido e feliz que foi o da infancia e da adolescencia.

Como amante do cine, escribindo disto, non me esquezo de Día de Festa de J. Tati nin de Ladrón de bicicletas de V. de Sica, pero hai dúas secuencias noutras dúas películas que, ó meu ver, reflicten coma ningunhas o carácter liberador da bicicleta: a primeira está en A Gran Evasión, cando un protagonista (James Coburn), despois da fuga, atravesa os verdes campos de Francia en bicicleta e consegue ser un dos poucos evadidos que alcanza a liberdade; a segunda, das mellores da historia do cine, está en E.T., cando os rapaces levantan o voo montados nas súas bicis. A primeira simbolizaría a viaxe que todos soñamos algunha vez, pero que poucos teñen o valor de realizar: a do home que para ser libre sae a coñecer o mundo, pedalada a pedalada, lixeiro de equipaxe e montado na bicicleta da mocidade. A segunda remite a algo profundo e alegórico: á ansia do home por voar, tanto física coma espiritual, na que a bicicleta parece ser paso intermedio e necesario: “Yo sé que tiene alas./ Que volando me lleva/ por prados que no acaban/ y mares que no empiezan”, cantáballe o poeta no exilio á súa bicicleta ultramarina.

Eu aprendín a andar en bicicleta nunha de piñón fixo, na desaparecida fábrica de madeira do señor Arsenio; conseguín sosterme costa abaixo durante uns vinte metros para logo espetarme contra a parede do secadeiro das táboas. Despois, a primeira viaxe iniciática fíxena con catro amigos; para iso tivemos que requisar medio parque móbil da parroquia, pois non eran tantos os veciños con bicicleta; teríamos once ou doce anos; subimos polo Carballiño, baixamos por Barbantes e regresamos a San Clodio por Ribadavia: aínda hoxe penso que foi unha das viaxes máis fermosas das nosas vidas.

Pouco se parece a bicicleta de hoxe a aquela vetusta Orbea que mercara meu pai como medio de locomoción familiar; noto a falta, sobre todo, do timbre e da botelliña da dinamo co seu foco. Non obstante, cando me lanzo costa abaixo polas estradas da infancia e xogo a cambiar a posición da cabeza, para experimentar os distintos xeitos que ten de zoar o vento, por veces, non estou seguro se quen vai na bicicleta é este home maduro que agora escribe ou aquel neno no que agora pensa.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 23 de abril do 2017.

Mimosas

Ata hai corenta ou cincuenta anos, a maioría pensaba que todos os hábitos culturais nos que se desenvolvía a súa vida eran moi antigos. O motivo fundamental era que case ninguén tiña memoria do comezo de tales tradicións, e daquela os eruditos andaban escasos. Pasaba algo parecido coas paisaxes: un nacía entre viñas, socalcos e piñeirais e pensaba que alí sempre houbera viñas, socalcos e piñeirais; e o mesmo lle pasaba ó que nacera noutro tipo de paisaxe. Ata sucedía o mesmo coas institucións, pois raramente se cavilaba en que noutro tempo foran diferentes. Agora o mundo é máis cambiante e hai internet; en consecuencia, esta forma de pensar mudou algo.

En liña con isto, cría eu de rapaz que as mimosas sempre habitaran no Ribeiro: que nos outonos os ribeiraos sempre foran ós mimosais para facer a madeira das viñas; que as rosquilleiras sempre engarzaran as rosquillas que levaban ás festas en pauciños de mimosa; que as uvas do tostado sempre se colgaran do fallado en gallas de mimosa,  e que os mozos e as mozas sempre adornaran os seus sombreiros de entroido cos ramos amarelos e recendentes das flores das mimosas.

Pero lembro ben o día no que, sendo rapazote, descubrín a falsidade de todas esas crenzas: as mimosas viñeran de fóra e levaban pouco máis de medio século no Ribeiro. Foi un veciño, ó señor Luís ‘O Abeledo’ -que morreu  con cerca de cen anos haberá quince-,  quen me contou o  que seu pai lle dixera: que cando era mozo –no último cuarto do XIX- aínda non había mimosas na contorna de Leiro, e que as primeiras plantáranse en Berán, a onde ían a mercalas os dos pobos veciños. Pouco despois plantáronse por todo o Ribeiro. Contoume tamén que as estacas de antes das mimosas eran case todas de castaño, e que se lles queimaba a punta para que durasen máis, por iso lles chamaban “latizas”; pero que a enfermidade da “tinta” trouxera moita escaseza desta madeira. Sospeito que un relato semellante se escoitou por tódolos vales de Ourense, pois en todos se cultivaba o viño e se precisaban estacas.

Esa historia fixo que sempre estivese eu atento ós datos sobre as  mimosas. E se algún estudo retrasa a súa chegada ata despois de 1930, a maioría coinciden en que foron plantadas por primeira vez cando a chegada do tren a Galicia, nos terrapléns da vía férrea, para aseguralos. Para demostrar a falsidade da primeira data basta un verso dun poema de Samuel Eiján dedicado ó pombal da súa casa de San Clodio, publicado en 1913. Di: «Tiña por detrás mimosas para lle formar cortexo»; e alí continúan, o pombal e as mimosas. E con respecto á segunda data, vexan o que dicía esta cantiga popular: «Na túa horta, meniña, hai un pé de malva rosa; dáme del unha poliña, que eu cha darei de mimosa». Foi recollida por Marcial Valladares en 1867, cando aínda non asubiara ningún tren en Galicia... Si, por veces, a poesía tamén é unha arma cargada de pasado!

Estamos en tempo de mimosas. Tamén de desmemorias e desagradecementos. A mimosa, que en Francia ou en Italia é cultivada e a súa flor constitúe un bo negocio,  pasou aquí de ser cantada a ser aldraxada. Con frecuencia é tratada de inimiga e de invasora, e ata no dicionario da RAG figura este exemplo de uso: «as mismosas inzan tanto que constitúen unha verdadeira praga». Mentres, ninguén se acorda dos servizos que prestou nin da nota de alegría paisaxística e cultural que lle puxo ó  tempo do entroido. É certo que ultimamente se expandiu nalgúns lugares de xeito descontrolado. Pero non é culpa dela. Pensar iso é confundir os síntomas coa enfermidade. Porque a verdadeira enfermidade, sabémolo ben, é o abandono do campo e a extinción da sociedade rural galega.

Artigo publicado no diario La Región o domingo 19 de febreiro do 2017