Xantar

Os psicolingüistas ocúpanse do estudo dos mecanismos psicolóxicos que participan na producción e na comprensión da linguaxe. Grazas a eles sabemos que os sons das diferentes sílabas, incluso antes de completar palabras, son capaces de producir distintas sensacións no oínte, e mesmo no lector, porque tamén a lectura en silencio soa nos oídos. De aí o diferente e variado poder de seducción das palabras, algo que sabían os poetas desde moito antes da incursión científica dos psicolingüistas.

Pensaba niso o outro día, cando lía neste xornal do éxito de Xantar, o certame gastronómico que se celebra cada ano en Ourense. E cavilaba eu se unha boa parte do éxito, a sumar á que provén da calidade dos manxares que se ofrecen, non se deberá á acertada elección do nome. “Xantar” vén do latín JENTARE, dun antigo JEJENTARE, derivado de JEJUNUS ‘xaxún’, co significado etimolóxico de ‘deixar o xaxún, abandonar a abstinencia’. O mesmo vocábulo latino deu o castelán “yantar”, co mesmo significado. “Xantar” e “Yantar” só se  diferenzan no son inicial, semiconsoante na “Y” do castelán e consoante prepalatal na “X” do galego, pero é suficiente para que “Xantar” resulte voz contundente, categórica e ata farturenta, mentres “Yantar” se amose dubidosa, débil e incerta. Tan lixeira diferenza basta para escurecer a claridade que debería comunicar a repetición do “a” – coma en “alma”, “branca”, “clara”, …-, e ata para debilitar a forza  que acostuma dar a “r” final – coma en “amar”, “cantar”, “falar”, …-, cualidades ambas que destacan na plenitude fonética de “xantar”. Talvez por iso, en castelán, hai moito que “yantar” cedeu fronte a “comer” e “comida”, e iso que estas substitutas presentan a carencia de cor característica das vocais “e” e “o” -“negro”, “carbón”, “terra”,…-, e no caso de “comida” ata de escaseza, polo frecuente valor diminutivo da “i”.  Non; non é o mesmo convidar a “comer” cá “xantar”, nin tampouco espera o mesmo o convidado ó primeiro có segundo.

Por desgraza, de resultas do empuxe do castelán, en galego escoitase cada vez menos a palabra  “xantar” co significado propio de ‘comida do mediodía’, ó verse substituída por “comer”: «quedamos para comer», «xa é hora de comer»,…; son agora máis habituais ca «quedamos  para xantar», «xa é hora de xantar»,… Pervive  o portugués jantar, pero, por esa manía dos portugueses de ir atrasados, eles almoçam cando nos xantamos e jantam cando nos ceamos, creando unha confusión que xa ten estragado máis dunha cita prometedora entre representantes dos dous países. 

Polo demais, debo de confesar que nunca asistín a Xantar. E non é que considere a comida coma unha simple droga que se administra contra a enfermidade da fame, como a consideraba Solón, un dos sete sabios de Grecia; pero tamén fuxo dos gourmets de última hora que, presumindo de gustos delicados e de saber de cociñas e de viños de todo o mundo, poden conseguir que ata o menú máis saudable resulte indixesto. Ademais, segundo dicía Julio Camba, convencido de que o apetito era a verdadeira base da gastronomía,  a idade máis apropiada para comer iría dos quince ós trinta anos, e desde os corenta conviría ir dando marcha atrás…Bastaba ver as concorridas mesas de felices xubilados nas fotografías de Xantar para comprobar como o apetito dos nosos maiores ten medrado nas últimas décadas de xeito espectacular, sospeito que ata por enriba da taxa do PIB. E seguramente medrou o mesmo o dos mozos; pero para eles, como denota a súa ausencia nas mesmas fotografías, a idade do apetito segue sen coincidir coa idade do diñeiro.

Artigo publicado no diario La Región o venres 20 de marzo do 2015

Instrución e intelixencia

Un protagonista dun conto de Kafka cría que observando minucias era como se abría a porta do coñecemento xeral; para iso, analizaba o xiro dun trompo sobre si mesmo. A inclusión ou non da palabra “pulpo” nos dicionarios de galego non pode considerarse algo fundamental: leva trinta anos fóra deles e non pasou nada; ó contrario, o negocio do pulpo aumentou considerablemente nos últimos decenios. Non obstante, a polémica que se levantou resulta do máximo interese en múltiples aspectos. Centrareime nun: a distinción entre instrucción e intelixencia. 

Julio Camba foi moi criticado no seu tempo por un artigo que escribiu no diario ABC en 1931; titulábase “En defensa del analfabetismo”. Nel, opinaba que a instrución educativa non aminoraba a estupidez das persoas; moi ó contrario, era un instrumento precioso para reducirlles o entendemento e conseguir que todas repetisen as catro ideas de molde que aprenderan dentro das aulas. Dese xeito, consideraba que en España só os analfabetos conservaban íntegra a intelixencia, «y si algunas conversaciones españolas me han producido un placer verdaderamente intelectual han sido las de esos marineros y labradores que, no sabiendo ni leer ni escribir, enjuician todos los asuntos de un modo personal  y directo sin lugares comunes ni ideas de segunda mano.». Resulta evidente que os críticos non souberon apreciar a grande dose de ironía que atesouraba ese texto, e ata é posible que a Julio Camba se lle fose un pouco a man ó recomendar ó goberno da República que deixase á marxe da alfabetización a un 50% da poboación, aínda que fose de xeito provisional: «mientras no se descubra un procedimiento para que sean los analfabetos quienes escriban.». Pero non se lle pode negar a Julio Camba un fondo de razón. O mesmo Hobbes xa afirmara tres séculos antes que razoa moito mellor quen nunca leu un libro ca quen soamente leu un; cánto máis se o único que se le son apuntes, como sucede agora con frecuencia. Por non ir tan atrás, unha confesión de Muñoz Molina resulta moi reveladora: «algunas de las personas de las que más he aprendido en mi vida apenas sabían leer y escribir.». Eu doulle bastante razón a estes autores: unha, porque a mellor profesora de literatura que tiven era analfabeta, coma Homero; e outra, porque ano tras ano observo como unha boa parte dos alumnos que saen dos institutos, tras seis cursos de estudos, xa perderon parte da viva intelixencia que traían cando entraron. E ás veces ata me pregunto se a coincidencia radical de “estudo”, “estupidez” e “estulticia” non será algo máis ca unha pura casualidade.

Si; estiven atento ás respostas que da xente diante desta polémica do pulpo nos distintos medios de comunicación. E, en xeral, parecéronme máis intelixentes, e prudentes, as das persoas que sospeitei con menos instrucción: “eu sempre dixen pulpo”, “cada un que diga o que lle pareza”, “co de polbo entendo outra cousa”, “parece que nalgúns sitios din polbo”, etc. Mentres, entre os que sospeitei estudados, a maioría simplemente repetiron o que lles ensinaron: “iso é castrapo”, “falando correctamente debe de dicirse polbo”, “aínda van querer meter Roblecito por Carballiño”, etc. Non obstante, do único que se trata é de que hai persoas quen pensan ter datos que demostran que “pulpo” é forma patrimonial tan galega coma “polbo”, e someten eses datos ó estudo e dictamen da institución competente nesta materia. What´s the problem? Xa o dicía Isaac Díaz Pardo, en castelán: «No logro comprender cómo gentes que gozan de una formación universitaria importante tienen reticencias a que el rigor histórico se conozca».  Si, é unha cousa estraña. Pero é.

Artigo publicado no diario "La Región" o 24 de xaneiro do 2014