domingo, 27 de noviembre de 2016

A fermosura de Galicia


Hai tempo que perdín o entusiasmo xuvenil polas viaxes. Non é que  defenda a Emerson, cando dicía que viaxar era o paraíso dos parvos, nin tampouco me produce náuseas a idea das viaxes, como lle acontecía a Pessoa. Pero volvinme cómodo, non acredito que o “homo turísticus” vaia perfeccionar ó “homo sapiens”, e aprecio cada vez máis o adaxio latino “domi manere convenit felicibus”: convenlle ós felices quedarse na casa.

Con todo, aproveitei o bo tempo da ponte de Santos para dar unha volta por Galicia. E o periplo fíxome cavilar sobre a veracidade ou non dunha  idea moi común entre os galegos: a de que Galicia é o país máis fermoso do mundo. Castelao, que non admitía disidencia  a este respecto, escribiu no Sempre en Galiza: «non hai galego que non se sinta orgulloso de ser fillo da terra máis fermosa do mundo».  Eu, talvez pola miña formación científica, que dificilmente admite os absolutos, non sería tan categórico coma Castelao. Pero pode que o enclave natural da nosa terra sexa dos máis fermosos do mundo; non obstante, o que non creo é que as nosas cidades e as nosas vilas estean en posesión de tal condición. A maioría ocupan espazos xeográficos privilexiados, é certo, pero a man do home, en vez de contribuír a potenciar esa natural fermosura, como fixeron as culturas máis elevadas, dedicouse nos últimos cincuenta anos a hipotecala, e en moitos casos para sempre. 

Estiven eses días na Coruña, talvez a cidade galega que prefiro e a que mellor coñezo. E todo o mundo fala da súa fermosura: da Torre de Hércules, de Riazor, dos Cantóns, da calle Real... Pero ninguén fala dos caóticos barrios que rodean a cidade antiga: Montealto, Os Mallos, ... Tampouco das últimas actuacións, que deixaron ós xardíns de Méndez Núñez e ós propios Cantóns sen a visión do mar... E cando saín da Coruña para Carballo era tal a cantidade de desmontes, naves industriais e enlaces de estradas, que nin sequera fun capaz de recoñecer paisaxes polas que durante unha década pasara a miúdo. Arteixo pareceume tan horrenda coma sempre; e logo en Carballo, vila na que vivín oito anos, a conclusión foi que se antes era pouco agraciada, cunha maioría de construcións de ínfima calidade, da época do “desarrollismo” dos sesenta e setenta, colocadas sen ningún xeito, ultimamente aínda foi a peor.

E resultou que só cando abandonei as cidades e as vilas e entrei nos espazos rurais as cousas melloraron. Desde logo, nin en Bergantiños nin no Deza se ven os ermos nin o despoboamento da provincia de Ourense; as terras están traballadas, e as casas, aínda que excesivas en tódolos sitios, parecéronme ben arranxadas, e algunhas ata fermosas. No que respecta á costa entre Cee e Noia,  polo Pindo, Carnota, Louro e Muros, ademais de única, talvez sexa a que mellor se conserva de Galicia, ó non sufrir a presión especulativa das Rías Baixas. E as estradas non teñen comparación coas dos anos oitenta. Pero o que máis me compraceu da viaxe foi comprobar que a “Casa Cruz” de Baio sigue aberta: coas mesmas cociñeiras, coa mesma comida tradicional e ata coa mesma torta de améndoas de hai trinta anos.

O miolo de todo isto resulta bastante extrapolable para toda Galicia, e vén ó caso porque me fai moita graza esa fixación que teñen os “urbanitas” de denunciar o “feísmo” do rural galego: que se viron un metálico facendo de cancela, que se viron unha bañeira como bebedoiro dos animais, que se viron un alpendre de ladrillo... Pois direilles que todo iso son minucias comparadas co espantoso e mastodóntico “feísmo” especulativo das cidades e das vilas galegas. Porque o do rural ten fácil arranxo: basta con sacar o metálico ou a bañeira, ou con recebar o galpón. Pero, quen vai arranxar os desastres urbanísticos  das vilas e dos barrios das cidades galegas?


Artigo publicado no diario La Región o venres 25 de novembro do 2016






domingo, 20 de noviembre de 2016

Trump

Que o sistema democrático non é ideal é algo ben sabido, e que non hai outro mellor tamén; por algo dicía Churchill que a democracia era a peor forma de goberno, exceptuando tódalas demais. A principal desvantaxe que ten é que ninguén pode asegurar que a elección da maioría sexa acertada, pero tal desvantaxe queda neutralizada pola capacidade que teñen os electores de modificar o seu veredicto nos seguintes comicios. Nas clases fago ás veces un  sinxelo experimento: diante de varias posibilidades de solución dun problema, solicito que os alumnos escollan unha delas. O resultado normal é que a maioría, nun principio, adoita escoller unha solución falsa, mentres só unha minoría acerta coa correcta. Non se trata de falta de intelixencia, por suposto, porque unha vez explicada a solución, case todos os errados comprenden o seu fallo. Trátase máis ben dunha natural nugalla para pensar,  o que leva a aceptar solucións que parecen evidentes, pero que logo, na maioría dos casos, resultan falsas. E na política, coma na vida ou na ciencia, case sempre hai que dubidar das solucións fáciles: porque o mundo é complexo.

Acaba de pasar en EE UU o que case ninguén cría que puidera suceder: o trunfo de Donald Trump. E agora todo o mundo anda tratando de explicar as causas da súa vitoria.  A miña impresión, despois de ler ducias de artigos ó respecto, é que case todos teñen razón nas causas que apuntan, pero quédame unha certa sensación de insatisfacción despois das explicacións. Pode que a razón dese desacougo resida en que diante dun problema complexo, e este éo, onde conflúen multitude de variables, a explicación non se pode reducir a citar e xustificar variables, precísase da ponderación das mesmas, para poder centrarse nas significativas. 

E dentro desas variables significativas colocaría eu en primeiro lugar a educación. Porque desde Aristóteles vense argumentando, e con razón, que só nunha sociedade educada e sen grandes desigualdades (xusto o contrario de a onde estamos indo), se dan as condicións para que as masas participen de forma eficiente no sistema democrático, e presenten inmunidade diante das chamadas dos demagogos, a quen xa o mesmo Aristóteles consideraba veleno da democracia, mentres informaba que a maioría dos tiranos chegaran ó poder facendo uso da demagoxia. Ademais, esa falta de educación cidadá nos valores democráticos, que nada ten que ver con formar empregados, que é no que se centran os sistemas educativos, conduce a que a masa dos electores non se fíe en xeral das persoas intelixentes, e prefiran a mediocres para poder no seu caso desprezalos, interesante premonición que xa apuntara Tocqueville, a mediados do XIX,  como característica dos votantes americanos, pero que é máis global. Se encima consideramos que o populismo –a democracia dos ignorantes, segundo acertada definición de Savater- é unha das formas máis perigosas da demagoxia, ó axitar os fantasmas máis escuros dun pobo (racismo, xenofobia, ... ), darémonos conta das razóns que hai para a preocupación, xa non só nos EE UU senón en todo o mundo.

Que con Trump estamos diante dun demagogo populista está fora de toda dúbida, basta escoitar o seu discurso. Pero non utilizarei máis cualificativos, xa están todos ditos e os demócratas non deben caer na dinámica do insulto. Limitareime a nomear algúns dos políticos que máis festexaron o trunfo de Trump: Marine Le Pen, candidata da extrema dereita á presidencia de Francia; Vladimir Putin, o autoritario presidente de Rusia; Viktor Orban, o conservador e ultranacionalista primeiro ministro húngaro; Benjamin Netanyahu, primeiro ministro israelí; Aznar ... Ah, e Pérez Jácome.

Artigo publicado no diario La Región o mércores 16 de novembro do 2016

viernes, 11 de noviembre de 2016

Domingo Fontán



O pasado vinte e catro de outubro cumpríronse cento cincuenta anos do pasamento de Domingo Fontán (1788-1866). Pero, quen era Domingo Fontán?  Por desgraza, pouca xente o sabe. Nunha consulta ós meus alumnos do instituto, a ningún lle soaba o nome; pero incluso entre xente con título universitario adoita ser descoñecido. E non obstante, o seu mapa de Galicia, completado en 1834, talvez sexa a obra de máis mérito científico feita nunca por un galego. Só por iso, todo natural desta terra con estudos medios debería poder dar razón del. Dirán algúns que a súa obra quedou superada polos mapas máis modernos, pero tamén a táboa periódica de Mendeléiev quedou superada pola actual e non por iso se deixa de honrar ó químico ruso: porque era o pioneiro. E iso mesmo foi Fontán: un pioneiro, no seu caso da cartografía científica en Galicia e en España.

Ademais, a biografía de Fontán resulta exemplar desde moitos puntos de vista. Dunha familia humilde de Porta do Conde (Caldas de Reis), estudou grazas a dous tíos curas. E o seu currículo demostra ata que punto aproveitou a posibilidade que lle deron: bacharel en filosofía, en canons e en leis; doutor en teoloxía e en artes; profesor de retórica, de francés, de inglés e de metafísica; catedrático por oposición de “matemáticas sublimes”, praza na que substituíu en Santiago ó seu mestre José Rodríguez, o famoso matemático de Bermés; director do Observatorio Astronómico e catedrático de xeometría e astronomía en Madrid. De ideoloxía liberal, foi perseguido por esta condición –a persecucións dos mellores, tan característica na historia de España-, o que lle custou a suspensión da súa cátedra de matemáticas, en 1823, cando o regreso do absolutismo, e a posterior separación da cátedra e da dirección do Observatorio Astronómico de Madrid, en 1840, tralo pronunciamento de Espartero. Tamén foi deputado por Pontevedra nas Cortes de 1836, por Lugo nas de 1837, e por  Pontevedra nas de 1839.

Pero a obra pola que merece ocupar un lugar destacado entre os grandes de Galicia é o seu mapa ou carta xeométrica. Sen máis axuda cós seus coñecementos e o seu patrimonio persoal, botouse ós camiños para, durante dezaseis anos, os que van de 1818 a 1834, percorrer o país, parroquia a parroquia, coto a coto, río a río, vila a vila, e así, mediante a medida e o cálculo, seguindo o método da triangulación xeodésica, poder colocar cada accidente xeográfico no seu sitio sobre un mapa a escala 1:100.000, unha cousa que  nunca se fixera en España. En 1837 dicía no Parlamento: «gasté dieciseis años de vida y más de dieciseis mil duros de caudal en levantar la Carta de Galicia... ¿Y de que sirve todo esto? Esa obra aún no se publicó”...».  Ó final o mapa acabouse gravando en París, por encargo do goberno, e 500 exemplares chegaron a España en 1847. Pero Fontán aínda tivo que poñer 4.500 francos do seu peto e pasar polo mal trago de ser ignorado na distribución da súa obra: evitaron calquera homenaxe e nin lle deron uns poucos mapas para agasallar ós seus amigos... Pero nin con esas deixou de servir a Galicia; de volta en Santiago, aínda participou nos estudos preparatorios das primeiras liñas de ferrocarril de Galicia e presidiu a Sociedade Económica de Amigos do País.

Todo esta historia faime lembrar algo que escribía Albino Núñez neste diario nun artigo de 1956: «El Quijote  fue escrito en un lugar “donde toda incomodidad tiene su asiento”..., ese es el único camino que conduce a la realización de cosas verdaderamente grandes». E tiña razón don Albino, pero non deixa de molestar que sabios coma Fontán sigan sendo ignorados, mentres ducias de mediocridades son vivamente celebradas.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 6 de novembro do 2016.

sábado, 5 de noviembre de 2016

Dylan: a resposta está no ritmo



Soy poeta porque no he podido ser músico
Gerardo Diego

Moito se ten escrito estes días sobre se Bob Dylan merece ou non o Nobel que acaban de concederlle. Os que critican a decisión din que as letras de Dylan, en ausencia da súa música, nunca alcanzarían semellante premio, argumento que parece admitir pouca discusión, aínda que algúns traten de demostrar o contrario. Pero a obra de Dylan, como a de calquera cantautor, vén coa música de fábrica, e quitarlla sería mutilala. A clave entón está en saber se a literatura, e máis en concreto a poesía, debe restrinxirse ó texto escrito, ou se pola contra pode admitir a música como complemento.

Para George Steiner a música é a linguaxe fundamental dos humanos á hora de comunicar emocións e sentimentos; talvez por esa razón, mentres unha maioría non lé un libro na súa vida, todo o mundo canta e baila. Pero, pregunto eu, persigue a poesía algún outro fin máis importante có de comunicar emocións e sentimentos? Tratar de comprender todo isto pode levarnos á mesma xénese da linguaxe, que nun principio debeu ter máis de música ca de palabras. Walter Benjamin, admitindo a orixe na palabra divina creadora, supoñía unha segunda etapa na historia da fala caracterizada pola coincidencia perfecta entre a palabra e a cousa, a denominada linguaxe adámica. Esa etapa pasou, pero os seus ecos persistirían na función simbólica, é dicir poética, da lingua. Mentres, a fala iríase degradando ata «caer no abismo da charlatanería» actual. En tan dilatado proceso evolutivo, a unidade orixinaria da lingua, que presentaba unha natureza dual música-palabra tan indisoluble coma a dualidade onda-corpúsculo da materia, acabouse perdendo, pero non de todo: mantívose na poética clásica e medieval, e nos primeiros tratados do renacemento sobre esta materia a separación música-texto aínda se consideraba unha dexeneración; pero a imprenta consumou o divorcio.

Hoxe, as cancións manteñen aquela primixenia dualidade música-palabra, mentres a poesía trata de conservar un dos elementos máis característicos da música, senón o que máis: o ritmo. Apuntaba Octavio Paz nese senso que ó poeta correspóndelle “encantar” a lingua por medio do ritmo, de xeito que aquilo que tratan de dicir as palabras, tamén o diga o ritmo no que se apoian. Por que nos emocionan tanto algunhas cancións aínda que non entendamos o idioma no que se cantan? Por que cando escoitamos un poema –os poemas son para escoitar, como recomenda Bloom, e non para ler en silencio- sentimos unha fonda emoción, aínda que non sexamos capaces de traducir con palabras o seu significado? Por que cando lemos traducidas as letras de Dylan, de Lennon, de Cohen, ..., temos a sensación de que xa sabiamos de que falaban as cancións correspondentes? Hai unha resposta común a todas estas preguntas: os grandes da poesía e da música son capaces de lograr o “encanto” que Octavio Paz propoñía. Pero apuntaba algo máis o sapiencial escritor mexicano: «Cada sociedade posúe un ritmo propio [...] O ritmo é unha imaxe do mundo»... Dito todo isto, parece claro que Octavio Paz estaría feliz, como moitos o estamos, pola máis que xusta concesión de este Nobel. Porque ata Dylan ninguén fora capaz de captar e de reproducir con semellante acerto o ritmo universal dunha época.

Comentario aparte merece que a Academia Sueca aínda non lograse contactar con Dylan. Puro teatro. Fai que me reafirme nun pensamento: cos artistas hai que gardar unha prudencial distancia, para poder valoralos exclusivamente pola súa obra. Ninguén é perfecto.


Artigo publicado no diario La Región o domingo 30 de outubro do 2016